‘वढू आरोग्य प्रकल्पा’नं मोठी भरारी घेतली. त्याला भरघोस आर्थिक मदत मिळत गेल्याने तिथं ग्रामीण रुग्णालय उभारलं गेलं….

वढू येथील प्रकल्प १९७७मध्ये सुरू झाला, पण शहरी डॉक्टर्स खेडेगावात पाय ठेवायला तयार नव्हते. त्यातूनही कोणी आलं, तर त्यांचं गावकऱ्यांशी पटत नव्हतं. शशिकांत यांना गावात राहण्याचा अनुभव होता. आरोग्यसेवा गावागावांत पोचवण्याच्या विचारामुळे त्यांनी कार्यक्षेत्रासाठी शहर नाकारून स्वतःहून गावाची निवड केली होती. भाषा अगदी खेड्यातली वाटावी अशी होती. त्यांच्या बोलण्यात ओतप्रोत ओलावा आणि आपुलकी होती...

प्रवाही भाषा, अर्थपूर्ण निवेदन, यामुळे ‌‘पटयारा‌’ थेट काळजाला भिडतं… आणि वाट्याला येणाऱ्या जगण्याकडं कसं बघावं, याची दिशाही दाखवतं….

ही कहाणी एका कुटुंबाबरोबरच त्याच्या भोवतालाचीही आहे, हेही स्पष्टपणे आपल्यासमोर येतं. आणि त्याच बरोबरीने आपल्याला आणखी एका नाजूक धाग्याची जाणीव होते. तो म्हणजे परिस्थितीच्या जोखडाखाली कोणीही अडकलेला असो, समाज त्याची वेळी-अवेळी अडवणूक करतोच करतो. त्यासाठी दलित, पददलित, वंचित, उपेक्षित असण्याची गरज नसते. परिस्थिती अनुकूल नसणाऱ्या सवर्णांच्या वाट्यालाही ते दु:ख येतं...

सोळाव्या शतकापासून युरोप आणि आशियामधल्या दळणवळणाने नवे जग आकाराला येत होते. त्या जगाची ओळख व्हावी, म्हणून हा ग्रंथप्रपंच...

पहिल्या खंडात मॅगेस्थेनिसपासून सुरुवात करून वास्को द गामापर्यंतची प्रवासवर्णने घेतली आहेत. वास्को द गामाचे युरोपातून समुद्रमार्गे भारतात येणे ही जगाच्या इतिहासाला कलाटणी देणारी एक महत्त्वपूर्ण घटना होती. या घटनेपाशी येऊन पहिला खंड संपतो. हा मुघलपूर्व भारत आहे. दुसऱ्या खंडात पोर्तुगीजांनी भारताच्या किनाऱ्यावर सत्ता स्थापन करण्याच्या काळापासून सुरुवात करून इंग्रजांच्या भारतातल्या प्रवेशापर्यंतचा काळ आहे...

जेलमध्ये आल्यावर कैद्याच्या आयुष्याचे ‘तीन-तेरा’ वाजतात ही एक छोटी समस्या आहे; मोठी समस्या तर ही आहे की, अवघ्या फौजदारी न्यायव्यवस्थेचेच तीन-तेरा वाजले आहेत!

एकेकाळी मी आयपीएस अधिकारी होतो, काही काळ मी खाजगी क्षेत्रात सायबर तज्ज्ञ म्हणून कार्यरत होतो, मध्यंतरी साडेतेरा महिने मी येरवडा जेलमध्ये चक्क ‘अंडरट्रायल’ अथवा ‘कच्चा कैदी’ म्हणून स्थानबद्ध होतो नि आता मी हायकोर्टात वकिली करण्यासाठी सिद्ध झालो आहे, अशा माझ्या भरकटलेल्या आयुष्याकडे पाहताना त्यांच्यातल्या प्रकाशकाला कुठला चमचमीत मजकूर गवसला कुणास ठाऊक! आणि हे आयुष्यातलं पहिलंवहिलं पुस्तक...

‘गुटेनबर्गच्या सावल्या’ : स्त्रियांच्या प्रकाशन व्यवसायातील योगदानाची नोंद

उर्वशी बुटालिया, रितू मेनन, चिकी सरकार, मिली ऐश्वर्या, नीता गुप्ता कार्तिकी व्हीके, नाझिया खान यांसारख्या महाराष्ट्राबाहेरील प्रकाशन व्यवसायात कार्यरत असलेल्या स्त्रियांच्या कामगिरीचा आढावा या पुस्तकात घेतला आहे. या सर्व स्त्रिया महिलांच्या अधिकारांचा पुरस्कार करणाऱ्या आणि स्त्रीवादी सिद्धांतनाची मांडणी करणाऱ्या आहेत. पुरुषी वर्चस्व असलेल्या याही व्यवसायात या स्त्रिया आपला हस्तक्षेप नोंदवत आहेत...

सहंनी राष्ट्रवादाच्या अभ्यासाची जी वाट घालून दिली, ती अत्यंत मोलाची आहे...

सहंच्या विचारसृष्टीतदेखील आपला देश आणि त्याचे भवितव्य हा विषय केंद्रस्थानी होता. शिकवणे आणि शिकणे ही त्यांची एक सहज वृत्तीच बनून गेली होती. केवळ वर्गात, ग्रंथालयातच नव्हे; तर समाजात मिसळून. साहित्य, संगीतादी कलांमध्ये त्यांना रुची होती. त्यांच्या रसिकतेचे आणि या क्षेत्राविषयीच्या त्यांच्या जाणकारीचे कवडसे सहंच्या लिखाणात दिसतात...

एआयचं एक साधन म्हणून वापर होऊ शकतो. मात्र एआय अस्तित्वभानाची उत्तरं देऊ शकणार नाही. एआय ही प्रगती असली, तरी माणसाची उन्नती त्याच्या विचारांमध्ये दडलेली आहे

स्वत:च्या अस्तित्वाचा अर्थ शोधण्याची मानवाची आदिम प्रवृत्ती आहे. त्या प्रवृत्तीमुळे माणूस हा माणूस आहे, त्या मार्गात एआयचं एक साधन म्हणून वापर होऊ शकतो. मात्र एआय अस्तित्वभानाची उत्तरं देऊ शकणार नाही. माणसाचे निर्णय जर एआय घ्यायला लागलं तर माणसाच्या माणूसपणाचं लक्षण असलेलं विचारस्वातंत्र्य संपेल...

ज्या तालिबानला हटवण्यासाठी अमेरिकेने अफगाणिस्तानात शिरकाव केला होता, अखेर त्यांच्याच हाती सत्ता सोपवून अमेरिकेला चालते व्हावे लागले…

अफगाण लोक पुराणमतवादी असले, तरी ते स्वातंत्र्याचे कट्टर भोक्ते आहेत. त्यांनी परकीयांची सत्ता कधीच सरळपणे मान्य केलेली नाही. जगज्जेत्या, सिकंदरालाही (अलेक्झांडर), अफगाणिस्तानवर संपूर्ण ताबा मिळवता आला नाही. तेथील पारंपरिक ‘जिरगा’ नावाच्या व्यवस्थेला त्याने जिथे विश्वासात घेतले, तिथेच सिकंदर शासन करू शकला. एकोणिसाव्या शतकात, संपूर्ण जगावर राज्य करणाऱ्या ब्रिटिश सत्तेला अफगाणिस्तानात नामुष्की सहन करावी लागली...

‘धर्म, जात, देश, राष्ट्र’ या शब्दांचा गोंधळ जनमानसात रुजवून संघ देश, सत्ता आणि समाजजीवन यांच्या कसा केंद्रस्थानी आला, त्याच्याविषयीचे हे पुस्तक आहे

या पुस्तकाच्या निमित्ताने संघाची आणि आपली शक्तिस्थाने आणि मर्मस्थाने नीटपणे अभ्यासून, समजावून घेण्याचा प्रयत्न परिवर्तनवादी चळवळीत सुरू व्हावा ही इच्छा आहे. संघ आज अगदी ठामपणे या देशात केंद्रस्थानी सत्तेत आहे आणि केवळ केंद्रीय सत्ता नव्हे, तर समाजजीवनाच्या आणि सत्तेच्या प्रत्येक क्षेत्रात संघ आज केंद्रस्थानी उभा आहे. आपल्या असंख्य पारंब्या जमिनीत खोलवर घट्ट रोवून एखादा विशाल वटवृक्ष दिमाखात उभा असतो, तसा आज...

‘रशिया : युरेशियन भूमी आणि संस्कृती’ : सांस्कृतिक अंगानं रशियाची प्राथमिक माहिती देणारं पुस्तक असं या लेखनाचं स्वरूप आहे. त्यामध्ये विश्लेषणावर फारसा भर नाही

आजपर्यंत मला रशिया, रशियन लोक, त्यांचं दैनंदिन जीवन आणि मनोधारणा याबाबत जे काही समजलं, ते या पुस्तकाच्या माध्यमातून उपलब्ध करून द्यावं, असा एक उद्देश आहे. पण त्यापलीकडे जाऊन हे पुस्तक रशिया समजून घेण्यात रस असलेल्या कोणाही मराठी वाचकास उपयुक्त व्हावा, अशीही इच्छा होती. यामध्ये रशियाचा संक्षिप्त इतिहास, वैशिष्ट्यं, समाजजीवन, धर्म, साहित्य व कला आणि पर्यटनस्थळे यांचा वेध घेतला आहे...

‘हा देश आमचा आहे’ : स्वातंत्र्याचा अमृतमहोत्सव साजरा केलेल्या आणि प्रजासत्ताकाच्या अमृतमहोत्सवाच्या उंबरठ्यावर उभ्या भारतीय मतदारांनी धर्मग्रस्ततेचे राजकारण करणाऱ्या पक्षाला दिलेला संदेश

लोकसभेची अठरावी निवडणूक तिचे औचित्य, तसेच निकालामुळे बहुचर्चित ठरली. ती ऐतिहासिकदेखील आहे. तेव्हा तिच्या या पुस्तकात मांडलेल्या तपशिलांना यापुढच्या विधानसभा अथवा लोकसभा निवडणुकांच्या वेळी वेगळे संदर्भमूल्य असेल. या निवडणुकीचा प्रवास, त्या प्रवासातील वळणे, निर्णायक ठरलेले किंवा जनतेने नाकरलेले मुद्दे व इतर मांडणी राजकीय वर्तुळातील नेते व कार्यकर्ते यांना साहाय्यभूत ठरेल, अशी आशा आहे...

‘भिंतीआडचा चीन’ : श्रीराम कुंटे यांचं हे पुस्तक माहितीपूर्ण तर आहेच, पण त्यांनी इ. स. पूर्व काळापासून आजपर्यंतचा चीन या प्रवासावर उत्तम प्रकारे प्रकाशही टाकला आहे

‘भिंतीआडचा चीन’ हे श्रीराम कुंटे यांचे पुस्तक चीनविषयी मराठीत लिहिल्या गेलेल्या आजवरच्या पुस्तकात आशयपूर्ण आणि अनेक अर्थाने परिपूर्ण मानता येईल. चीनचे नाव घेताच सर्वसाधारण भारतीयाच्या मनात एक कटुता, शत्रुभाव आणि त्या देशाच्या ऐकीव प्रगतीविषयी असूया आहे. या सर्व भावना प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्ष आपल्या विचारांची दिशा ठरवतात. अशा प्रतिमा ठोकळ असतात. त्यांना वस्तुस्थितीच्या छटा असल्या तरी त्या वस्तुनिष्ठ नसतात...

‘द इंडियन्स’ या पुस्तकात ‘होमो सेपियन’ मानवाच्या उदयापासून आजच्या २१व्या शतकापर्यंतचा विस्तृत असा कालावधी विचारात घेतला आहे

वांशिक शुद्धता या कुरूप शब्दप्रयोगाचे भारतात २०२२मध्ये पुनरुत्थापन होत आहे, ही धक्कादायक बाब आहे. ‘न्यू इंडियन एक्स्प्रेस’च्या १ जूनच्या बातमीनुसार सांस्कृतिक मंत्रालयाने डीएनए संशोधनाचे साहित्य आणि उपकरणे यांसाठी निधी पुरवला. त्या संशोधनाचा उद्देश जनुकीय इतिहास आणि भारतातील वांशिक शुद्धता यांचा मागोवा घेणे हा आहे. ज्या शास्त्रज्ञाच्या पुढाकाराने हा प्रकल्प राबवला जाणार आहे...

शेतकऱ्यांपासून धोरणकर्त्यांपर्यंत आणि सामान्य शेतकऱ्यांपासून अभ्यासकांपर्यंत सर्वांना पुन्हा एकदा ‘ज्वारी’कडे वळवण्यासाठी...

शेती हा बहुआयामी विषय आहे. त्यातील एका विषयांवर विविधांगी अभ्यास करता आला आणि पुस्तकरूपाने वाचकांसमोर मांडता आला, याचं समाधान वाटतं. या पुस्तकात ज्वारीचे विविध पदर उलगडून दाखवले आहेत. त्यापुढील अभ्यासाची दिशा दर्शवणाऱ्या नोंदी करून ठेवल्या आहेत. त्यानुसार सुचवलेल्या विषयांवर संशोधन करता येईल. ज्वारीला प्रोत्साहन देण्यासाठी धोरणकर्त्यांनी धोरणात्मक दिशेने पाऊल टाकलं, तर शेतकऱ्यांना त्याचा फायदा होईल...

अन्यायाच्या विरोधातली माझी लढाई अजून संपलेली नाही. आताशी कुठे एक ठाणं काबीज केलंय... लढाई अजूनही सुरूच आहे...

हे एका विशिष्ट कालमर्यादेतील कथन आहे आणि हा कालखंड आहे फक्त २३ महिन्यांचा (फेब्रुवारी २०२१ ते डिसेंबर २०२२). म्हणजे जेमतेम दोन वर्षांचा काळ; पण माझ्या संपूर्ण आयुष्यालाही पुरून उरेल असा हा कालखंड आहे, म्हणूनच मी माझं हे आत्मकथन लिहिलं आहे. या जेमतेम दोन वर्षांच्या काळात मी ज्या परिस्थितीला सामोरा गेलो, तो अनुभव सांगण्याचं धाडस मी केलंय...

हिंदुत्व व मार्क्सवाद हे भारतीय समाजकारण आणि राजकारणातले दोन ध्रुव आहेत, आणि गेली शंभर वर्षे समाजकारण-राजकारण हे या दोन ध्रुवांमध्ये फिरते आहे...

हिंदुत्व व मार्क्सवाद या दोन ध्रुवांमध्ये काँग्रेस नावाचे विषुववृत्त आहे, पण ते या दोन ध्रुवांसारखे स्थिर नाही. ते कधी कर्कवृत्ताकडे सरकते, तर कधी मकरवृत्ताकडे. त्याशिवाय इतर अनेक छोटे पक्ष आणि प्रादेशिक पक्षांचे अक्षांश-रेखांशसुद्धा साथीला आहेत. हे पुस्तक या दोन ध्रुवांत फिरलेल्या गेल्या शंभर-दीडशे वर्षांतील भारतातील राजकारण आणि समाजकारणाचा इतिहास आहे...

म. फुले-आंबेडकरी साहित्याकडे मी ‘समाज-संस्कृतीचे प्रबोधन’ म्हणून पाहतो. ते समजून घेण्यासाठी ‘फुले-आंबेडकरी वाङ्मयकोश’ उपयुक्त ठरणार आहे, यात शंका नाही

‘आंबेडकरवादी साहित्य’ हे तळागाळातील समाजाचे साहित्य आहे. तळागाळातील समाजाचे साहित्य हे अस्मितेचे साहित्य असते. अस्मिता ही प्रथमतः व्यक्त होत असते ती नावातून. प्रथमतः नावातून त्या समाजाचा ‘स्वाभिमान’ व्यक्त झाला पाहिजे. पण तळागाळातील दलित, शोषित व वंचित समाजाला स्वाभिमान व्यक्त करणारे नावदेखील धारण करता येत नाही. नव्हे, ते करू दिले जात नाही. जगभरातील सामाजिक गुलामगिरीत खितपत पडलेल्या समाजघटकांचा हाच अनुभव आहे...

मी एक अद्भुत सृष्टी निर्माण केली आहे, पण यातील अनेक अद्भुत गोष्टी आपल्या पृथ्वीवर वेगवेगळ्या प्रदेशात खरोखर अस्तित्वात आहेत…

या पुस्तकात अनेक रहस्यमयी गोष्टी असल्या, तरीही कुठल्याही अंधश्रद्धेला खतपाणी घालण्याचा प्रयत्न केलेला नाहीये, हे आवर्जून नमूद करावेसे वाटते. यातील जादू फक्त मनोरंजनासाठी आहे. मनुष्य आपली बुद्धिमत्ता, परिश्रम आणि चिकाटीने विश्वातील मोठमोठ्या अगम्य रहस्यांचा उलगडा करू शकतो, हेच सांगण्याचा पुनःपुन्हा प्रयत्न केलेला आहे...

माझ्या हृदयात कायमस्वरूपी स्थान मिळवलेला हा सीमारेषाविहिन कवी तुमच्याही हृदयात घरोबा करो. माझ्याइतकंच तुमचंही भावविश्व तो समृद्ध करो

आताचा काळ भारत-पाकिस्तानातल्या अधिकारशाही वृत्तीच्या राज्यकर्त्यांनी डोकं वर काढण्याचा आहे. अशा या काळात, देशोदेशींच्या सीमारेषा पुसून टाकण्याची क्षमता असलेल्या वैश्विक कवितांचा धनी ठरलेल्या फ़ैज़चं चरित्र प्रकाशित व्हावं, ही घटना अनेक अर्थांनी प्रतीकात्मकही आहे. कधी नव्हे ती फ़ैज़सारख्या कवींची या घटकेला खरी गरज आहे, असं भारत आणि पाकिस्तान या दोन्ही देशांतल्या विवेकवादी मंडळींना वाटणंही स्वाभाविक आहे...

या झुंडबळी हिंसाचाराला शासन, पोलीस आणि राजकीय प्रतिनिधी या सर्वांनी सर्व बाबतीत दिलेला प्रतिसाद अत्यंत अपुरा आणि सदोष आहे...

गेली काही वर्षे झुंडबळीचा धोका आणि घटना सतत वाढत असूनसुद्धा या वारंवार घडणाऱ्या घटनांची नोंद घेण्यात सरकार कमी पडत आहे. या वाढत्या झुंडबळींच्या घटनांची नोंद घेण्यात आणि त्यावर उपाय योजना करण्यास शासन अजिबात उत्सुक नाही याचेच हे निदर्शक आहे. अशा घटनांची अधिकृत नोंद ठेवण्यातील सरकारची अनास्था म्हणजे झुंडबळीच्या वाढत्या प्रकारांना तोंड देण्यास आणि याचा प्रसार रोखण्यात सरकारचे अपयश दर्शवते...

कायद्यातील श्लील-अश्लीलच्या कसोट्या नेमक्या आहेत तरी काय? कायद्याच्या परिभाषेत नेमके कशाला ‘अश्लील’ समजावे?

‘अभिरुची’, ‘रसिकता’ या जर मानवी मनावर प्रतिबिंबित होणाऱ्या भावक्रिया असतील, तर ‘श्लील-अश्लील’ या संज्ञा, संकल्पनांचेही तसेच आहे. आणि जर या प्रतिक्रिया व्यक्तिपरत्वे बदलतील, तर कायद्याला ‘श्लील-अश्लील’ मोजण्याचे वस्तुनिष्ठ मानक कसे बनवता येईल? म्हणजेच, समीक्षक जसा आपल्या मगदुराप्रमाणे एखादी कलाकृती अभ्यासतो, तसे त्या कलाकृतीतील श्लील-अश्लीलही तपासता येते? पण मग त्यासाठी कायद्याचे वस्तुनिष्ठ निकष कोणते?...

‘धर्म, राजकारण आणि अन्य प्रश्नांचा धांडोळा’ : आसपासच्या उलथापालथीने अस्वस्थ होणाऱ्या एका सामाजिक कार्यकर्त्याच्या आस्थेच्या प्रश्नांची चर्चा करणारे हे पुस्तक आहे...

गेल्या दहा वर्षांत याबाबत विरोधाभासाचे राजकारण होतेय, ते प्रतिमांच्या व्यक्तिकेंद्रित आभासात जनमानसाच्या लक्षातच येत नाही, ही चिंतेची बाब आहे. पोकळ घोषणांच्या झुल्यावर झळकणारे समाजमन भव्य दिव्य सूचित करण्याचा आभासीकेत अडकले आहे. बधीर झाले आहे. धार्मिक उन्मादात सामाजिक ताणतणाव वाढत आहेत. धार्मिक प्रदूषणाला नैतिकतेच्या आवरणाखाली धर्मभोळेपणाचा राजकीय मुलामा देऊन वाटचाल सुरू आहे...

सर्वच जण संवादाच्या एकाच पातळीवर येणे, ही ‘समकालीनत्वाची जाणीव’ पक्व होण्याची अवस्था असेन

‘अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य’ म्हणजे केवळ विचारवंत, तत्त्ववेत्ते अथवा कलावंत यांचे नव्हे, तर त्यांच्यासह ‘विचारक्षमता शाबूत असणाऱ्या सामान्य नागरिकाचे समाजव्यवस्था, राज्यव्यवस्था, अर्थव्यवस्था इत्यादीवर मत व्यक्त करण्याचे आणि योग्य प्रसंगी त्या व्यवस्था सामाजिक सार्वजनिक कल्याणाच्या हेतूने बदलण्याच्या अहिंसक कृती करण्याचे स्वातंत्र्य’ असा अर्थ आहे...

‘घेतलंय स्टेअरिंग हाती’ : ‘स्त्रियांची कविता’ या वर्णनप्रधान वैशिष्ट्याला ओलांडून मोठा पैस स्वतःमध्ये सामावून घेणारी कविता

काट्याकुट्यांनी भरलेल्या स्त्रियांच्या इतिहासातून चालताना पुढच्या वाटा अम्लान होणार नाहीत, याची शाश्वती देणाऱ्या या कवितासंग्रहाचे मी मनापासून स्वागत करते! पद्मरेखा यांनी थोडासा ठहराव बाळगला आणि अधिक खोल पाण्यात त्या उतरल्या, तर त्यांना चिंतनाचे अनन्य प्रदेश नक्कीच गवसतील आणि स्त्रीप्रश्नांसह एकूणच मानवी अस्तित्वानुभावाच्या मूलभूत पेचांना त्या अधिक ताकदीने सामोऱ्या जातील, असा विश्वास वाटतो...

या पुस्तकातील पानापानांवरील अश्रूंची शाई आपल्या डोळ्यांवरील झापड उघडेल, अशी मला आशा आहे…

आपल्या देशात दररोज बापूंची हत्या होते, हे मी यापूर्वीही अनेकदा लिहिलं आहे. एक दिवस मरायचं असेल तर ते सोपं असेल, जे लोक रोज क्षणोक्षणी मरतात आणि तरीही जिवंत उरतात, त्यांना विचारा या वेदनेबद्दल! १० आणि १५ वर्षांच्या तुरुंगवासानंतर जेव्हा जेव्हा एखादी व्यक्ती निर्दोष मुक्त होते, तेव्हा तेव्हा आपली संस्कृती आणि आपला कायदा, या दोन्हींचा पराभव होत असतो...

‘पैस पर्यावरणसंवादाचा’ : मिलब्राथच्या ‘राजकीय सहभागा’च्या प्रारूपात उंचावणाऱ्या स्तरागणिक कृतीची परिणामकारकता वाढत जाते…

त्रोटक, मध्यम आणि सर्वाधिक सहभाग, हेच मूळ प्रकार ‘डिजिटल ॲक्टीव्हिझम’च्या प्रारूपामध्येही, तसेच पर्यावरण चळवळीतही वापरले गेले. पण हे साम्य वगळता, दोन्ही प्रारूपांमध्ये तपशीलाचे फरक आहेत. ‘डिजिटल ॲक्टीव्हिझम’चे प्रारूप निव्वळ व्यक्तींसाठी नाही, तर सहभागी व्यक्ती आणि संस्था/संघटना यांच्यासाठीही विकसित झाले आहे. दोन्ही प्रारूपांचे अंतिमतः होणारे परिणाम आणि पडणारे प्रभाव वेगवेगळे आहेत...

‘फसाना टू अफसाना’ अशी या पुस्तकाची शैली आहे. लेखकाने आपल्या व्यथांची मांडणी करताना कथात्म शैलीचा वापर केला आहे. त्यामुळे ‘व्यथा ते कथा’ असंही म्हणता येईल...

हे पुस्तक १४ ऑगस्ट १९४७ ते १७ सप्टेंबर १९४८ या १३ महिन्याच्या कालखंडातील हैदराबादमधील प्रशासकीय व सामाजिक घडामोडी मांडते. फाळणीचं राजकारण, त्याचे सामाजिक दुष्परिणाम, विलीनीकरणपूर्व हालचाली, निज़ामी धोरण, राजकीय कुटनीती, जनमानस, सांप्रदायिक धोरण, हत्याकांड, स्थलांतर, देशांतर इत्यादींवर लेखकाने प्रकाश टाकला आहे...

हे पुस्तक लिहिण्यामागील एक हेतू हा होता की, आपल्या डोळ्यांवरील ‘इझम’चे, पारंपरिक समज-गैरसमजांचे काळे गॉगल उतरावेत...

राजकारणाकडे पाहण्याची दृष्टी अधिक व्यापक, अधिक खोल व्हावी. आपल्याकडील मास-मीडियाच्या चवचालपणामुळे झाले असे की, राजकारण म्हणजे केवळ सत्तेसाठीच्या साठमाऱ्या असेच चित्र उभे राहिले. पण त्या संघर्षामागेही काही वेगळी बले कार्यरत असतात. आणि ती देशाचे ‘राजकारण’ घडवत असतात. येथील निर्णयांवर, धोरणांवर, एवढेच नव्हे, तर लोकानुबोधावर, पर्सेप्शनवरही परिणाम करत असतात. ‘परकीय हात’ हा त्याची जाणीव करून देण्याचा एक प्रयत्न आहे....

या पुस्तकाचा मुख्य रोख हा दीर्घ काळापासून पसरलेलं विष, गैरसमजुती आणि अविश्वास दूर करण्यासाठी ‘संवाद’ करण्याचा आहे

दुसरं आणि महत्त्वाचं म्हणजे हे पुस्तक इथल्या बहुसंख्य समाजाविषयीदेखील आहे. काहींना हे प्रथमदर्शनी पटकन पटणार नाही. पण हे पुस्तक जे बहुसंख्याक वा हिंदू आहेत, त्यांना आरसा दाखवणारं ठरतं. म्हणजेच, एका अर्थी ते खुद्द हिंदूंविषयीही बोलतं. हिंदू स्वत:कडे आणि मुस्लीमांकडे कसं पाहतात, त्यातील बरेचसे हिंदू, अशा ‘इतरां’विषयी चुकीचे ग्रह बाळगताना, स्वत:विषयीही कोणत्या चुकीच्या कल्पना जोपासतात...

आजच्या काळात आपण मान्य करायला हवं की, जग हे एक मार्केट आहे. फायद्यातोट्याचं गणित मानवी संबंधातही चालू असते. बाकी माणसांचे काहीच प्रकार असू शकत नाहीत

मी नावाजलेला ‘सत्यकथा पानोपानी’ हा दिवाळी अंक मागवला आहे. त्यावर ‘लकी गिफ्ट’ आहे. दुकानांच्या बाहेर बोर्ड असतात अगदी कमी किमतीत म्हणजे पन्नास टक्के घसघशीत सूट. साठ टक्के सूट. प्रत्यक्षात सुटेची वस्तू संपलेली असते. नाहीतर एक्सपायरी झालेली असते. मग दुकानदार आपल्या गळ्यात कुठली ना कुठली वस्तू मारतो. ग्राहकाचं आणि दुकानदाराचं घासाघासीचं किमतीचं गणित सारख चालू असतं...

ह्या देशाचे करंटेपण असे की, सतत तेहतीस वर्षे काम करणाऱ्या या तपस्व्याच्या कार्याची स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतरही दखल तर घेतली गेली नाहीच, परंतु त्याच्या कामात अडथळे मात्र आणले गेले

“या देशाचे दुर्दैव आहे की विवेकाच्या आधारावर उभी केलेली कोणतीही चळवळ येथे यशस्वी होत नाही. दांभिक प्रदर्शन, पायी चालणे, लंगोटी नेसणे, केस वाढवणे, खाण्यापिण्याचे काही विलक्षण नियम पाळणे अशा युक्त्यांनी येथे व्यक्तित्व निर्माण होते. लेनिन, स्तालीन, किंवा माओ-त्से-तुंग यांना अशा युक्त्या कराव्या लागल्या नाहीत. परंतु त्यांनी जे काम केले, तसे हजारो ढोंग्यांच्या हातून होणार नाही. असे लोक लोकांची दिशाभूलच करतील...”...

या स्त्रिया म्हणजे प्रदर्शनीय वस्तू. एक माणूस म्हणून जिथं त्यांना किंमत दिली जात नाही, त्यात सहभागी होण्यासाठी या स्त्रिया का धडपडत असतात, हे जाणून घेण्यासाठी मी तडफडत होते…

ज्यांनी १९७०च्या दशकाच्या अखेरीला मॉडेल म्हणून काम सुरू केलं आणि १९८०चं संपूर्ण दशकभर व १९९०च्या दशकाच्या सुरुवातीचा काही काळ, म्हणजे फॅशन इंडस्ट्रीच्या वाढीचा आलेख वाढायला सुरुवात झाली, त्या काळापर्यंत काम करत राहिल्या आहेत, त्यांना ‘पहिली पिढी’, असं म्हटलं जातं. मी जेव्हा त्यांच्या मुलाखती घेतल्या, तेव्हा त्या पस्तीस ते पंचेचाळीस या दरम्यानच्या वयोगटात होत्या. सगळ्या इंग्रजी बोलणाऱ्या...

कबिरांच्या वाराणसीच्या वाहत्या वाणीच्या गंगेला जणू मराठी ओव्या-अभंगांचे घाट बांधले आहेत, असे म्हटले तरी वावगे होणार नाही...

या पुस्तकात जे निवडक दोहे आहेत, त्यांतील गूढ अर्थ जरी आपण खोलवर जाऊन बघितला, तरीसुद्धा आपल्याला कबीर अध्यात्म कशाला म्हणतात, हे समजू शकते. तो अर्थ पारंपरिक अध्यात्म परिभाषेपेक्षा खूप वेगळा आहे. कोणतीही उपाधी न करता स्वत:च्या अंतरंगात शोध घेणारी ही दिशा आहे. मराठी संतांनी जे मराठीत सांगितले, तेच कबीर फक्त हिंदीत (त्यांच्या मिश्र) भाषेत सांगत आहेत...

म्हटले तर हा ग्रामीण राजकारण उलगडून सांगण्याचा खटाटोप आहे अन् म्हटले तर शेतकऱ्यांना लुबाडणाऱ्या व्यवस्थेला पर्याय उभे करणाऱ्या पुढच्या पिढीतील शेतकरी तरुणांचा संघर्ष आहे

ही केवळ भानुदासराव पाटील, विक्रम शिंदेचीच कथा नाही, तर आबासाहेब जाधव, दिनकरराव पाटील यांच्यासारख्या लोकशाही प्रक्रियेने उदयास आलेल्या नव्या सरंजामदारांचीही गोष्ट आहे. आर्थिक संसाधनांच्या बळावर वाट्टेल तेवढा पैसा मोजून निवडणुका जिंकणारे, मतदारांचा कौल फिरवणारे आबासाहेब, दिनकरराव केवळ हैबतपुरातच नव्हे, महाराष्ट्रात सगळ्याच मतदारसंघांत दिसून येतात, पण...

या पुस्तकातल्या ‘बिटविन द लाईन्स’ नीट वाचल्या, तर आजच्या मराठी पत्रकारितेची ‘अवनत’ अवस्था आणि तिची ‘ऱ्हासपरंपरा’ नेमकी कुठून सुरू झाली, हे लख्खपणे समजते!

आपल्या गुणी-अवगुणी सहकाऱ्यांकडून उत्तम ते काढून घेण्यापासून, समाजातल्या व्यक्ती-संस्था यांचं योगदान नेमकेपणानं अधोरेखित करण्यापर्यंत बर्दापूरकरांचा सर्वत्र संचार राहिला. त्यामुळे त्यांच्या पत्रकारितेला सत्त्व, नैतिक बळ आणि गांभीर्याची झळाळती झालर लाभत राहिली. आजच्या मराठी पत्रकारितेच्या संदर्भात त्या झालरीचा ‘थर्मामीटर’ म्हणून वापर केला, तर जे ‘तापमान’ कळतं, ते काळजी करावं, असंच आहे...

लोकशाहीबद्दल आस्था किंवा काळजी व्यक्त करणं, ही काही लोकांचीच जबाबदारी आहे, हा समज खोडून काढायचा तर कामच केलं पाहिजे. ‘लोकशाही गप्पा’ हे त्या व्यापक कामाच्या गरजेतून आलेलं छोटंसं काम आहे

पुरेशी मेहनत करून आणि संवादाच्या सर्व शक्यता खुल्या ठेवून लोकांशी बोललं गेलं, तर प्रत्येकाच्याच आकलनात वाढ होते. आणि हळूहळू भूजलाची पातळी उंचवावी, तसं लोकशाहीबद्दलचं भान सखोल होण्याची शक्यता निर्माण होते. आपल्या भोवतीच्या गदारोळातून एकमेकांचा हात धरून, एका सजग आणि जिवंत लोकशाहीच्या मुक्कामापर्यंत मैदान मारणं आपल्याला सहज शक्य आहे. त्यासाठी एकमेकांना शुभेच्छा देणं एवढं तरी आपण करूच शकतो. ते मनःपूर्वक करू या!...

‘सोलापूर जिल्ह्याचे शिल्पकार : भाग १’ - सोलापूरच्या संघर्षमयी इतिहासाचे ताणेबाणे उलगडणारे पुस्तक!

या नामवंतांपैकी अप्पासाहेब वारद यांचे कार्य हे १९व्या शतकात झाले. माढ्याचे जी. डी. साठे, हाजी हजरत खान अशा पाच-सात जणांचे कार्य हे २०व्या शतकाच्या पूर्वार्धातील आहे, तर बाकीच्यांचे स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतरच्या काळातले आहे. हा संग्रह वाचणाराला ग्रामीण जीवनाचे, राजकीय जीवनाचे, तसेच संघर्षमयी विकासाच्या इतिहासाचे सगळे ताणेबाणे पाहायला मिळतात व वाचकांच्या विचारांना चांगलीच चालना मिळते...

जागतिकीकरणाच्या परिणामांच्या परिप्रेक्ष्यात १९९०नंतरचा महाराष्ट्र, जनजीवन आणि जनआंदोलने, हे या पुस्तकाचे मध्यवर्ती सूत्र आहे...

नव्वदच्या दशकात जागतिकीकरण आणि आर्थिक नवउदारमतवादी धोरणे राबवण्याच्या प्रक्रियेतून जगभर प्रचंड बदल झाले. महाराष्ट्रातल्या बदलांचा मागोवा या घेतला असून तो वाचकांना एक व्यापक दृष्टी देऊ शकतो. यात महाराष्ट्रातले विविध प्रश्न समजून घेऊन त्यांच्या सोडवणुकीसाठी वैचारिक भूमिका स्पष्ट करणारे महत्त्वाचे लेख आहेत. सर्व प्रत्यक्ष चळवळीतील कार्यकर्ते आहेत. त्यामुळे त्यांच्या लेखनात वैचारिक स्पष्टता दिसते...

हे पुस्तक वाचणं म्हणजेच ज्वलंत मानवी समस्या सोडवण्याची वाट शोधणं. ज्यांना ती शोधायची आहे, त्यांच्यासाठी हा संदर्भाचा एक दस्तऐवज आहे

कॉ. भीमराव बनसोड यांनी ३० महत्त्वाच्या पुस्तकांबाबत केलेलं हे लिखाण आहे. विविध विषयांवर काम करणाऱ्या किंवा अभ्यास-व्यासंग करणाऱ्या उत्तुंग व्यक्तींच्या वैचारिक-सैद्धान्तिक भूमिकांचा एक प्रकारे या लेखनात बनसोड यांनी ऊहापोह केला आहे. म्हणून दलित तसेच मार्क्सवादी विचारांचा आवाका समजून घ्यायलाही, हे लेखन मदत करेल. हे पुस्तक मूळ पुस्तकं वाचायला प्रेरित करते...

केवळ इंग्रजी, मराठी, हिंदीच नव्हे, तर इतरही भाषांमध्ये अनुवादाचं काम करणाऱ्या अनुवादकांसाठी हे पुस्तक मार्गदर्शक व्हावं, असा प्रयत्न मी केलेला आहे

खरं तर मी अनुवादाला सुरुवात करण्यापूर्वी कोणताही कोर्स केला नव्हता, अनुवादाच्या तांत्रिक अंगांचं काही प्रशिक्षण घेतलं नव्हतं. पूर्वानुभव तर शून्यच होता; पण इंग्रजी भाषेबद्दल आपुलकी होती आणि मातृभाषा मराठीवर विलक्षण प्रेम होतं. तिची थोडीफार सेवा आपल्या हातून घडावी, ही प्रामाणिक इच्छा होती. बस, एवढ्याच भांडवलावर मी स्वतःला साहित्याच्या या महासागरात खुशाल झोकून दिलं...

लेखिकेने स्त्री-पुरुष समता, समानता, स्त्रियांचे स्वातंत्र्य, विवाह, संततीनियमन, सामाजिक काम, ब्रह्मचर्य यांवरच्या लिखाणातून ‘रॅडिकल गांधी’ उभा केला आहे. यातच या पुस्तकाचे योगदान सामावले आहे

वास्तविक म.गांधींच्या कार्याचा ऐतिहासिक दृष्टीने विचार करून आजच्या काळाला उचित असा विचार त्यातून शोधला पाहिजे. या ऐवजी ऐतिहासिक व समग्रदृष्टीचा त्याग करून अस्मितांचे जतन सुरू आहे. अर्थातच यात गांधींच्या अनुयायांचाही दोष आहेच. या पार्श्वभूमीवर परिवर्तनवादी लेखिका व झुंजार कार्यकर्त्या निशा शिवूरकर यांनी या पुस्तकात ‘गांधीजी आणि स्त्री-पुरुष समते’च्या विविध पैलूंचा चिकित्सक विचार केला आहे...

मानवी जगण्याची एकूण होरपळ आणि प्राथमिक प्रेरणांची रटरट व्यक्त करण्यासाठी ‘आधुनिक कथे’सारखं दुसरं प्रभावी माध्यम नाही

सतीश आयुष्याला थेट भिडणारा माणूस आहे. अशी माणसं जे निरखतात ते जगातल्या श्रेष्ठ माणसांना विचाराअंती सुचलेलं असतं. या कथेतला अविनाश हा सतीशचा जुळा भाऊ वाटतो. त्याला कुठल्याही गोष्टीच्या कानाकोपऱ्यात विखुरलेले बारीकसारीक भावनांचे, प्रेरणांचे, इच्छांचे, आकांक्षांचे आणि असूयेचे सुवर्णकण दिसून जातात. त्यांना आपल्या कथेत आणून तो आपल्या कथा अर्थगर्भ तर करतोच, पण त्या वाचताना वाचक सर्वांग तल्लखी अनुभवतो...

नव्वदोत्तर कवितेला देशीवादी, सौंदर्यवादी किंवा महानगरी अशा कोणत्याही चौकटीत बसवणे तिच्यावर अन्यायकारकच ठरेल, कारण ही कविता सर्व प्रकारच्या चौकटींचा निषेध करते

मराठी कवितेत उत्तर-आधुनिक विचार पूर्णांशाने प्रकट झाला आहे, असे जरी ठामपणे म्हणता येत नसले, तरी प्रस्तुत ग्रंथात निवडलेल्या आठ कवींच्या कवितांमधून ‘उत्तर-आधुनिक संवेदन’ प्रभावीपणे व्यक्त झाले आहे, असे म्हणता येते. नव्वदोत्तर कालखंडातील उत्तर-आधुनिक जाणिवा व्यक्त करणाऱ्या या आठ कवींनी आपापल्या अनुभवक्षेत्राशी संबंधित प्रश्न प्रामाणिकपणे आजच्या वर्तमानाच्या भाषेत जोरकसपणे उपस्थित केले आहेत...

नाळ तोडायच्या आधीपासून चितेपर्यंत, बाळहंबरापासून हंबरड्यापर्यंत ज्या स्त्रियांचा जीवनप्रवास प्रचंड वेदनादायी अन् संघर्षमय झाला, अशा जगातल्या सगळ्याच जातिधर्मांच्या असंख्य अनामिक स्त्रियांना अन् माझ्या प्रिय आईला ही कादंबरी समर्पित

जुनाट बुरसटलेल्या पायवाटा सोडून अशी बंडखोर अशिक्षित स्त्री ही स्त्री-मुक्तीच्या नव्या वाटा कशा शोधत असेल? स्वतःच्याच घरात निर्वासितांसारखं जीवन जगूनही अन् आयुष्याच्या वेगवेगळ्या टप्प्यांवर सतत उपेक्षेची जन्मठेप भोगूनसुद्धा शापितासारखं जीवन व्यतीत करणारी स्त्री खंबीरपणे कशी लढली असेल? तिच्या याच बंडाची अन् संघर्षाची गोष्ट कादंबरीत मांडण्याचा मी पोटतिडकीनं प्रयत्न केलाय...

देशात आज काय चाललं आहे, याबाबत भिन्न मतं आहेत. तीही दोन टोकाची. कुणी म्हणतात, हा ‘अमृतकाल’ आहे, तर काहींना हा ‘जहरकाल’ वाटतोय...

मुळात प्रश्न कथानकात जे काही घडतं, ते खरंच घडतं का याचा आहे. आणि समजा घडवलं गेलं असलं, तर ते कोणत्या पद्धतीनं घडवण्यात आलं असावं, त्याला कुणाची प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष मदत-सहाय्य असावं, याचा तर्कशास्त्राच्या आधारे घेण्यात आलेला हा शोध आहे. यासाठी दैनिकं, साप्ताहिकं आणि, नियतकालिकांतील बातम्या, लेख मुलाखती यांचा आधार घेतला आहे. खास उल्लेख करायचा तो ‘गुजरात फाइल्स’ या पुस्तकाचा...

इंद्रधनुष्य पाहताना आपल्याला वेगवेगळ्या रंगांच्या छटांचा अनुभव येतो, त्याचप्रमाणे हे पुस्तक वाचताना चेखवच्या कथांच्या विविध रंगच्छटा अनुभवायला मिळतील!

या कथा आपल्याशी ‘स्पेस-टाईम’ ओलांडून ‘रिलेट’ करतील; आपल्याच जगण्याबद्दल आपल्याला छोट्या-मोठ्या कहाण्या सांगतील; कदाचित आपल्या नजरेतून सुटलेल्या आपल्याच दुर्गुणांवर, विसंगतींवर बोट ठेवतील; आपल्याभोवती आपण स्वत: तयार केलेले कोश दाखवतील आणि झालंच तर आपल्या आयुष्यातल्या दररोज घडणार्‍या सापेक्ष शोककहाण्या उलगडून दाखवतील...

श्री. पु. भागवत : व्यापक सामाजिक-सांस्कृतिक भान असलेले, वाङ्मयासह सर्व कलांवर प्रेम करणारे संपादक, प्रकाशक आणि वाङ्मयचिंतक

श्री. पु. भागवत अपूर्ण, अर्ध्यामुध्या साहित्यकृतीला परिपूर्ण बनवणारे संपादन करत. समोर आलेल्या लक्षणीय साहित्यकृतीला कलासंपन्न बनवू शकणारे, पण तिच्यात सुप्तपणे दडलेले घटक श्री. पुं. ना चटकन जाणवत. अशी अभिरुची, असे साहित्यकृतीच्या स्वरूपाचे अंतर्ज्ञान श्री. पु. भागवतांच्या आधी कुठल्याही संपादकाला प्राप्त झाले नव्हते. या अर्थाने ते एकमेव संपादक होते...

‘आम्हीही भारताचे लोक’ : तृतीयपंथीयांबद्दलच्या पूर्वग्रहांनी सामाजिक मानसिकतेला प्रचंड विळखा घातला आहे. त्यातून सुटायचे असेल, तर आपल्या पूर्वग्रहांचे ‘डी-कंडिशनिंग’ करावे लागेल!

तृतीयपंथीयांच्या अनेक समस्या या पुस्तकात मांडल्या आहेत. त्या काय आहेत ते समाजापर्यंत पोहोचणे व त्यांच्याबद्दल जागृती होणे अपेक्षित आहे. परंतु फक्त समस्या मांडून हे पुस्तक थांबत नाही, तर या समस्यांच्या निवारणासाठी काय करता येईल, याचा ऊहापोहही राजकीय पक्ष, शैक्षणिक क्षेत्र, सामाजिक संस्था, शासकीय विभाग अशा वेगवेगळ्या दृष्टीकोनांतून त्यात केला आहे. त्यामुळे हे पुस्तक कृतिशीलतेला चालना देणारे आहे...

‘आम्हीही भारताचे लोक’ : हे पुस्तक केवळ परिषदेचा दस्तावेज न होता, त्याला संदर्भग्रंथाचंही मोल यावं, या दृष्टीने आम्ही प्रयत्न केला आहे…

स्वतंत्र भारताचा राजकीय, सामाजिक, सांस्कृतिक, आर्थिक इतिहास अशा अनेक संघर्षांनी व मूलगामी परिवर्तनांनी भरला आहे. अशा सर्व घटकांमधला कदाचित सर्वांत दुर्लक्षित आणि संख्येने कमी असल्याने बेदखल ठरलेला घटक म्हणजे ‘तृतीयपंथी समुदाय’. त्यावरचं हे पुस्तक म्हणजे तृतीयपंथीयांची व्यापक समाजात दखल घेण्याच्या दृष्टीने केलेली एक छोटीशी सुरुवात आहे...

‘आठवणी व संस्मरणे’ : स्वातंत्र्यपूर्व काळात समाजाची निरलस सेवा करणाऱ्या बहुजन समाजातील एका कर्तबगार स्त्रीची, ‘भगिनी जनाक्का’ची जीवनकथा

या लेखनातून जनाक्का शिंदे यांच्या चरित्रकार्यावर तर प्रकाश पडणार आहेच; त्याचबरोबर एकोणिसाव्या शतकाअखेरीच्या व विसाव्या शतकातील पूर्वार्धातील महाराष्ट्रातील स्त्रीजीवनावर व त्यांच्या भावविश्वावर काहीएक प्रकाश पडणार आहे. बहुजन समाजातील स्त्रियांचे शिक्षण व कुटुंबजीवनाचे स्वरूप लक्षात येईल. वैधव्यस्वरूपाचे जिणे जगणाऱ्या स्त्रीचे हे आगळेवेगळे असे कथन आहे...

पहिल्या मोहिमेवर निघालो, तेव्हा मानवी क्रौर्याची आणि अगतिकतेची एवढी परिसीमा अनुभवाला येईल, असं मात्र वाटलं नव्हतं!

सत्ता, मग ती आर्थिक वा धार्मिक असो वा साधनसंपत्तीच्या अधिकारासाठी असो, कोणाच्या हाती असावी यावर त्या सामान्य जनतेचं काही मत असतं असंही नाही. या नाड्या कोणाच्या हाती असाव्यात, याबाबत त्याचा काहीही आग्रह नसतो. पण दुर्दैवाने याच लोकांची युद्धात सर्वाधिक होरपळ होताना मी बघितली आणि अनेकदा मन उदास झालं. ...

‘पत्र आणि मैत्र’ : मराठी साहित्यव्यवहाराचे आणि विशेषत: मुद्रण\प्रकाशन-संस्कृतीचे दर्शन घडवणाऱ्या या ग्रंथातून लेखक, वाचक आणि समीक्षक ही त्रिपुटी नेमकी कशी आहे, हेही उमगते

दिलीपरावांविषयीचे लेख आणि त्यांच्या मुलाखती यांशिवाय या ग्रंथामधील अत्यंत महत्त्वाचा भाग त्यांनी लिहिलेली पत्रे. यातील सर्वाधिक पत्रे दिलीपरावांनी आपल्या लेखकांना लिहिली आहेत. आणि बहुतेक वेळा ही पत्रे संबंधित लेखकाच्या पुस्तकाच्या निमित्ताने त्यांनी त्यांच्याशी साधलेला एक प्रकारचा मुक्तसंवाद आहे. दिलीपरावांनी जिथून आपली कारकीर्द सुरू केली, त्या नियतकालिकाचे नावच ‘माणूस’ होते...

दिलीप माजगावकर मराठी प्रकाशनक्षेत्रात ‘मशागतीच्या माळीकामा’त रमले. त्यांनी वाचकांच्या मनात चांगल्या साहित्याची जाण पेरली

दिलीपरावांचे लेखन, भाषणे, मुलाखती यांच्यातील महत्त्वाचे गुण म्हणजे त्यांची निरीक्षणशक्ती व चिंतनशीलता. यातील सातत्य विस्मयचकित करणारे आहे. ही निरीक्षणशक्ती व चिंतनशीलता व्यक्तीबद्दल, व्यवसायाबद्दल, साहित्याबद्दल आणि त्यापलीकडे अवघ्या समाजाबद्दल दिसते. दिलीपराव ही व्यक्ती त्यांच्या भिडस्त स्वभावामुळे स्वतःला लेखक मानत नसली, तरी त्यांच्या लेखनातून हे चिंतन अल्पाक्षरात आणि म्हणूनच रेखीवपणे प्रकट होत असते...

भारताच्या यातनांकडे किसिंजर यांचं लक्ष जाईल अशी कल्पना करणार्‍या भारतीयांना अमेरिकेच्या लेखी किती क्षुल्लक महत्त्व होतं, हे समजून आल्यानंतर विटंबना झाल्यासारखं वाटायला लागलं

किसिंजर आणि त्यांचा चमू हे भर पावसात उतरले असले, तरी त्यांच्याविरुद्धची डाव्यांची अनिवार्य निदर्शनं होतच राहिली. विमानतळावर पोलिसांपेक्षाही कमी संख्या असलेले निदर्शक काळे झेंडे फडकवून आणि ‘मृत्युदूत किसिंजर, परत जा.’ तसंच ‘खुनी किसिंजर, परत जा.’ असे फलक दाखवून घोषणा देत होते. अमेरिकी अभ्यागतांना उभ्या मोटारींमध्ये कोंबून वेगाने दूर नेण्यात आलं...

‘तत्त्वभान’ हे आधी वाचनाचे ‘निमंत्रण’ आणि मग चर्चेचे ‘निमंत्रण’ आहे, ‘आमंत्रण’ नाही. सर्व प्रकारच्या वाचकांसाठी हे ‘निमंत्रण’ आहे

या ग्रंथाचे वाचन ही तत्त्वचिंतनाची पूर्वतयारी आहे. ती पूर्वतयारी करणे म्हणजे तत्त्वज्ञानाच्या चिंतन पद्धतीचा अवलंब करणे, वाचकाला मदतकारक ठरेल, अन्यथा त्याचे चिंतन केवळ ‘स्वैरकल्पनाधारीत तत्त्वचिंतन’ होण्याचा धोका नाकारता येत नाही. तत्त्वज्ञानाच्या चिंतनपद्धतीचा अंगीकार करणे याचाच अर्थ तत्त्वचिंतनाच्या परिभाषेत विचार करणे. या ग्रंथाचे वाचन, मनन व चिंतन आणि मग चर्चा हे ‘तात्त्विक चिंतनाचे प्रशिक्षण’ आहे...

‘अखईं तें जालें : तुकाराम – हिंदुस्थानी परिवेशात’ या ग्रंथाचे दोन्ही खंड अनेक वर्षांच्या ‘तुकारामगाथे’च्या झाडाझडतीचे फलित आहे!

तुकाराम समजून घेण्यासाठी कोणत्या परंपरा समजून घ्यायला हव्यात, याचे उत्तर नेमाडे यांच्या ‘तुकाराम’ या पुस्तकात मिळाले. भक्तिआंदोलन आरंभी कदाचित प्रादेशिक स्वरूपाचे असावे, पण ते केवळ विशिष्ट प्रदेशापुरते सीमित न राहता, त्याचा प्रभाव कालांतराने संपूर्ण हिंदुस्तानामध्ये पाहायला मिळतो. त्यामध्ये वरकरणी भिन्न असलेल्या अनेक परंपरांचे योगदान होते. तेव्हा तुकाराम ‘हिंदुस्तानी परिवेशात’ समजून घ्यायला हवे...

वैद्यांचे हे वाचन-ओथांबे ओंजळीत झेलून घ्यावेत आणि मग त्यांनी सांगितलेल्या पुस्तकांच्या आडवाटांवरून चालायला सुरुवात करावी…

जयप्रकाश सावंत यांनी त्यांच्या ‘पुस्तकनाद’मध्ये ऱ्होहे लुईस बोर्हेस यांच्या एका विधानाचा उल्लेख केला आहे - ‘मला नेहमी वाटत आलंय की, स्वर्ग म्हणजे एखादी लायब्ररी असणार.’ प्रस्तुत पुस्तक वाचत असताना मला हे वाक्य सारखं आठवत होतं. वैद्य पुस्तकांच्या स्वर्गात राहणारे सद्गृहस्थ आहेत, याचा प्रत्यय मला पुन्हा पुन्हा येत होता आणि त्यांचा हेवा वाटत होता. खरं तर वैद्यांचा हेवा त्यांची ओळख झाल्यापासूनच वाटत आलाय...

‘गंगा जमनी संस्कृती’चे समर्थक असणाऱ्या अमीर खुसरोंवर सहिष्णूता व समन्वयावर निष्ठा असणाऱ्या मुस्लिमेतराने कादंबरी लिहावी, ही भारतीय समाजाची व्यवच्छेदकता आहे!

मिलिंद जाधव यांनी या कादंबरीत अमीर खुसरोंच्या जीवनातील घटनांना जोडून एक पट उभा करण्यापेक्षा, त्या इतिहासातील वैशिष्ट्यांना अधोरेखित करण्याचा प्रयत्न केला आहे. समग्र खुसरो कोणत्याही एका पुस्तकात मांडता येत नाहीत, पण त्यांच्या नेमक्या वैशिष्ट्यांची चर्चा करून त्यांचे समग्र व्यक्तिमत्त्व उभे करण्याचा यशस्वी प्रयत्न या कादंबरीतून झाला आहे...

लिहिल्याशिवाय राहवत नाही, म्हणून हा माणूस लिहितोय. सभोवतालावर बारीक लक्ष आहे याचं… आणि हितसंबंध आड न येऊ देता जे डाचतंय ते स्पष्टपणे मांडतोय

सध्या शंभर-दोनशे शब्दांचे द्विट्स आणि त्याहून थोड्या अधिक शब्दांच्या फेसबुक पोस्ट्सचा काळ आहे. अशा उन्मादी काळात संजय पवार यांच्या लेखनाचं मोल अधिक आहे. त्यांच्या लेखनात अनेक जुने-नवे संदर्भ येतात. चळवळींचे, साहित्याचे, नाटक-सिनेमासंबंधीचे आणि राजकारण-समाजकारणातलेही. मुद्दे मांडताना कार्यकारणमीमांसा असते, तर्क असतो. आणि या सगळ्याचं मूल्य वर्धिष्णू करणारा सघन आणि सखोल विचार असतो...

जेपींचे मन किती मोठे आहे, हे सर्वज्ञात होते; तरीही लोहियांविषयी इतकी अढी त्यांच्या मनात का होती? त्यांनी ती बाजूला ठेवून लोहियांना जवळ का केले नाही?

जेपी आणि लोहिया यांच्यात स्पर्धा होती का? पण लोहियांनी तर नेहमीच त्यांची नेतृत्व क्षमता मान्य केली होती. मग यामागील कारण काय होते? परस्परांना समजून घेण्यातील अपयश की, दुखावलेल्या भावना? जेपी-लोहिया संबंध हे माझ्या दृष्टीने एक गूढ होते. समाजवादी चळवळीचे नेतृत्व स्वीकारावे म्हणून जेपींचे मन वळवण्याचे प्रयत्न लोहियांनी केले नव्हते असे नाही, पण ते अपयशी ठरले होते...

बावीस वर्षांपूर्वी या लेखकानं आपल्याला आरसा दाखवला आहे. आपण त्यात कसे दिसतो, हे आता तरी गंभीरपणे आपण पाहणार आहोत का?

संजय पवारांनी लिहिलेल्या या लोकप्रिय सदराचं नाव होतं, ‘एकलव्याच्या भात्यातून’. सदराच्या नावापासूनच ते कोणत्या समुदायाची, कोणत्या समाजघटकांची, कोणत्या दुःखांची फिर्याद करणार, हे स्पष्ट होत जातं. त्याच वेळेला एकलव्याचा भाता बाणांनी भरलेला आहे, अशी ठोस जाणीवही करून देतं. या सदरातील प्रत्येक लेखाच्या शेवटी तिखट शेरा मारणारा एक शेवटचा तीर लेखकानं सोडला आहे. उपहासगर्भ विनोदात तो मोडतो आणि कधीकधी मूळ लेखापेक्षा अधिक...

वैयर्थतेने भरलेल्या, असहिष्णुतेने चिरफाळत चाललेल्या, भयाण हिंसेच्या, क्रौर्याच्या टकमक टोकावर उभ्या असलेल्या सद्यकालीन सभोवाराचा उभा-आडवा छेद आणि वेध घेणारं हे जळजळीत शोभनाट्य आहे

‘प्रतिक्षिप्त’ हे शीर्षक या स्तंभलेखनपर पुस्तकाला देताना पवारांना नेमकं काय अभिप्रेत आहे कल्पना नाही, परंतु मज्जारजू आणि मेंदूतही संदेशवहन पोहचवून भयंकराच्या दरवाजासमोर धडका मारायला लावणारं, कृतिशील हस्तक्षेपाकडे निर्देश करणारं, हे मौलिक पुस्तक आहे, असं आवर्जून अधोरेखित करावंसं वाटतं. ‘प्रतिक्षिप्त’ म्हणजे भाषेच्या चौफेर हुकमी फटकाऱ्यांचं तीव्र ज्वालाग्राही रसायन...

ही कादंबरी पारलिंगी व्यक्तींच्या ‘सांस्कृतिक अदृश्यते’ला एक चांगले प्रत्युत्तर देते, त्यांच्या ‘सांस्कृतिक घुसमटी’ला वाचा फोडते आणि एलजीबीटी इत्यादी समुदायाच्या ‘विद्रोही संस्कृती’चा एक सुंदर नमुना पेश करते!

एका पारलिंगी स्त्रीला नायिका म्हणून दाखवून - तिच्या इच्छा, आकांक्षा, भावना, तिचे विचार, तिचा प्रेमासाठीचा शोध - ही कादंबरी तिला ‘वेगळी’, ‘विचित्र’ म्हणून नाही, तर तुमच्या-आमच्या सर्वांसारखीच एक ‘माणूस’ म्हणून समोर ठेवते. पारलिंगी व्यक्तींना ‘माणूस’ म्हणून अशी आदराची वागणूक देणारी ही कादंबरी मराठी साहित्यातील पितृसत्ताक, विषमलिंगी नियमाच्या चित्रणाच्या इतिहासाला जोरकसपणे छेद देते...

‘अंकुर’ : ही कविता जीवनातील नश्वरतेचा दिलासा प्रेमात शोधणारी कविता आहे, असे मला मनापासून वाटते

या कवीने नेहमीच जिथे जे कमी पडलेले आहे, तिथे ते उधळून दिलेले आहे. आभाळाचा आनंद असलेल्या पावसाच्या थेंबात कवीने आपले अश्रू मिसळून टाकलेले आहेत. काळोख सांडणाऱ्या प्राजक्तात आपला प्रकाशमय देह वितळून टाकलेला आहे. दु:खांनी पेटून उसळलेल्या सागरात तो लाट होऊन मिसळून गेलेला आहे. शब्दच या कवितेची लेकरे आहेत. ती कल्पनाशक्तीच्या फांद्यांवर वस्ती करणारी पाखरे आहेत...

सध्याच्या ‘ऱ्हासमय’ काळात पवारांचं सदरलेखन सामाजिक ‘शल्य-चिकित्सका’ची भूमिका निभावत आलं आहे. त्यामुळे त्याच्याकडे केवळ ‘आक्रमक शैली’, या चष्म्यातून पाहून चालणार नाही!

संजय पवार राजकीयदृष्ट्या कुठल्याही पक्षीय विचारसरणीबाबत पक्षपाती नाहीत, साहित्य-कला-संस्कृतीबाबत उगाच खोटा अभिमान दाखवत नाहीत आणि सामाजिक ऱ्हासाबाबत बोलताना त्यांच्या शब्दांची धार जरा तिखट होत असली, त्यांचा प्रस्थापितविरोधही काहीसा प्रखर होत असला, तरी ते एकारलेले वाटत नाहीत. अशा या नि:पक्ष, तटस्थ आणि रोखठोक लेखकाचे हे पुस्तक-चतुष्ट्य वाचकांना आवडेल, आवडावे...

‘बदलता भारत’ : भारतीय स्वातंत्र्याची कहाणी कुठून व कशी सुरू झाली, ती कुठवर पोहोचली आणि ती अजूनही अधुरी का राहिली आहे, याचा शोध घेणारा महाग्रंथ

स्वातंत्र्याला नुकतीच ७५ वर्षे पूर्ण झाली. जगात काही शतके सर्वाधिक वर्चस्वशाली असणाऱ्या ब्रिटिश सत्तेविरुद्ध इथल्या कोट्यवधी जनतेने अथक संघर्ष करून मिळवलेले हे स्वातंत्र्य. स्वातंत्र्य संग्रामाचा आणि स्वातंत्र्योत्तर देशउभारणीचा आजवरचा दोन शतकांहून अधिक असा हा काळ. अशा आपल्या इतिहासावर विविध अंगांनी बोलणाऱ्या, त्याचे अंतरंग उकलणाऱ्या आणि त्यातून भारताच्या भविष्याची दिशा दाखवणाऱ्या लेखांचा हा महासंग्रह...

आंबेडकरांनी ‘जोहार’चे आणि ‘बुद्धा’चे पुनरुज्जीवन का केले आणि गांधींनी विदेशी आधुनिकतेला विरोध का केला, याची नेमकी उत्तरं ‘जोहार’ या कादंबरीत मिळतात…

धसकटे काही ‘रामायण’ आणि ‘महाभारत’ एकत्रित बांधण्याचा प्रयत्न करत नाहीत. एवढे मात्र म्हणता येते की, धसकटे यांनी दलित, आदिवासी आणि ग्रामीण संवेदनशीलता एकत्रित बांधण्याचा प्रयत्न ‘जोहार’मध्ये केलेला आहे. आणि हा प्रयत्न करताना धसकटे अजाणतेपणाने एकाच वेळी दोन कादंबऱ्या लिहितात. हे आव्हान पेलताना धसकटेंना दुधारी आयुधांचा वापर करावा लागला आहे. असा प्रयत्न मराठीत तरी दुर्मीळ म्हणता येईल...

काव्यविषयाच्या नवजाणिवेच्या अनुषंगाने रेगे सर्वार्थाने नवकवी ठरतात, परंतु नवकाव्याच्या अग्रतेचा मान, नवकाव्याच्या प्रवर्तकतेचा मान रेग्यांना देता येणार नाही

नवकवितेचे प्रवर्तक मर्ढेकरच; रेगे हे नवकवी होय. कारण प्रवर्तकाला मागे तशी परंपरा निर्माण व्हावी लागते. मर्ढेकरांच्या तशी परंपरा निर्माण झाली. तशा पद्धतीने काव्यनिर्मितीची संवेदना मर्ढेकरांच्या कवितेने दिली. परंतु रेग्यांची कविता ‘निःसंग’ राहिली. रेग्यांची वृत्ती स्त्रीच्या लास्यसौंदर्यावर पुष्ट झालेली आहे. त्यामुळे त्यांच्या अनुभवाचा केंद्र व काव्याचा परीघ स्त्रीकेंद्री राहिला...

‘गिधाडांची मेजवानी’ हे पुस्तक सामान्य नागरिकांना ‘खऱ्या भारता’ची ओळख करून देणारा आराखडा आहे. मला ठाऊक असलेल्या भारताच्या वास्तवाची ही एक प्रामाणिक नोंद आहे

आपल्या लोकशाहीच्या हृदयावर अनैतिकतेने मोठा हल्ला केला आहे, भारतीय संस्थांची अवस्था मोडकळीस आली आहे. हे सर्व भ्रष्ट आणि अनैतिक घटक एकत्र येऊन भारतातील बहुसंख्य नागरिकांना लाचार करू पाहत आहेत. या लाचार जनतेला आत्महत्या करायला भाग पाडले जात आहे. अशा मृत्यूंबद्दल वर्तमानपत्रांत येणाऱ्या एकसुरी बातम्या आणि भारतातील उच्चभ्रू लोकांची वाढती असंवेदनशीलता यामुळे मला या पुस्तकासाठी शोधपत्रकारिता करावीशी वाटली...

मी परत भानावर आले, तेव्हा माझ्या मनातील ताण-तणाव आणि खळबळ निमाली होती. माझ्या या आयुष्यातील तिसऱ्या व अखेरच्या पर्वाच्या नांदीचे सूर मनात झंकारू लागले

बापूंच्या निधनानंतरची गेली दहा वर्षं मी कामात व्यग्र राहिले. परंतु माझ्या अंतर्मनामध्ये सर्व काही थिजून गेल्यासारखी निःस्तब्ध शांतता अनुभवत होते. आता हळूहळू अंतर्मनाला जाग येऊ लागली होती. या अवस्थेतून विधाताच मार्ग दाखवील याची मला खात्री होती. माझ्या मनातली अस्वस्थता हळूहळू वाढत चालली होती. या डोंगरांच्या सान्निध्यात राहून मी दुभंगलेल्या व नवनवीन शोधांमुळे भेदरलेल्या जगापासून पळून तर जात नव्हते ना?...

सर्चिंग आणि सर्फिंगच्या सवयीला चटावलेले जनमानस असताना लिखित स्वरूपातील फुकटचे सल्ले वाचणारे वाचक म्हणजे विरक्त वृत्तीचे सात्त्विक जणच...

सर्चिंग आणि सर्फिंगच्या सवयीला चटावलेले जनमानस असताना आम्ही हे फुकटचे सल्ले लिहिण्याचे धाडस केले आहे. आम्ही दिलेले असे सल्ले कधी कधी स्वअनुभवावरून आहेत किंवा निरीक्षणातून आलेले आहेत. खरे सांगायचे तर असे सारे काही आम्ही अप्रत्यक्षपणे सुचवले आहे. असे करण्याचे कारण म्हणजे उच्छादाच्या या कालखंडात माहितीलाच ज्ञान समजून जो तो ज्ञानसंपन्न झाल्याच्या आनंदात आत्ममग्न असल्याने आम्ही ही सावधगिरी बाळगली आहे...

‘चित्रपट-अभ्यास’ : चित्रपटाचा अभ्यास ही काहीतरी खुळचट कल्पना आहे, ही (आपल्याकडे तर अजूनही प्रचलित असलेली) समजूत मोडीत काढणारे हे पुस्तक आहे

जी कलाकृती काळाच्या पटलावर निःसंशयपणे सिद्ध होणारी आहे, त्यांना सहसा ‘अभिजात कलाकृती’ असे म्हटले जाते. इथे अशा अभिजात चित्रपटांचीच निवड केलेली दिसते. अशा चित्रपटांचे विश्लेषण करण्याने कलात्मक उत्तमाची एक सखोल जाण आपसूकच निर्माण होते. त्यांतील व्यापक व सूक्ष्म अशा जीवनदर्शनाने प्रगल्भता वाढीस लागते. ‘मुळातला अभ्यास करण्यासाठीचा पहिला गंभीर धडा’ या पुस्तकाच्या रूपाने उपलब्ध करून दिला आहे...

‘नोआखाली’ - गांधीजींसाठी हे एक अग्निदिव्यच होते. तेथे त्यांना केवळ बाह्य परिस्थितीशीच नव्हे, तर स्वतःच्या अंतर्मनाशीदेखील संघर्ष करावा लागला!

गांधीजींचे संपूर्ण जीवन हे मानव कल्याणासाठी धगधगणारे यज्ञकुंड होते. ग. त्र्यं. माडखोलकरांनी लिहिले आहे की, येथे हा अद्वितीय याजक स्वतःच यज्ञ होऊन गेला. या याजकाच्या पूर्णाहुतीची सुरुवात नोआखाली येथेच झाली आणि अंत दिल्लीमध्ये. मानवाच्या इतिहासात सत् आणि असत् शक्तिंमध्ये अखंड चाललेल्या संघर्षात चिरंतन सत् मूल्यांच्या रक्षणासाठी गांधीजींचे नोआखालीत जाऊन राहणे, यास फार मोठे महत्त्व आहे...

आजच्या लेखकाला मराठीच्या खर्‍या स्वरूपाचे आकलन झाले नाही, तर भिकार लेखकांनी लटपटी करून अध्यक्ष होण्याचे हे समारंभ बिनकामाचे ठरतात

आता एकभाषिक राजकारण फोफावले असले, तरी मराठी ही एका विशाल हिंदू महाव्यवस्थेत या उपखंडात विकसित झालेली एक व्यवस्था आहे, आणि आपल्या पोटभाषा - खानदेशी, अहिराणी, वर्‍हाडी, झाडी, कोंकणी याही मराठीच्या उपव्यवस्था म्हणून विकसित झाल्या पाहिजे. तरच मराठी ही प्रबळ होईल. अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनात ह्या सगळ्या मराठीच्या बोलींचाही सहभाग वाढवावा, असेही पिंपरी-चिंचवडच्या साहित्य संमेलनाचा आढावा घेताना सुचवावेसे वाटते...

‘रा.नां.’ना त्यांच्या हयातीत पुरेसा प्रतिसाद मिळू शकला नाही, हे आपल्या समाजाच्या करंटेपणाचे द्योतक आहे

सुदैवाने अशा एखाद्या अडकित्त्यातील सुपारी होण्याचा प्रसंग रा.ना. चव्हाण यांच्यावर आला नाही, हे खरे आहे. मात्र त्यांच्या विचारांची व कार्याची जेवढी दखल घ्यायला हवी होती, तेवढी घेतली गेली नाही. शिंदे-चव्हाण या सरळसोट प्राकृत परंपरेपेक्षा यशवंतरावांना व त्याच्या अनुयायांना शास्त्रीबुवांची पेचदार पंडिती परंपरा राजकारणासाठी अधिक सोयीची व उपयुक्त वाटली असावी...

‘अर्ध्या दुनियेच्या शिलेदार’ : स्त्रीवादी जाणिवांचं प्रत्यक्ष कार्यरत रूप या पुस्तकाच्या रूपानं आपल्यासमोर येतं...

लेखकाने एक विशिष्ट दृष्टीकोन मनाशी ठेवून यातील २१ स्त्रियांची नावे निवडल्याचे दिसते. वर्षभर चाललेल्या या सदरामधून आपल्याला काय सांगायचे आहे, हे लेखकाच्या डोळ्यासमोर स्पष्ट होते. त्यामुळे या सदराला एक बांधीव आकार आलेला आहे. वेगवेगळ्या क्षेत्रांतील स्त्रियांची यशोगाथा एवढ्यापुरतं हे सदर मर्यादित न राहता, स्त्रीवादी विचारविश्वाचे वेगवेगळे पैलू या सदरामधून अधोरेखित होतात...

गांधींचा ईश्वर पारंपरिक पद्धतीचा ईश्वर नाही, तो पूर्ण सत्याच्या रूपातला होता. मात्र गोरांना कोणत्याही रूपातला ईश्वर मुळातच मान्य नव्हता, इतके ते कट्टर नास्तिक होते…

गांधीजींचा ईश्वर कुठल्याही अर्थाने चमत्कार करणारा, स्वत:चे अस्तित्व त्या आधारे टिकवून ठेवणारा अशा प्रकारचा ईश्वर नाही. त्यांची ईश्वराची कल्पना निराकार पद्धतीची आहे. त्यांना कुठल्याही कर्मकांडाची गरज भासत नाही. गोरांच्या समोर असलेली ईश्वराची संकल्पना आणि तिची समाजात असलेली राबवणूक आणि गांधीजींचा ईश्वर यांचा मेळ जमून येत नाही. तरीही गोरा गांधीजींशी संवाद करताना त्याच ईश्वर कल्पनेच्या आधारे बोलतात...

नंदा खरेंनी वैचारिक प्रबोधनाला वेगळ्या स्तरावरचे कार्यच मानले आहे. त्या अर्थाने ते ‘ॲक्टिव्हिस्ट’च आहेत. उत्तर-आधुनिकतावाद उर्फ ‘पोस्ट-मॉडर्निझम’च्या ‘इंटेलेक्चुअल फॅशन’च्या विरोधात ते ‘वैचारिक तलवार’ घेऊन उभे ठाकतात

‘नंदा खरे निर्मित-दिग्दर्शित’ ही एक न स्थापलेली, अदृश्य भासणारी, पण अस्तित्वात असलेली संस्थाच होती. या सर्व व्यापक नेटवर्किंगचे व त्यातून येणाऱ्या मुद्द्यांचे, तसेच समाजातील समस्यांचे दर्शन आपल्याला या लेखनात प्रत्ययास येते. किंबहुना म्हणूनच कार्यकर्ते त्यांच्याकडे सातत्याने येत, त्यांच्याशी चर्चा करत आणि काही बौद्धिक / वैचारिक शिदोरी बरोबर घेऊन जात...

‘रिबेल्स अगेन्स्ट द राज’ : ज्या सात असामान्य विदेशी व्यक्तींनी भारत आणि भारतीयांच्या भवितव्याशी, जीवन संघर्षाशी स्वत:ला अखेरपर्यंत जोडून घेतलं, त्यांच्या विलक्षण कथा

जन्मानं आपला नाही, अशा देशाला ‘मायदेश’ म्हणून आपलासा करणं, अंत:प्रेरणेला प्रतिसाद देत एकट्यानं स्वदेश सोडणं, वसाहतवादी राजवटीच्या विरोधातील स्वातंत्र्य आणि नवनिर्माण, याकरता त्या देशातील नागरिकांनी छेडलेल्या लढ्यात सहभागी होऊन तुरुंगवास भोगणारे ही महान वीर. गुहा सार्थपणे त्यांना ‘कालातीत अशा नीतिकथा’ मानतात...

रंगभूमीला नवा आयाम देणारे ‘अधांतर’ इतिहासाचे एक वेदनेचे पान आहे. काळाच्या तुकड्याचा ऐवज आहे. मूल्यपरिवर्तनाची आस असलेले एक जीवनदर्शन आहे...

समाजाच्या एका वर्गाची घुसमट होताना, ती बघत राहणे कितपत योग्य आहे? याविषयीचा कृतिशील उद्गार म्हणजे हे नाटक. जनतेच्या व्यक्तींच्या व्यथा वेदना इथे मांडल्या आहेत. कामगार वर्गाची, त्यांच्यातील उद्वेगाची जाणीव व्यक्त करत जयंतने पोटतिडकीने हे सत्य मांडले. या नाटकाने प्रेक्षकांना नाटक आणि वास्तवाचे सणसणीत भान, बघण्याची दृष्टी दिली. रंगभूमीवरील पारंपरिक साचेबंदपणाची मोडतोड केली...

ज्या मोजक्या कवयित्रींनी मराठी कवितेचा स्वर ठळक केला, त्यात सुमती लांडे यांच्या कवितेचा आवर्जून समावेश करावा लागेल

दु:खाचा मनस्वीपणे स्वीकार आणि एकटेपणाचा समंजसपणे स्वीकार हे आशयतत्त्व असलेल्या सुमती लांडे यांची कविता अल्पाक्षरी रूपबंधातून अर्थाची खोली प्राप्त करून देत कवितेला एका उंचीवर घेऊन जाते. दुःखाचा कुठलाही आकांत न करता, दुःख पचवूनही जीवनाला नकारात्मक ओरखडा न लावता संयतपणे, परिपक्वतेने दुःख भोगण्याची नजाकत सुमती लांडे यांच्या अनेक कवितांतून प्रकट होते...

सह्याद्री हा एक अनादी, अनंत आणि अवीट असा मोह आहे! एकदा का त्याची गोडी लागली की, ती कायम घोळतच राहते…

प्रसादने ही मोहीम फक्त पूर्ण केली नाही, तर सह्याद्रीच्या अंगा-खांद्यावरील भ्रमंतीचा, तिथल्या पर्यावरणाचा, ग्रामीण जीवनाचा, ग्रामस्थांचा, त्यांच्या संस्कृतीचा पुरेपूर अनुभव घेत, त्यातून आनंद घेत पूर्ण केली होती. त्यामुळे प्रसादने ही मोहीम सफल संपूर्ण केली, त्या दिवशी या खडतर, धाडसी मोहिमेच्या त्याच्या शरीर व मनावर झालेल्या परिणामांच्या खुणा दिसल्या नाहीत...

लेखक वाचकाला जीवनाकडे नव्या नि वेगळ्या दृष्टीनं पहायला शिकवतो, हे मला अभिजात पुस्तकांच्या वाचनातून उमगलं...

माझं वाचन म्हणजे, शहाणपणाचा शोध, एक प्रकारचा मानसोपचार, एक नियुक्त कार्य वगैरे, वगैरे असा गैरसमज करून घेऊ नका. माझ्या वाचनाचे उद्देश संमिश्र स्वरूपाचे आहेत. निखळ आनंद हा त्यांच्यातला एक महत्त्वाचा उद्देश. मी सौंदर्य-संवेदनासाठी, अ‍ॅस्थेटिक अर्थात कलात्मक आनंदासाठी वाचतो. वाढत्या वयाबरोबर मी अ‍ॅस्थेटिक शिष्ट झालो आहे. एखाद्या हीन दर्जाच्या पुस्तकावरून मी दृष्टीसुद्धा फिरवत नाही. शैलीच्या प्रेमाखातर मी वाचतो...

विंग कमांडर अशोक लिमये वयाच्या चाळिसाव्या वर्षी, सतत उंचावणारं करिअर अपघातामुळे धोक्यात आलं असतानाही अत्यंत संयमानं मार्ग शोधू शकले...

बाहेरच्या जगाचा लिमये सरांना असलेला अनुभव आणि केवळ फायटर पायलट बनून न राहता, सतत शिकत राहण्याचा त्यांनी घेतलेला ध्यास, यामुळे त्यांचं जगणं आणि जगण्याकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन हाही फारच वेगळा होता. म्हणूनच पुस्तक लिहिताना जगण्यातल्या भावनोत्कट गोष्टीपेक्षा प्रशिक्षणावर त्यांनी अधिक भर दिला आहे. ते सांगतानाची भाषाही काटेकोर, सैल नसलेली व कमी गुंतवणारी असली, तरी तेच या पुस्तकाचं वैशिष्ट्य आहे...

या ‘अद्भुतिका’ नाहीत; प्रेमकथा किंवा प्रेमविरोधी कथाही नाहीत, तर पाटकरांना वेळोवेळी सुचलेल्या ‘दृश्यगोष्टी’ आहेत!

लघुकथा लिहिण्याचे ओ-हेन्रीएटिक धक्कातंत्र किंवा मराठी लेखकांना प्रिय असा आरंभ-शेवटाचा चमत्कृतिपूर्ण प्रयोग करण्याचा या कथांना सोस नाही. आरंभबिंदूपासून अंतिम बिंदूपर्यंत नेणाऱ्या पारंपरिक कथा पाटकरांनी लिहिलेल्या नाहीत. पाटकरी ढंगांनी आणि कल्पना-भराऱ्यांनी त्या सजल्या आहेत. त्यामुळे त्यांच्याकडे विशिष्ट नजरेतून पाहणेच इष्ट...

देवल-खाडीलकरांपासून मराठी नाटक आणि रंगभूमी समाजाभिमुख आणि विचाराभिमुख राहूनदेखील ‘मराठी नाट्याभिरूची’ मात्र वैचारिकतेशी फटकूनच राहिलेली दिसते!

वैचारिकता हे एक मूल्य मानणाऱ्या काही नाटककारांनी आणि त्यांच्या नाटकांनी त्या त्या काळात अल्प प्रमाणातील का होईना ‘नाट्याभिरूची’ समृद्ध, संस्कारित केलेली आहे. ही अभिरूची तात्कालिकापेक्षा मूलभूत स्वरूपाच्या जीवनानुभवाची / नाट्यानुभवाची मागणी करणारी आहे. आणि म्हणूनच ती, संस्कृती संवर्धनाचा आग्रहही धरणारी आहे. हीच आजच्या विषण्ण, उदास आणि चिंतीत करणाऱ्या ‘नाटकीय’ वर्तमानात एक दिलासाजनक बाब आहे...

या संपूर्ण ऐवजाला आपण ‘श्वासपाने’ऐवजी ‘प्राणपाने’ही म्हणू शकू. ही ‘पाने’ वाचणं हा एक सर्जनशील अनुभव आहे, हे मी खात्रीनं सांगू शकतो

श्वास म्हणजे ‘प्राण’ असं बऱ्याच ठिकाणी लिहून ठेवल्याचं मी वाचलेलं आहे. आपण एक-एक श्वास घेतो, म्हणजे प्रत्येक श्वासागणिक आपण आपल्यात एक-एक प्राण घेत असतो. आणि म्हणूनच आपण ‘असतो’. जेव्हा आपल्याला श्वास घ्यायला त्रास व्हायला लागतो आणि हळूहळू आपला श्वास सुईसारखा होत होत सूक्ष्म होत जातो आणि शेवटी थांबतो, तेव्हा आपण ‘नसतो’. राहीनेही म्हणूनच या पुस्तकाला ‘श्वासपाने’ असं नाव दिलं असावं...

जगण्याशी रोज दोन हात करणाऱ्या फाटक्यातुटक्या माणसालाही चार हत्तींचं बळ जमवून विपरीत परिस्थितीशी कसं झुंजता येतं, याची प्रचिती देणारं आत्मचरित्र!

या आत्मकथेच्या पानापानांवर एका प्रांजळ माणसाचं दर्शन होतं. मास्तरांना अनेकांनी जीवनातून उठवण्याचा प्रयत्न केला. राजकीय वैर धरलं. दूरच्यांनी धरलं, तसं जवळच्यांनीही धरलं. ते कधी राजकीय युक्त्या - प्रयुक्त्यांचेही शिकार झाले. पण या साऱ्या समरप्रसंगांत ते डगमगले तर नाहीतच, परंतु त्यांनी त्याविषयी कधी कटुताही मनात धरली नाही. शक्य असूनही त्यांनी धनाच्या राशी जमवल्या नाहीत. जमवली मानवी संपत्ती...

ही माझ्या पत्रकारितेची केवळ गोळाबेरीज नव्हे, तर मला अनेक प्रश्नांनी कसं डोळस भान निर्माण करून दिलं, त्याची मुशाफिरी आहे!

एके काळी पत्रकारिता हे अत्यंत जबाबदारीचं माध्यम होतं, पण नव्वदनंतर जागतिकीकरणाचा परिणाम या क्षेत्रावरही झाला. पत्रकारितेला एक ‘प्रॉडक्ट’ म्हणून बाजारपेठीय मूल्य आलं. या नवभांडवली व्यवस्थेमध्ये स्पर्धेत टिकून राहण्यासाठी मालक लोकांनी स्वतःच्या आर्थिक फायद्यासाठी पत्रकारांपासून ते संपादकांपर्यंत सर्वांचाच वापर करण्यास सुरुवात केली...

‘स्वामी विवेकानंद आणि कोल्हापूर संस्थान’ या छोटेखानी ग्रंथामुळे स्वामी विवेकानंद यांच्या कोल्हापूर भेटीबाबत असणारे अनेक गैरसमज दूर होतील!

राहुल माळी स्वामी विवेदाकनंद यांच्या चरित्र व कार्याचे निस्सीम भक्त आहेत. परंतु त्यांची ही भक्ती आंधळी नाही! किंवा ती त्यांच्या अंधश्रद्धेचा भाग नाही. स्वामी विवेकानंदांच्या कोल्हापूर भेटीबाबत अनेक गैरसमजुती आहेत. त्यांचे वास्तव्य कोल्हापुरातील कोणत्या पेठेत, कोणत्या बंगल्यात होते? त्यांची व्याख्याने कोणत्या ठिकाणी झाली? इत्यादीसंबंधी गैरसमजुती आहेत. त्यांचे निराकरण करण्याचा या ग्रंथात केला आहे...

निसर्ग विनाश हीच आपल्या दैनंदिन जीवनातील ‘मनोविकृती’ झाली आहे. निसर्गनाशामुळे समाजाची ‘मानसिक अवस्था’ बिघडत चालली आहे!

निसर्ग हाच अडथळा मानून त्याला नाहिसं करण्याचा चंग बांधला आहे. हे ऱ्हासपर्व मानवकेंद्री मानलं जात असलं, तरी ते प्रत्यक्षात भांडवलशाहीकेंद्री आहे. निसर्ग खरवडून संपत्तीची निर्मिती हा तिचा बाणा आहे. या उद्ध्वस्तीकरणात धोरणकर्ते सक्रिय सामील आहेत आणि ते सामान्य माणसाला ‘लाभार्थी’ बनवण्याचा वेग वाढवत आहेत. सामूहिक विवेकशून्यता (मूर्खपणा) वाढत चालली आहे. त्यातून उत्पन्न झालेला अंतर्बाह्य कोलाहल मानवाला पेलवेनासा ...

या माझ्या प्राण्यांच्या गोतावळ्यात तुमचंही स्वागत. हे ‘सगेसोयरे’ माझ्याप्रमाणेच तुम्हालाही लळा लावतील, अशी आशा आहे

तब्बल २४ वर्षं निसर्गकन्या बहिणाबाई चौधरी प्राणिसंग्रहालय हेच माझं जग होतं, तेच माझं कुटुंब होतं. त्याआधी आणि त्यानंतरही प्राण्यांच्या गोतावळ्यातच मी वाढलो, रमलो. माकडं, बिबटे, मगरी, साप इथपासून अगदी बेडकांपर्यंत अनेक प्राण्यांचा आणि नाना पक्ष्यांचाही सहवास मला लाभला. त्यांच्या संवेदना जाणवण्याएवढं मैत्र लाभलं. आपण आणि ते वेगळे नाहीच, असं वाटण्याएवढं प्रेम मिळालं...

अत्यंत दुर्दैवी आयुष्य वाट्याला येऊनही मी अत्यंत दुर्मीळ असं, ‘अर्थपूर्ण’, मूल्यात्म आयुष्य दुर्दम्य चिवटपणाच्या बळावर ताठ मानेने जगले…

स्वतःच्या कुठल्याही चांगल्यासाठी हवी ती किंमत मोजणं, कमालीचा संयम या सर्व घटकांनाच जगण्याचा आधार बनवलं. कितीही विपरीत परिस्थिती उद्भवली तरी एकटीने; धैर्याने नि वैचारिक व भावनिक परिपक्वतेच्या आधारे तिला सामोरी गेले. माझं लिखाण, संशोधन वगैरेंची सभोवतालच्या प्रस्थापित समाजाला नोंद घ्यायला भाग पाडलं. या सगळ्याचा मला सार्थ असा अभिमान आहे. प्रयत्नपूर्वक शाबूत ठेवलेला आत्मसन्मान नि संवेदनशीलता मी मरू दिली नाही...

संगीत ही अशी कला आहे, जी शिकताना गुरूच्या, शिकवताना शिष्याच्या, सादर करताना श्रोत्यांच्या किंवा आस्वाद घेताना सादरकर्त्याच्या ‘धर्माचं’ विस्मरण होतं…

अद्भुत ‘स्मरण-विस्मरण’ शक्ती असलेलं भारतीय शास्त्रीय संगीत जगभर पोहोचवणं, हे सुज्ञांचं एक आद्यकर्तव्य ठरतं आणि त्यासाठी त्याचा गेल्या अर्धशतकाचा आढावा पुढच्या पिढीपर्यंत पोहोचवणंदेखील! दिग्गज कलावंतांच्या मुलाखतींद्वारे तो समग्र आढावा साध्या-सोप्या भाषेत मांडणारं, हे पुस्तक पुढच्या अनेक पिढ्यांना अत्यंत मोलाचा ‘दस्तऐवज’ ठरेल, यात शंका नाही...

‘ठकीशी संवाद’ : ही ठकी नक्की कोण? कदाचित ती मर्त्यतेपासून मुक्त, स्वप्न-आठवणी-अपराधी भाव-द्विधा-भीती चिंता-व्याकूळता यापासून मुक्त, अशी अलेक्सा नामक अँड्रॉइड असावी!

प्रश्न असा आहे - नाट्य प्रयोगादरम्यानचा प्रत्यक्ष शारीर भेटीचा अनुभव ठकीला (आणि आपल्यालाही) या मायावी टेक्नो-स्वर्गसुखातून जागे करणार का? या प्रत्यक्ष शारीर भेटीतून तिला (आणि आपल्यालाही) नाट्येच्छेची बाधा होणार का? या प्रत्यक्ष भेटीतून ठकीच्या शरीराची (आणि आपल्याही शरीरांची) शिवण उसवणार का? त्यातून तयार झालेल्या फटींमधून शरीरांना अमर्त्य नाट्य-विचाराची बाधा होणार का?...

‘बादल सरकार : एक जनवादी नाट्यकर्मी’ : नाट्यविश्वातल्या एका तत्त्वनिष्ठ आणि झपाटलेल्या माणसाचे परिपूर्ण चरित्रनाट्य

केवळ पहिल्या आणि दुसऱ्या रंगभूमीच्या चौकटी मोडणे, एवढंच उद्दिष्ट तिसऱ्या रंगभूमीसमोर नव्हतं. कमानी रंगमंच नाकारणारे बादलबाबू आणि त्यांच्या तिसऱ्या रंगभूमीची संकल्पना समजून घ्यायची असेल, तर अगोदर कमानी रंगमंचावर होणारी नाटकं, शहरी आणि ग्रामीण नाटकांचा स्वभावधर्म परिचित व्हायला हवा. आणि त्याचबरोबर बदलबाबूंच्या जीवनदृष्टीचीही ओळख करून घ्यायला हवी...

‘शब्द कल्पिताचे’ : पत्रात लिहिणारा आणि वाचणारा अशा दोहोंचेच हृद्गत असते. काळाच्या पात्रात त्यातली तात्कालिकता विरून जाते आणि उरतो तो प्रसंगातल्या जगण्याचा गंध…

पत्र हा वाङ्मयप्रकार वापरून दोन काळांचा संवाद व्हावा, ही या संकल्पनेमागील मुख्य भूमिका होती. तिला न्याय देण्यात बरेच लेखक आपले ‘निर्मिती’चे सत्व घेऊन उतरले आहेत. काही पत्रं मात्र फारच भावविभोर झाली आहेत. ती वाचताना आपण हळहळतो. अनामिक हुरहूर लागून राहते. डोळ्यांच्या कडाही ओलावतात. अशी मनात रूतून बसणारी पत्रेही या संग्रहात बरीच आहेत. लिहिणारा आपले भावबळ घेऊन तिथे उतरला असल्याचे त्यातून स्पष्ट दिसते...

इंग्रजीत ‘शेक्सपिअर डिक्शनरी’ आहे. त्यात त्याच्या समग्र वाङ्मयातील शब्दांचे अर्थ, उदाहरणे वगैरे दिलेली आहेत. मनात विचार आला, त्या धर्तीवर एखादा कोश का लिहू नये? आणि मला कालिदासाचे नाव सुचले…

मी मोठा संशोधक नाही की, कालिदासाचा किंवा इतर संस्कृत ग्रंथांचा विशेषतः साहित्याचा सखोल अभ्यास केलेला नाही. पण कालिदास वाङ्मय वाचताना काही विचार सुचले किंवा मनात प्रश्न उभे राहिले. त्यात खूप उणीवा असतील किंवा ते चुकीचेही असू शकतील, पण ते सारे ‘परिशिष्ट’ विभागांत समाविष्ट केले आहेत. त्यामुळे कुणाला संशोधन करण्याची प्रेरणा मिळाली, तर ते माझे सद्भाग्य समजेन...

जी कल्पना पुरेपूर कसोटीवर उतरते ते सत्य. ‘संपूर्ण सत्य’ ही चुकीची संकल्पना आहे. कारण त्याची पडताळणी होत नाही

गोरांनी नास्तिक विचारांना व्यापक करण्याचा गंभीरपणे प्रयत्न केला. ते मानत की हिंदू, मुस्लीम, शीख, जैन, ख्रिश्चन ही माणसांना लागलेली वेगवेगळी लेबले आहेत. ही लेबले भेदभाव करतात. मी कोण आहे, हे सांगताना, मी कोण नाही, हे जास्त सांगत असतो. ही सर्व लेबले ईश्वराची जोडलेली आहे आणि माणसे ईश्वराची गुलाम आहेत...

या पुस्तकात नुसताच कोरडा निधर्मीपणा नाही, तर एकूण मानवजातीच्या कल्याणाच्या मार्गाचा घेतलेला शोध आहे… असा मार्ग जो बुद्धीलाच नव्हे, तर उदात्त भावनेलाही आवाहन करेल

डॉ. यशवंत मनोहरांसारखे आंबेडकरवादी विचारवंत विपश्यनासाधना ही आंबेडकरवादाच्या विरोधी मानतात, तर रत्नाकर गायकवाडांसारखे ज्येष्ठ प्रशासक असे मानतात की, आंबेडकरांना विपश्यना मान्यच होती. या टोकाच्या दोन्ही मतांमध्ये अडचणी आहेत. आंबेडकरी ‘नवयान’ आणि गोएंकांचे ‘विपस्सनायान’ यांच्यात शत्रुभावी विरोध नाही. दोघांचे वेगळेपण जपणे आणि तरीही दोघांमध्ये समन्वय घडवणे, संवाद घडवणे शक्य आहे, असे मला वाटते...

प्रबोधनाचे वारसदार कसे असतात आणि त्यांच्या कामाची पद्धत पुढे कशी न्यायची असते, याचे उत्तम उदाहरण या पुस्तकात पाहायला मिळते

विचारांचा धागा पुढे गुंफत नेताना म. फुलेंच्या सामर्थ्याला वेगवेगळ्या लेखांमधून कवेत घेण्याचा प्रयत्न, परंतु नेमकेपणाच्या बांधीव शैलीतून त्यांनी हे सामर्थ्य मोठ्या कष्टाने पेलले आहे. रा. ना. यांनी म. फुलेंच्या परिवर्तनवादी विचारांना आणि कार्याला न्याय देण्याचा खऱ्या अर्थाने प्रयत्न केला आहे. परिवर्तनवादी चळवळीच्या संदर्भात त्यांनी केलेले प्रबोधन अत्यंत विश्वसनीय असून प्रांजळ नि सडेतोड आहे...

हे पुस्तक वाचनाची सवय असलेल्या, बऱ्यापैकी राजकीय-सामाजिक भान आलेल्या व ‘स्व’ची जाणीव झालेल्या तरुणाईला दिशा दाखवणारे वाटू शकेल...

कोणावरही मोठा प्रभाव टाकून जातील इतकी शक्तिशाली पुस्तके नसतात, पण ती इतकी शक्तिशाली निश्चितच असतात की, त्यांना अनुकूल मानस असलेल्या व्यक्तीवर सखोल प्रभाव टाकून जातात. यातून अशा निष्कर्षाप्रत सहज येता येईल की, मनाच्या वेगवेगळ्या अवस्थांमध्ये वेगवेगळी पुस्तके प्रभाव टाकून जाऊ शकतात. यातून ‘वाचना’चे व ‘अधिक चांगल्या वाचना’चे महत्त्व अधोरेखित होते...

‘पुष्पा भावे : समकालीन आणि अभिजात’ - वाचकांना समृद्ध करणारा पुष्पा भावे यांच्या जीवनकार्यावर टाकलेला प्रकाशझोत...

निडर सामाजिक कार्यकर्त्या आणि झुंजार रणरागिणी अशी पुष्पा भावे यांची ख्याती होती. या पुस्तकातून पुष्पाबाईंच्या व्यक्तिमत्त्वाचे विविध पैलू उलगडून दाखवले आहेत. महाराष्ट्राच्या सामाजिक चळवळीत, राजकीय स्थित्यंतरात एक प्रामाणिक, परखड भूमिका घेऊन समतावादी, लोकशाहीवादी विचारांचा जागर करण्याचं काम पुष्पाबाईंनी आयुष्यभर केलं. हक्क आणि अधिकारांसाठी त्यांनी सदैव संघर्ष केला...

मर्यादा मान्य करूनही प्रा. अ. का. प्रियोळकर ‘थोर वाङ्मय संशोधक’ ठरतात, ते त्यांच्या बहुआयामी व्यक्तिमत्त्वामुळे…

प्रियोळकरांच्या लेखनाचा अतिशय महत्त्वाचा भाग म्हणजे त्यांनी ग्रंथ-इतिहास, ग्रंथ-संस्कृती याविषयी केलेले लेखन. मध्ययुगातली आणि मुद्रणयुगाच्या आरंभीच्या काळातही पुस्तके जमवताना, त्यांचे संगोपन करताना त्यांना महाराष्ट्रात ग्रंथांविषयी असलेली अनास्था, ग्रंथसंग्रह आणि संगोपन यांविषयीची उदासीनता खटकली. म्हणून सातत्याने ते त्याविषयी लिहीत राहिले. मराठीत ग्रंथ-इतिहास लेखनाचा पाया प्रियोळकरांनीच घातला...

‘एका पुनर्विवाहाची कहाणी’ अर्थात ‘शेठ माधवदास रघुनाथदास यांच्या आत्मलिखित पुनर्विवाहाच्या चरित्राची कहाणी’

“आमच्या पुनर्विवाहाच्या कहाणीचा हा ग्रंथ प्रकाशित करण्यापूर्वीच मागील वर्षी मी याच विषयावरचा एक इंग्रजी ग्रंथ प्रकाशित करून त्याचे खाजगी वितरण केले होते. सदर ग्रंथाची एकेक प्रत मी मुंबई व मुंबईबाहेरच्या सद्गृहस्थांना व सुधारणाप्रिय मान्यवरांना पाठवली होती. त्यांच्याकडून मोठ्या संख्येने प्रतिक्रिया मला मिळाल्या आहेत...” १८८९ साली इंग्रजी पुस्तक प्रकाशित झाले व दोन वर्षांनी गुजराती पुस्तक प्रकाशित झाले...

‘संपादन प्रकाश’ हा जगन्मित्र रविप्रकाश कुलकर्णी यांचा गौरव नाही, एका साहित्यसेवेचा गौरव आहे!

या ग्रंथातील दुसरा भाग जिव्हाळ्याचा आहे, रविप्रकाश यांनी जमवलेल्या मैत्रचा आहे. तिथे दुग्धव्यवसायात रमूनही वाचनभूक असलेला चंद्रशेखर प्रधान यांच्यासारखा सामान्य वाचक आहे आणि मधु मंगेश कर्णिक, दिनकर गांगल यांच्यासारख्या नावाजलेल्या व्यक्तीसुद्धा आहेत. सगळ्यांच नावांचा उल्लेख केला, तर पुस्तकात तुम्ही काय वाचाल? त्यामुळे मी सर्वांच्या लेखांचे मतितार्थ सांगण्याचे टाळतो. सर्वांनी जिव्हाळ्याने लिहिले आहे...

तीस वर्षांत आम्ही शिकलेल्या, समजून घेतलेल्या काही गोष्टी आपल्यासाठी या ‘निवडक पालकनीती’च्या रूपानं सादर करत आहोत...

‘पालकनीती’नं सभोवतालची परिस्थिती आणि तिचा आपल्यावर आणि मुलांवर होणारा परिणाम समजून घ्यायचा प्रयत्न केला. माणसांच्या जगात असायला हवी, अशा नीतीबद्दल आवर्जून संवाद साधला. ती नीतीतत्त्वं चिरंतन आहेत, पण बदलत्या काळात आपल्या जीवनाशी ती कशी जोडून घ्यायची, जीवन अधिक मानवी होईल, यासाठी नेमकं काय आणि कसं करायचं, या प्रश्नांची उत्तरं प्रत्येक काळात शोधावी लागणारच आहेत...

सामाजिक चुकांची आठवण ही मूल्यावर आधारित समाज घडवण्याची पहिली पायरी असते. आणि हा प्रयत्न त्या सजग दृष्टीने केलेला आहे

भारतीय ‘संस्थानी प्रदेश’ हा एक इतिहासातील अत्यंत महत्त्वाचा पण पूर्णपणे दुर्लक्षित केलेला विषय आहे. या गुंतागुंतीच्या इतिहासाकडे एकांगी नजरेने आणि पूर्वग्रहीत दृष्टीकोनातून पाहिले गेले आहे. मागच्या काही वर्षांत ‘संस्थानी प्रदेशाच्या’ विषयाकडे अनेक अभ्यासक आकर्षिले गेले आहेत आणि नव्या दृष्टीकोनातून अभ्यासाचे प्रयत्न होत आहेत. हैदराबाद संस्थानच्या विलीनीकरणानंतर झालेल्या हिंसाचाराबाबतचे हे दोन दस्तऐवज...

कित्येक संस्था वाचन शिकवण्यासाठी डिजिटल माध्यमाच्या वापराची प्रसिद्धी करण्यात अशा काही गुंग झाल्या आहेत की, त्यांना क्षणभर थांबून थोडा विचार करा, असं म्हणणंसुद्धा वादात पडल्यासारखं वाटतं

ज्यांना वाचता येत नाही, त्यांना आपण ‘अशिक्षित’ म्हणतो; पण वाचता येत असूनही वाचत नाहीत, त्यांना काय म्हणायचं? आणि वाचतात पण वाचलेलं कळत नाही, असेही आहेतच की! या पुस्तकात या दोन समस्यांचा विचार केला आहे. पहिली आहे वाचनाच्या सवयीचा अभाव आणि दुसरी आहे, न समजता केलं जाणारं वाचन. या दोन्ही समस्यांचं मूळ खरं तर आपल्या शिक्षण पद्धतीतच आहे...

‘माझा समुद्र प्रवास’ : ‘केसरी’च्या फायलींमध्ये धूळ खात पडलेले, कित्येक वर्षे दुर्लक्षित राहिलेले एक महत्त्वाचे प्रवासवर्णन

गोपाळराव जोशी विक्षिप्त तर होतेच, परंतु त्यांनी आपल्या पत्नीला खूप खस्ता खाऊन डॉक्टर केले. या त्यांच्या सर्वोत्तम कार्यामुळे त्यांच्या विक्षिप्तपणाकडे समाजाने डोळेझांक केली, परंतु त्यांच्या विक्षिप्तपणामुळे त्यांच्या आणखी काही गुणांकडेही दुर्लक्ष झाले. उदा. त्यांच्यापाशी असणारे लेखनाचे गुण, त्यांची बेधडक वृत्ती, रसभरित वर्णन करण्याची हातोटी, अशा अनेक गुणांची साधी दखलही महाराष्ट्राने घेतली नाही...

‘दहा महिन्यांचा संसार’ : करोना महामारीत सर्वस्व गमावलेल्या एकल महिलांच्या मूक वेदनेला हुंकार देणाऱ्या वास्तवकथा

या कथासंग्रहातील प्रत्येक कथेत येणारा मृत्यूचा प्रसंग वाचवत नाही, इतके त्यातील कारुण्य हलवून टाकते. या महिलांच्या प्रेमाचा, भावनेचा आवेग अंगावर येतो. एकीकडे प्रेमाची व्यक्ती आयुष्यात नसताना, कोलमडलेले असताना; दुसरीकडे मात्र त्या अवस्थेत क्रूर व्यवहाराचे आघात करणारे सासरचे लोक, घर सोडायला भाग पाडणारे मानवी आयुष्यातील हे सैतानी चेहरे लेखिका खूप आर्त, प्रत्ययकारी लेखनशैलीत उलगडून दाखवतात...

‘पालकनीती’ ही एक वैचारिक चळवळ आहे, मात्र तिचं स्वरूप संघर्षाचं नाही, जिव्हाळ्यातून आलेल्या जाणिवेचं आहे. त्यामागचा हेतू - मुलं माणूसपणानं वाढावीत - इतका मूलगामी आणि साधा आहे

‘पालकनीती’ मासिक बाजारू जगापासून लांब होतं आणि आहेच, त्यामागचा हेतू - मुलं माणूसपणानं वाढावीत - इतका मूलगामी आणि साधा आहे. न्याय, ऋजुता, समता अशा मानवी मूल्यांवर या मासिकाची बैठक आधारलेली असावी, हे सुरुवातीपासून मानलेलं तत्त्व. पालकत्व निभावणं म्हणजे मुलांचं संगोपन, आरोग्य, शिस्त, इतकं राहू नये, यासाठी ‘पालकनीती’नं मुलाचं वाढणं समजावून घ्यायला आजवर मदत केली, पालकांना विचार करायला भाग पाडलं...

भोसले यांची दृष्टी अत्यंत जाणीवपूर्वक राजकीय आणि बाजू घेणारी आहे. भटक्या-विमुक्तांचा इतिहास हा चोर-लफंग्यांचा इतिहास नसून तो ‘शोषितां’चा इतिहास आहे!

हुशार लोक इकडे दुर्लक्ष व्हावे म्हणून संस्कृतीचे आवाहक, रंगीबेरंगी, उठावदार आणि लालित्यपूर्ण असे चित्र रेखाटतात. जगण्यातले संघर्षाचे संबंध दृष्टीआड लोटावेत म्हणून संस्कृतीचे उदात्तीकरण केले जाते. भोसले संस्कृतीचा परामर्श घेताना या प्रवृत्तीला बळी पडण्याचे टाळतात. त्याऐवजी ते भटक्या-विमुक्तांच्या जीवनात घडून येऊ पाहणाऱ्या रूपांतरणाच्या प्रक्रियेत त्यांच्या संस्कृतीची मांडणी करतात...

पुस्तक हे एकच असतं. प्रत्येकाचं एक. आपल्या घरी आपलं विशिष्ट पुस्तक आलं की आपण त्या पुस्तकात प्रवेश करतो आणि ते आपल्यात

कुणाला सापडलं आपलं पुस्तक आणि त्याला वाचनाची आवड असेल, तर तो ते ठेवून घेईल स्वतःकडे. पुस्तकाच्या मधल्या काही पानांवर आपल्या बोटांचे पुसट डाग आहेत, ते त्याला दिसतील. काही वेळा कुशीत घेऊन झोपतो आपण पुस्तक. आपण पुस्तकावर आपलं नाव लिहीत नाही. तो माणूस मिळालेलं पुस्तक आपलंसं करून स्वतःजवळ ठेवू शकेल. आपल्याविषयी अनोळखी व्यक्तीने हळुवार विचार करावा म्हणून काही माणसं आवडती पुस्तकं सोडून देत असावीत...

हे गैरसोयीचं सत्य कुणासाठी गैरसोयीचं आहे? तर सांप्रदायिक, वर्चस्ववादी आणि दमनकारी सत्ताव्यवस्थेसाठी. एका मोठ्या समूहासाठी हे लेखन अडचणीचं ठरणारं आहे

या ग्रंथातील प्रत्येक लेख खरं तर गैरसोयीच्या सत्याबद्दल पुराव्यानिशी काही सांगू पाहतो. हे गैरसोयीचं सत्य भारतीय समाजातील स्त्री-पुरुष असमानता, लिंगभेद आणि कर्मठ मानसिकतेवर कठोर भाष्य करत आधुनिक भारतीय सामाजिक स्थितीचा समाचार घेत सामाजिक परिप्रेक्ष्यातील अत्यंत महत्त्वाच्या बाबी उघड करतं. अनेक गैरसोयीच्या सत्याबद्धल ‘ब्र’ उचारण्याचं धाडस दाखवलंय, ते अत्यंत मोलाचं आहे...

‘ओवळी’ म्हणजे ‘बकुळी’. लेखिकेच्या मनाच्या ओवरीतील ही ओवळी म्हणजे हळुवार भावनांचा सुंदर निसर्गआविष्कार. ही मालवणी मुलखाची एक वेगळी धाटणी असलेली साहित्यकृती आहे

'ओवळी' म्हणजे मालवणी मुलखातील मुलुखगिरी आहे. निसर्गाचे सूक्ष्म निरीक्षण, निरीक्षणातून जीवनचिंतन, तत्त्वचिंतन व अभिव्यक्तीतील अचूकता यामुळे त्यांच्या लेखनाला एक धार प्राप्त होते, ती वाचकांच्या काळजात आरपार जाते. विद्या प्रभू विषयाचा तोल आणि ताल त्या सांभाळतात. त्यातून एक भावसरगम तयार होते. ही मालवणी मुलखाची एक वेगळी धाटणी असलेली साहित्यकृती आहे...

मी स्वतःला लेखक, कवी, नाटककार मानतो, पण आपण किती खुजे आहोत, हे पहिल्यांदाच मला त्या सर्वोच्च शिखरावर उभे असताना लक्षात आले...

सृष्टीनिर्मितीच्या अतर्क्य आणि अद्भुत खेळामधील एका आगळ्या प्रवेशाचे नेपथ्य समोर प्रकाशित झाले होते! त्याच्या पार्श्वभूमीवरच माणसाच्या पुढील ४०-५० लाख वर्षांच्या तथाकथित कर्तृत्वाचे विविध नाट्यप्रवेश येथे सादर होत राहिले. पुढेही होत राहतील. त्यात कोणती नवी वळणे असतील, त्याचा उत्कर्षबिंदू कोठे असेल, ते अगम्य अतर्क्य महानाट्य किती अंकी असेल, हे सांगणे-समजून घेणे मानवी बुद्धिमत्तेच्या पलीकडचे...

न्यायाधीश किंवा न्यायमूर्ती लोकांच्या हक्कांचे राखणदार असले, तरी त्यांचं रक्षण फक्त त्यांची सद्सद्विवेकबुद्धी व सचोटी याच दोन बाबी करू शकतात!

कर्णाला कवचकुंडलं होती, तशीच ती सद्सद्विवेकबुद्धी व सचोटीची कवचकुंडलं न्यायाधीशाला/न्यायमूर्तीला मिळतात. ती असेपर्यंत तो/ती कायमच अभेद्य असतात. न्यायसंस्थेवर, न्यायाधीशावर शिंतोडे उडवले जातात, त्याचं/तिचं चारित्र्यहनन केलं जातं. तेव्हा ते नि:शस्त्र असतात. सोशल मीडिया, लोक किंवा माध्यमं, यांच्याशी त्यांना कायद्यानंच लढावं लागतं. न्यायालयीन मूल्यांनी त्यांचं तोंड बंद केलेलं असतं व हात बांधलेले असतात...

ही कहाणी पुढे जमीन केव्हा दिसेल याची शाश्वती नसताना, अथांग सागरात झोकून देण्याची इच्छा, दुर्दम्य आशावाद, साहसे, संकटे, यशापयश यांची पर्वा न करणाऱ्या वेड्या पीरांची आहे!

मध्ययुगीन कालखंडातील जगाच्या शोधमोहिमा मुख्यतः युरोपामधूनच सुरू झाल्या. त्यातही पोर्तुगाल व स्पेन या दोन देशांचे वर्चस्व शंभर वर्षांपेक्षाही जास्त काळ टिकून होते. डच आणि ब्रिटिशांनी त्यात नंतर उडी घेतली. या सागरी शोधमोहिमांची सुरुवात कशी झाली, विस्तार कसा झाला, त्यातून जगाच्या वेगवेगळ्या भूभागांचे आणि सागरी मार्गांचे शोध कसे लागले व यासाठी कारणीभूत ठरणाऱ्या प्रमुख व्यक्तिरेखा यांचा आढावा घेणारे हे लेखन आहे...

जावेदजी आपलं वय, स्थान, बिरुदं या कशाचाही अडसर येऊ न देता, ते आपलं म्हणणं मांडत राहातात. उलट हिरिरीनं त्यात उतरून आपला मुद्दा मांडतात...

आज बहुसंख्य ज्येष्ठ व्यक्ती शक्यतो ‘पोलिटिकली करेक्ट’ ठरणारंच बोलताना दिसतात. व्यक्ती जितकी सांस्कृतिक, सामाजिक स्तरावर प्रभावशाली, तितकी ती गुळगुळीत, मोघम बोलणार हे गृहीत असतं. जावेदजी याला अपवाद. शक्यतो हसतमुखानं, खेळीमेळीच्या भाषेत; पण वेळेला शब्दांचे आसूड ओढायलाही कमी करत नाहीत. निर्णायक मत द्यायला, त्याची जबाबदारी घ्यायला, वेळ पडल्यास किंमत मोजायला ते तयार असतात...

या बदलत्या जगानं आम्हा डॉक्टर्सना विक्रेता बनवलं आणि पेशंट्सना ग्राहक! चोख पैसे मोजून दिली-घेतली जाणारी बाजारातली एक वस्तू झाली आमची वैद्यकीय सेवा!

वैद्यकीय व्यवसायातली गैरव्यवहारांची पाऊलवाट बघता बघता कशी एक सर्वव्यापी त्सुनामी झाली, आपल्या पायाखालची वाळू कशी सरकून गेली, हे मलाच नव्हे, तर अनेकांना समजलंही नाही. व्यक्तिगत पातळीवर आम्ही आपापले किल्ले लढवत असताना, आजूबाजूला मात्र नैतिक, सामाजिक, आर्थिक आणि सांस्कृतिक पातळीवरच जग इकडचं तिकडे झालं. भांडवलाची आणि अनुषंगानं आलेल्या पाशवी कॉर्पोरेट तत्त्वज्ञानाची मजबूत पकड आमच्या वैद्यकीय व्यवसायावर आली...

लोकांना विचार करायला उद्युक्त करणे आणि बुद्धिप्रामाण्यवादाची तत्त्वे पटवून देणे, हा या प्रश्नावलीचा हेतू आहे. श्रद्धावाद्यांची टवाळी करणे हा नव्हे

‘परमेश्वरावर मात!’ या पुस्तकात परमेश्वर-देव-ईश्वर, मूर्तिपूजा, देव आणि धर्म, देव आणि देव, देव आणि आत्मा, देव आणि विश्व, देव आणि उत्क्रांतिवाद, देव आणि मानव, देव आणि अंधश्रद्धा या नऊ विषयांवर जवळपास १०० प्रश्न उपस्थित केलेले आहेत आणि त्यांना उत्तरेही सुचवलेली आहेत. हे प्रश्नपत्रिकेसारखे पुस्तक आपल्या देवाविषयीच्या संकल्पना अधिक नेटक्या, नेमक्या आणि अभ्यासू करणारे आहे...

नास्तिक म्हणजे कोणी अनैतिक, पापी, दुर्जन व्यक्ती, या गैरसमजाला कमी करण्याचा हा प्रयत्न आहे...

या मेळाव्यात आम्ही आस्तिकांपेक्षा खूप शहाणे, असा कोणताही अभिनिवेष नसतो. व्यक्ती नास्तिक असणे म्हणजे ती कोणी अनैतिक, पापी, दुर्जन व्यक्ती असेल, या गैरसमजाला कमी करण्याचा हा प्रयत्न आहे. व्यक्ती नास्तिक आहे म्हणजे नक्की काय? या जगावर आणि या जगातला एक घटक म्हणून तिच्यावर कोण्या दैवी शक्तीचे नियंत्रण आहे, आणि ती दैवी शक्ती व्यक्तीच्या आयुष्यात चांगले-वाईट बदल घडवू शकते, हे ती व्यक्ती नाकारते...

मुंबईच्या करड्या रंगाच्या मृत समुद्राकडे पाहत बसलेल्या निशिकांतच्या पाठीवर सावकाशपणे सूर्य उगवला. त्याने घातलेला श्रीनिवासचा शर्ट घामाने त्याच्या पाठीला चिकटला होता

किशोर कदम – “ ‘मोनोक्रोम’ म्हणजे ‘ब्लॅक अँड व्हाईट’ किंवा कुठल्यातरी एकाच रंगाच्या अनेक छटांमध्ये डेव्हलप केलेला फोटोग्राफ किंवा चित्र. एखाद्या फिल्मची निगेटिव्ह जी फक्त ‘ब्लॅक अँड व्हाईट’ छटांमध्येच पूर्ण पावते. सचिन कुंडलकरची नवीन कादंबरी याच अर्थछटांची गोष्ट सांगत पुढे जाते. ‘मोनोक्रोम’ ही जेमतेम एकशे सतरा पानांची कादंबरी मराठी साहित्यात बहुदा कुठे, कधीच न हाताळल्या गेलेल्या विषयावर आहे.”...

या संग्रहाच्या लेखकाला राजकीय आशय आणि लिंगाधाळेपणा दिसतो. त्यामुळे ते स्त्रियांविषयी लिहिताना शेरेबाजी करत नाहीत

एकाअर्थी घोडेस्वार यांनी हे लेख लिहून एक वेगळी जाणीव जागृती केली आहे असे म्हणता येईल. त्यांच्या लेखनात अशी सुप्त शक्ती आहे, असे निर्विवाद म्हणता येते, कारण वर्तमानपत्रातील छोटेखानी लेखनाला ‘लिंगभाव संवेदनक्षम’ का म्हणायचे, याचे उत्तर आपण ज्याप्रकारे ‘जागोरी’चे कार्य लक्षात घेतो, त्यात मिळते. घोडेस्वारांच्या लेखनातील एक वैशिष्ट्य म्हणजे सगळ्या स्त्रिया या रिक्षा किंवा चारचाकी वाहन शिकलेल्या आहेत...

एन. राम, शेखर गुप्ता आणि नरेश फर्नांडिस हे तिन्ही संपादक पुरोगामी व सेक्युलर आहेत, आणि आपल्या विचारकार्यासाठी भारतीय संविधान प्रमाण मानतात

तीन मुलाखतींमधून पत्रकारितेच्या नीतिमूल्यांचे प्रतिबिंब निश्चित दिसेल. एवढेच नाही तर, एका मर्यादित अर्थाने हे पुस्तक म्हणजे एक छोटा आरसा आहे, असेही वाटू शकेल. अर्थातच, गांभीर्याने पत्रकारिता करू पाहणाऱ्या कोणालाही या मुलाखतींमधून ठोस दिशा सापडून किती दूरवरचे दिसेल, याबाबतचा दावा आम्ही करू इच्छित नाही, पण कोणत्या दिशेने जाऊ नये, हे यातून ठळकपणे पुढे आले आहे हे मात्र निश्चित!...

‘मोठी माणसे’ : पारतंत्र्य आणि स्वातंत्र्य यांच्या संधिकाळातील ही माणसे आहेत. त्यांच्या जीवननिष्ठेचा एक पदर स्वातंत्र्याच्या चळवळीशी आणि दुसरा समाजाच्या प्रबोधनाशी जोडला गेलेला आहे

या व्यक्तिचित्रांमधील काकासाहेब गाडगीळांचा एक अपवाद वगळता इतर कोणीही कधीही सत्तेत नव्हते. सत्ता ही आपल्या आयुष्यभराच्या ठरवलेल्या कामासाठी एक पायाभूत आवश्यकता आहे, असे त्यांनी मानलेच नाही. सत्तेसाठी तडजोडी करणे तर सोडून द्या, पण सत्ता जवळ येत असतानाही तिचा अव्हेर केला. काकासाहेब गाडगीळांचा समावेश यात करण्याचे एक कारण आहे. सत्तेमध्ये राहूनसुद्धा ज्यांच्या अंगाला किंवा मनाला सत्ता चिकटलीच नाही...

‘राजारामशास्त्री भागवत यांचा भाषाविचार’ : राजारामशास्त्री भागवत यांच्या विचारांची मुख्य चौकट ‘महाराष्ट्रवाद’ व ‘देशीवाद’ ही आहे. ते ‘महाराष्ट्रवादा’पासून सुरुवात करतात आणि ‘देशीवादा’वर जाऊन स्थिरावतात

‘देशीवाद’ हा विचार भालचंद्र नेमाडे यांनी मांडलेला आहे. त्यांच्या विचारांचे पूर्वसुरी भागवत. या गोष्टीचे आत्मभान एकोणिसाव्या आणि विसाव्या शतकाचा अभ्यास करणाऱ्या विचक्षण विचारवंतांना अजून आलेले दिसत नाही. खरे तर भागवत आणि नेमाडे यांच्या देशीवादाचे तुलनात्मक संशोधन झाले पाहिजे. मुख्य मुद्दा म्हणजे भागवत यांच्या विचारांची एक चौकट ‘देशीवाद’ ही होती. या चौकटीत मनीषा खैरे यांनी भागवत यांचे विवेचन केलेले आहे...

‘भूमी’दर्शन : ‘द्रौपदी’ होऊ इच्छिणाऱ्या ‘मैथिली’चे… माणसाच्या अस्तित्वाला झोंबणारे प्रश्न पडलेली स्त्री

नुकतेच, १० मार्च २०२३ रोजी ज्येष्ठ कथा-कादंबरीकार आशा बगे यांना कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानच्या जनस्थान पुरस्काराने गौरवण्यात आले. ‘झुंबर’, ‘त्रिदल’, ‘सेतू’ या महत्त्वाच्या कादंबऱ्यानंतरची ‘भूमी’ ही कादंबरी एका स्त्रीच्या आत्मभानाची, स्वत्वाची कहाणी आहे. ‘भूमी’ एका पोरक्या व बरेचसे बंधन असलेल्या मुलीची कथा आहे. हा एक ओळीचा विषय असला तरीही त्यातील भावना अत्यंत विशाल आहे...

शास्त्रीजी ‘परंपरावादी’ झाले नाहीत, मार्क्सचा प्रभाव पडून ‘मार्क्सवादी’, गांधींचा बौद्धिक-नैतिक प्रभाव असून ‘गांधीवादी’ आणि रॉय यांचा प्रभाव पडून ‘रॉयवादी’ही झाले नाहीत (उत्तरार्ध)

शास्त्रीजींनी मार्क्सिझम, सोशॅलिझम, रॉयीझम, गांधीवाद, या सगळ्या विचारधारा खूप तपशिलाने अभ्यासल्या होत्या. धर्मशास्त्र अभ्यासलेलं होतं, परंतु तत्त्वज्ञ होण्याची क्षमता असूनही एका नव्या ‘दर्शना’ची निर्मिती काही त्यांच्याकडून होऊ शकली नाही. त्यांच्याच काळामध्ये जावडेकरांनी एक प्रयत्न केला मार्क्सवाद आणि गांधीवादाच्या समन्वयाचा. अशा कुठल्याही ‘दर्शना’ची निर्मिती शास्त्रीजींकडून झाली नाही...

साने गुरुजी आणि वि. स. खांडेकर यांचे सच्चे अनुयायी आणि कृतिशील वारसदार | ‘सत्यवादी’, ‘सच्चाई’ यांचे समीकरण | व्यक्ती उकल करतानाचा संवाद परिमल

प्रसिद्ध लेखक, संशोधक, संपादक, अनुवादक आणि समाजसेवक डॉ. सुनीलकुमार लवटे यांच्या सत्तराव्या वाढदिवसाच्या निमित्ताने १५ ऑक्टोबर २०२० रोजी एकदिवसीय ऑनलाइन नॅशनल वेबिनारचे आयोजन करण्यात आले होते. त्या मंथनातून त्रिखंडी गौरवग्रंथाची निर्मिती झाली. हा ग्रंथ भाग्यश्री प्रकाशन, कोल्हापूर यांनी प्रकाशित केला आहे. या तिन्ही खंडांनी संबंधित संपादकांनी लिहिलेल्या मनोगतांचा हा संपादित अंश...

उमेदीच्या बळावर ‘धर्मरेषा’ ओलांडून प्रेम शिकवणाऱ्या, ऊर्जा देणाऱ्या या कहाण्या खूप काही सांगतात, शिकवतात. दहशत आणि द्वेष याविरुद्ध प्रेमासह जगून दाखवण्याला पर्याय नाही!

प्रेम, लग्न-संसार, जोडीदार, सहजीवन या संकल्पना कधीच आदर्शवत नसतात. त्यांचा जाती-धर्माशी काही संबंधही नाही. तुम्ही यशस्वी सहजीवनाचा कुठलाही ‘रेडिमेड फॉर्म्युला’ असत नाही, हेही पुन्हा एकदा या मुलाखतींतून प्रतीत झालं. आंतरधर्मीय सहजीवनासाठी ‘प्रिपेअर’ होणाऱ्या आणि आधीच ‘ॲपीअर्ड’ असणाऱ्या अशा दोघांनाही या प्रत्यक्ष अनुभवांतून काहीतरी संचित मिळेल याची खात्री आहे...

सध्याची परिस्थिती व्यक्त करण्यासाठी हवामान बदल, हवामान संकट, हवामान आणीबाणी या संज्ञा तोकड्या वाटाव्यात, असा ‘निसर्गकल्लोळ’ चालू आहे

२०३०पर्यंत कर्बउत्सर्जन ५० टक्क्यांनी कमी होऊ शकले तर... आणि ते २०५० पर्यंत शून्य झाले तर... कलाकलाने निसर्ग प्रसन्न होत जाईल. परंतु ते जवळजवळ अशक्य आहे. संपूर्ण जग हे धनाढ्य टोळीसत्तेच्या ताब्यात आहे. जगातील प्रदूषणाला व निसर्गविनाशाला मोजक्या कॉर्पोरेट कंपन्या जबाबदार आहेत, सर्वसामान्य माणूस नाही...

या मुलाखतीतून विषयांची विविधता आणि आशयाची गहनता स्पष्ट होईल आणि या सर्व पुरस्कारप्राप्त व्यक्तींच्या कलाविषयक जाणिवा, सामाजिक भान आणि वैचारिक निष्ठा, यांत खूप जास्त एकात्मता असल्याचेही लक्षात येईल

व्यक्तिगत जडणघडण, जीवनविषयक दृष्टीकोन, स्वत:च्या कार्यक्षेत्रावर दृष्टिक्षेपआणि आजच्या समाजजीवनावर भाष्य, ही चतु:सूत्री समोर ठेवून या मुलाखती घेतलेल्या असल्यामुळे त्या वाचनीय आणि संग्राह्य झालेल्या आहेत. ‘आम्हा घरी धन शब्दांचिच रत्ने...’ हा अभंग साहित्य पुरस्कार प्राप्त व्यक्तींच्या मुलाखतखंडाला लागू होतो. आणि ‘जे का रंजले गांजले...’ हा अभंग समाजकार्य पुरस्कारप्राप्त व्यक्तींच्या मुलाखत खंडाला लागू होतो...

अरविंद केजरीवाल हा माणूस इंटरेस्टिंग आहे. त्यांचा उदय आणि विकास भारतात अनेक शक्यता निर्माण करताना दिसतोय. या माणसाकडे पाहायला हरकत नाही...

भारतीय राजकारणातले नेते आणि पक्ष यांचा इतिहास आपल्या डोळ्यांसमोर आहे. नेते आणि पक्ष कसे जन्मले आणि वाढले, हे आपण पाहिलं आहे. केजरीवाल आणि त्यांचा ‘आप’ हा पक्ष त्या नेपथ्यावर खूपच वेगळा आहे. राज्यशास्त्रीय चौकटीत ते बसत नाहीत. आट्यापाट्याच्या खेळात ते पुढे सरकताना दिसतात; पण त्यांच्या चाली कोणत्या आहेत, याचं गणित मांडता येत नाही...

शास्त्रीबुवा परिवर्तनवादी आहेत. भौतिकवादी नसतानाही धर्मसुधारणा कशा प्रकारे करता येईल, हे आव्हान शास्त्रीजींनी पेललं (पूर्वार्ध)

आपल्याला तर्कतीर्थांची माहिती एक थोर तत्त्वचिंतक, एक धर्मशास्त्राचा अभ्यासक पंडित या अंगानं आहे. पण त्याच्या पलीकडे तर्कतीर्थांची विविध रूपं दिसतात. एका बाजूला धर्मशास्त्राचा अभ्यासक, दुसऱ्या बाजूला समाजसुधारणांचा प्रयत्न करणारा समाजसुधारक, तिसऱ्या बाजूला महान विचारांनी भरलेला एक कार्यकर्ता, चौथ्या बाजूला रॅडिकल डेमोक्रॅटिक पक्षाचा क्रियाशील कार्यकर्ता...

यशवंत रास्ते सर : पुस्तकांवरील ‘अव्यभिचारी निष्ठे’ने त्यांनी जो उत्तमतेचा ध्यास घेतला, त्यामुळे ते ग्रंथपाल म्हणून एक वेगळी ओळख निर्माण करू शकले

रास्ते सरांनी अत्यंत प्रतिकूल परिस्थितीत स्वतःचे शिक्षण पूर्ण केले. तेव्हा त्यांना आलेल्या अनुभवांचे स्मरण ठेवून महाविद्यालयातील सहकारी प्राध्यापकांकडून स्वेच्छापूर्वक निधी जमा करून, त्यांनी अनेक कमकुवत आर्थिक गटातील विद्यार्थ्यांना शिक्षण घेण्यासाठी सहाय्य केले. दर महिन्याला त्या विद्यार्थ्यांच्या खात्यात विशिष्ट रक्कम जमा होईल आणि त्याच्या महत्त्वाच्या गरजा पूर्ण होतील, याची ते काळजी घ्यायचे...

‘डेक्कन कॉलेज परिसरात केशवरावांच्या मुलाखती’ : केशवराव मला पहिल्यांदा भेटले ते अपघाताने, पण पुन: पुन्हा भेटत राहिले…

या मुलाखती लिहिताना मला सर्जनशीलतेचा चांगलाच आनंद मिळत होता. कारण केशवरावांशी संवाद म्हणजे स्वतःशी संवाद, ते माझ्या आतमध्येच तर होते, माझाच दुसरा आवाज वाटत होते मला. पहिल्या व दुसऱ्या मुलाखतीचा समारोप ‘‘चला, उशीर झालाय, निघतो मी’’ असे म्हणत, त्या-त्या प्रश्नाचे उत्तर न देता केशवराव निघून जातात असा सहज जुळून आला होता. नंतरच्या सर्व मुलाखतींचा शेवट मात्र मी जाणीवपूर्वक तसाच केला आहे...

तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी ‘पुस्तकी पंडित’ नव्हते, तर ‘कृतिशील विचारक’ होते, हे या पुस्तकामधून लक्षात येईल…

तर्कतीर्थ ‘अमुक विचारवादी’ असे विधान लोक अज्ञानापोटी, एकांगी अभ्यासाने करत असावे असे वाटते. ‘तमसो मा ज्योतिर्गमय’ असा हा वैचारिक विकास होय. त्या अर्थांनी ते मला ‘अज्ञेयवादी’ वाटत आले आहेत. अधिक उन्नत ज्ञान, अवस्था, तत्त्व, स्थिती, स्थान इत्यादीचा शोध त्यांचे लक्ष्य वाटत आले आहे. ‘थांबला तो संपला, कायदा पाळा गतीचा’ म्हणणारा हा प्राज्ञपुरुष प्रतिभेच्या बळावर नित्य नवज्ञान, नवविद्या, नवप्रज्ञेच्या शोधात दिसतो...

मोदींमध्ये काही गुण आहेत, हे त्यांचे विरोधक मान्य करत नाहीत आणि मोदींच्या काही मर्यादा आहेत, असे त्यांचे समर्थक मानत नाहीत. या दोन टोकाच्या दृष्टीकोनांतून वाट काढत हे पुस्तक लिहिले आहे…

नरेंद्र मोदी हा विषय अनेकांसाठी संवेदनशील आहे. गुणांबरोबर दोषांचीही चर्चा व्हावी, मात्र गुणांचे वर्णन करताना भक्तिभाव येऊ नये आणि मर्यादा सांगताना द्वेषभाव असू नये, याची काळजी घेण्याचा प्रयत्न मी केला आहे. व्यक्तीमधील दोष हे भिंतीसारखे असतात, तर गुण खिडकी-दरवाजासारखे असतात, असे महात्मा गांधी म्हणाल्याचे मी वाचले होते. मी मोदींबाबत गांधीजींचा भिंत-खिडकीचा दृष्टीकोन ठेवला आहे...

‘मोहोर उजेड वाटांवर’ : ही कविता भाबडी आशावादी नाही आणि विकृत दुःखवादीदेखील नाही. आंतरमुखी आणि बहिर्मुखीही नाही…

या उजेडवाटा आहेत. आणि या वाटांवर मोहोर विखुरलेला आहे. करुणागायनाने संध्येचे आकाश प्रार्थनेतून बोलावत राहते. कवी त्यामुळे सत्त्वशील होतो आहे. कविता कवीला नव्या क्षितिजाकडे घेऊन जाते आहे. या नव्या क्षितिजावर नवा तारा उगवतो आहे आणि आनंदलहरीदेखील तेथे अस्तित्वात आहेत. सकारात्मक, आनंदाकडे घेऊन जाणाऱ्या अशा या कविता. या कवितांमध्ये दुःख असेल, तर ते हुरहुर निर्माण करणारं आहे...

गावाचा विकास झाला, तर शहरांनादेखील लाभ होणार आहे. हा समतोल साधायला हवा, ही माझी भावना आहे!

ज्येष्ठ पत्रकार मनोहर सप्रे यांचं ‘होल्टा : आठव, अनुभव, अनुभूती’ हे आत्मकथन नुकतंच सदामंगल पब्लिकेशनतर्फे प्रकाशित झालंय. हे पुस्तक रूढार्थानं आत्मकथन नाही. कोकणातल्या एका निसर्गरम्य गावी जन्मलेल्या लेखकाला लहाणपणी पुण्यात यावं लागलं, पण त्याची वयाच्या सत्तरीतही गावाची ओढ कमी झालेली नाही. हिरवीगार झाडं, माती, नदी, आणि गावाचा तो चिरपरिचित निर्मळ, नितळ वास...

स्वदेशात व समाजात आवश्यक कर्तव्यकर्मे करून स्वावलंबन साध्य करता करता स्वाध्याय, स्व-अनुशासन, उद्योग व सहयोग याद्वारे जी स्वत:ची व समाजाची ओळख प्राप्त होते, ते शिक्षण!

एकदा गडचिरोली जिल्ह्यातील प्राथमिक शाळेच्या विद्यार्थ्यांना मी आनंददायी मुक्त शिक्षणाची कल्पना वर्णन करून सांगितली, व विचारले, ‘कुणा-कुणाला अशी शाळा आवडेल?’ सर्व मुले निर्विकार चेहर्‍याने चुपचाप बसून राहिली. कोणीच हात वर केला नाही. अशी शाळा असू शकते, यावर त्यांचा विश्वासच बसला नसावा. शिवाय समोर त्यांचे शिक्षक उभे होते. त्यांच्या देखत आवड व्यक्त करण्याची त्यांची बिशाद नव्हती...

‘११ सप्टेंबर’ या घटनेचा अभ्यास कोणाला करायचा असेल, तर हे पुस्तक संदर्भ म्हणून उपयोगी पडू शकेल. अमेरिकेतले राजकारणी किती उथळ आणि अडाणी असतात, याचे अनेक पुरावे यात आहेत

‘११ सप्टेंबर’ची घटना हा त्या पुस्तकाचा मुख्य विषय आहे. त्या भोवती लेखक पुरुषोत्तम महाले यांनी त्यांचा मजकूर उभा केला आहे. ही घटना घडली यात बिन लादेन आणि त्याचा दहशतवाद गुंतलेला आहे; अमेरिकेचं परदेश धोरण त्यात गुंतलेलं आहे; अमेरिकन राजकारण त्यात गुंतलेलं आहे. महाले यांनी सर्व मुद्दे पुस्तकात नीट रचलेले असल्यानं ‘११ सप्टेंबर’ची घटना चारही बाजूनं समजायला मदत होते...

‘महाराष्ट्र फाउंडेशन’चे सुनील देशमुख : महाराष्ट्रातल्या धडपडणाऱ्या माणसांना ‘एम्पॉवर’ करणारा माणूस

तसे पाहिले तर सुनीलने आदिवासी चळवळीत वा कामगार चळवळीत वा दलित चळवळीत प्रत्यक्ष सक्रिय भाग घेतला नसला, तरी त्या, तसेच अंधश्रद्धाविरोधी चळवळ आणि पर्यावरणविषयक जागृती आंदोलन, यालाही त्याचे सक्रिय (आर्थिक) प्रोत्साहन असे. त्याचे विशेष प्रयत्न स्त्री-पुरुष समानता, स्त्री-मुक्ती चळवळ, त्यांची प्रकाशने आणि संघटना यांसाठी असत. अशा सर्व स्त्री (व स्त्रीवादी) संघटनांना सुनील एक मोठा आधार होता...

या माझ्या जुन्या गोष्टी किमान चाळीस-पन्नास वर्षांपूर्वी माझ्या आयुष्यात तरंगत आलेल्या आहेत…

लेखकाकडे म्हणून एक क्राफ्ट असावी लागते. तिच्या आधारे तो व्यक्तिरेखा आणि त्यांच्या कहाण्या रचत जातो. त्या रचण्यात निरनिराळे प्रयोग करतो. मला ते येत नाही. मी जे पाहिलं-अनुभवलं नाही, जे माझ्या काळजात रुतलं आणि रुजलेलं नाही, असं काहीही मला लिहिता येत नाही. कारण एखादं बीज घेऊन कल्पनाविलासाच्या आधारानं ते फुलवण्याची क्राफ्ट. ती माझ्याजवळ नाही. तरी मी लिहायला लागलो. कारण अनुभव. आणि माणसं ...

‘एकट्याचे गाणे’ : कविवर्य शंकर रामाणी यांचे व्यक्तिमत्त्व आणि त्याच्याशी अविभाज्यपणे जोडली गेलेली त्यांची कविता, याचे दर्शन घडवणारे पत्रसंचित

आपण पाठवलेल्या पत्राला दुसऱ्याने तत्परतेने उत्तर पाठवले नाही की, अतिशय अस्वस्थ होणारे आणि पत्रांमागून पत्रे पाठवणारे रामाणी, मागील पत्रात आपण पाठवलेल्या कवितेवर दुसऱ्याने आपले मत कळवले नाही, तर विलक्षण नाराज होणारे, रागावणारे रामाणी, आपल्या कवितेतील शब्दाशब्दाप्रती सदैव सजग राहणारे आणि नेहमीच उत्कृष्टतेचा, परिपूर्णतेचा ध्यास घेणारे रामाणी, अशी त्यांची अनेक मनस्वी रूपे या पत्रांमधून प्रकटताना दिसतील...

स्वातंत्र्य आणि समता या दोन आदितत्त्वांच्या सहसंबंधांचा गतिमान आलेख शब्दबद्ध करणारा हा बृहद्ग्रंथ म्हणजे एक असाधारण, मौलिक असे अक्षरलेणे होय

समतेचे मूल्य प्रचंड वावटळीत सापडल्याचे दुर्धर वर्तमान आपण सगळेच अनुभवत आहोत. मात्र, समतेच्या मूल्याचा सातत्यशील मूल्य ऱ्हास ही केवळ जागतिकीकरणाच्या विद्यमान पर्वातील स्पर्धेच्या झंझावाताची परिणती नव्हे. समतेचे मूल्य प्रस्थापित करण्यासाठी आजवर प्रत्येकच पर्वादरम्यान लढा उभारावा लागलेला आहे. हे भान समाजमनाच्या ठायी चिरस्थायी बनवण्याचे प्रबळ साधन म्हणून या ग्रंथाचे मूल्य अढळ ठरते...

गेल्या चाळीस वर्षांत चीनने आंतरराष्ट्रीय पातळीवर मानाचे स्थान कसे मिळवले आणि त्यामुळे चीन व जगापुढे काय प्रश्न निर्माण झालेत, याची चर्चा या पुस्तकात आहे

नियतीने चीन आणि भारत यांना एकत्र आणून ठेवले आहे. हे देश शेजारी असूनही या दोन देशांतील समाजांमध्ये फारसा संपर्क नाही. उलट दोन्ही देशांमध्ये १९६२च्या युद्धामुळे कटुता आहे. दोन्ही देशांत राष्ट्रवादाची तीव्र भावनाही आहे. चीनशी मोठा व्यापार असला तरी त्यातील चीनच्या वर्चस्वामुळे तो तणावपूर्ण वाटतो. चीनच्या वाढत्या आर्थिक आणि लष्करी प्रभावाच्या संदर्भात चीनने उभे केलेले आव्हान समजून घेणे आवश्यक आहे...

‘मोदी @ 20’ : पंतप्रधान मोदींच्या कल्पनांमधून एकविसाव्या शतकातील ‘नव्या भारता’ची परिभाषा तयार होत आहे…

मोदींच्या २० वर्षांच्या कारकिर्दीतले असे कोणते काम किंवा धोरण आहे, ज्यामुळे आजतागायत त्यांची जादू जनतेच्या मनावर टिकून आहे? हा प्रश्न तुम्ही एखाद्या विद्वान व्यक्तीला विचारला, तर त्यांचे उत्तर हे एखाद्या राजकीय क्षेत्रातील विचारवंतापेक्षा वेगळे असू शकते आणि प्रत्यक्ष मतदान करणार्‍या सर्वसाधारण मतदारांच्या मतांपेक्षा, विचारांपेक्षा भिन्न टोकाचेही असू शकते आणि तरीही त्या सर्वांची उत्तरे बरोबरही असू शकतात...

माझी वैचारिक निष्ठा निरीश्वरवादाशी आहे; परंतु ज्यात मी जन्मले आहे, त्या हिंदू धर्माविरोधात बंडखोरीचा मार्ग पत्करून मी निरीश्वरवादाकडे वळलेले नाही…

हा असा क्षण आहे, असा तिठा आहे आणि असा संदर्भ आहे, त्याच्या अनुषंगाने मी वयाची साठ वर्षे ओलांडलेली स्त्री, ‘मी हिंदू स्त्री का नाही?’, हे विस्ताराने सांगू इच्छिते. मी बहुसांस्कृतिक स्वरूपाच्या महानगरी तसेच प्रादेशिक वातावरणाशी परिचित आहे. मी स्वतः स्त्रीवादी आहे. अशा वेळी वेगवेगळ्या सामाजिक पार्श्वभूमी असलेल्या स्त्रीवाद्यांनी युक्तिवादाच्या माध्यमातून दिलेली आव्हाने स्वीकारण्याची माझी तयारी आहे...

या ‘जलनायिकां’नी आपल्या दुष्काळग्रस्त भागात पाणी आणलं. या परिणामाइतकाच या प्रत्येकीचा प्रवास सुंदर आहे. प्रेरणादायी आहे. आणि तो थांबलेला नाही...

‘जलनायिका’ सातारा जिल्ह्यातल्या दुष्काळग्रस्त भागातला पाण्याचा मुद्दा घेऊन भिडल्या आहेत. त्यांच्यात स्वतःबद्दल जागृत झालेला विश्वास, वर्षानुवर्षं त्यांनी सहन केलेल्या घुसमटीची जाणीव आणि आपल्या अस्तित्वाला अर्थ देणारं काम करण्याचं मोटिवेशन आणि उर्मी, या सगळ्यांचा परिपाक आहे. त्यांच्या बदलेल्या स्व-प्रतिमेच्या साक्षात्कार त्यांना त्यांच्या तहानलेल्या गावांमध्ये पाणी आणण्याच्या प्रक्रियेत करता आला...

‘अस्वस्थ क्षणांच्या नोंदी’ : तुमच्या हाती दिली जात आहेत, ती सवंग गाणी नाहीत, ही आहे एक हेलावत्या हृदयातील आरोही!

लोकशाही त्यांच्या काव्यातून बोलते आहे. कर्जमाफीसाठी लढणाऱ्या बळीराजाचा हमीभाव न मिळाल्याने जाणारा बळी उद्योगपतींच्या अब्जावधी लुटीपुढे आक्रोशतो आहे. दिवाळीच्या दिवशीही रोजीरोटीची झालेली होळी करोडोंना अंधारात ठेवते, हे भयाण वास्तव या कविता मोजकेपणेच मापते आहे! हेरंबभाऊ कवितांच्या पलीकडे करोनाग्रस्त विधवांपासून आजही हल्ले भोगणाऱ्या हुतात्मा गांधींपर्यंत, सर्वांची लेखनाद्वारे साथ देत आहेत...

गांधीजी ‘हे राम’ म्हणाले की, ‘राम-राम’, याच्यावर विवाद होऊ शकतो, पण त्यांनी शेवटी रामाचे नाव घेतले, हे सत्य आहे

घटनेच्या साक्षीदारांनी सांगितलेल्या गोष्टीवरून गांधीजींनी ‘हे राम’ म्हटले होते हे सिद्ध होते. उलट बाजूचे तर्क अलीकडच्या काळातले आहेत. जर तुम्हाला कुणी गांधीजींच्या मृत्यूनंतर चार तासांत नोंदवलेल्या ‘एफआयआर’वर किंवा प्रत्यक्षदर्शीनी सांगितलेल्या गोष्टींवर विश्वास ठेवण्याऐवजी त्यांच्या मृत्यूनंतर २३ वर्षांनी मांडलेल्या तर्कावर विश्वास ठेवायला सांगितला, तर तुम्ही काय कराल?...

‘देह वेचावा कारणी’ : आपल्याबरोबर आपला समाज, आपले लोक आणि त्यांच्या स्वातंत्र्योत्तर वाटचालीचे मार्मिक विवेचन

बाळासाहेबांनी उणी-पुरी चाळीस क्रियाशील वर्षे लोकसभेत काढली. या आत्मनिवेदनात त्यांच्या राजकारणाचे भरपूर संदर्भ येणे वाचकांना अपेक्षित असणार. ते तसे येतातही. पण राजकारणाचे भारी डाव-पेच, लफडी-कुलंगडी, किस्से वगैरे रंगवून सांगण्यात लेखकाला फारसा रस दिसत नाही. बाळासाहेबांना मनस्वी ध्यास आहे तो सामान्य लोकांचा, शेतकऱ्यांचा - त्यातही छोटे शेतकरी, भूमिहीन शेतमजूर वगैरे...

रोज सकाळी काल केलेल्या, झालेल्या चुकांसाठीचं प्रायश्चित्त नव्यानं घेण्याचा, त्यासाठी तौबा करण्याचा उत्साहही माझ्याकडं आहे. वरवर सर्व काही आलबेल आहे, पण आतून घालमेल आहे

माझ्या कलेआड माझं ऐहिक स्थैर्य येतं की, त्या स्थैर्याआड कला येते, हे मला अजून उमगलेलं नाही. कलाकाराच्या घडणीसाठी आवश्यक समजले जाणारे कटू अनुभव नाहीत, कुठलं दुःख नाही, याची खंत वाटावी; तर तसंही काही होत नाही आहे. पण सूर अजून चांगला लागायला हवा, बंदिशी अजून चांगल्या उलगडायला हव्यात, या विवंचनेत मी सतत असतो...

जगभरातील जवळपास २३ देशांच्या शालेय शिक्षणपद्धतीविषयीचे आणि ‘तुलनात्मक शिक्षणशास्त्र’ या ज्ञानशाखेतले मराठीतले बहुधा पहिलेच अनुभवसंपन्न करणारे पुस्तक

त्या त्या देशातील भौगोलिक, ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, राजकीय घटकांचा परिणाम होऊनच तेथील शालेय शिक्षण आकाराला येते. या पुस्तकात अभ्यासपूर्ण मांडणी करणारे लेख आहेत, तसेच डोळस अनुभवकथन, मुलाखतींचे शब्दांकन अशा अनौपचारिक धाटणीचेही लेख आहेत. वर्तमानातील आणि भविष्यातील प्रश्नांचे विवेचन करणाऱ्या अभ्यासपूर्ण लेखांमुळे हे पुस्तक समृद्ध झाले आहे...

वाकाटकांनी विदर्भात ‘सुवर्णयुग’ निर्माण केले, परंतु त्यांच्याबद्दल अतिशय त्रोटक माहिती असल्याने हे पुस्तक अभ्यासकांना उपयुक्त ठरेल

प्राचीन विदर्भाच्या इतिहासात वाकाटकांचा काळ हा सुवर्णाक्षरांनी लिहावा लागेल, असा हा कालखंड आहे. ‘वाकाटक’ घराण्याचा शासनकाळ साधारणत: इसवी सन २५० ते ५५० मानला जातो. या तीनशे वर्षांच्या काळात विदर्भाला वाकाटकांनी समृद्धी आणली. वाकाटक राजे पराक्रमी व ऐश्‍वर्यसंपन्न होते. तसेच ते प्रजाहितदक्ष, धर्मसहिष्णू, कला व स्थापत्याचे भोक्ते होते. हा कालखंड; राजकीयदृष्ट्या समृद्ध व आपला ठसा उमटवणारा कालखंड होता...

जयंत पवार हा समकालीन मराठी साहित्यातला ‘अनन्यसाधारण’ आणि ‘जागल्या लेखक’ होता...

जयंतच्या कथांच्या दुनियेत अद्भुत, कल्पित, फॅन्टसी, इतिहास, असंगतता, गूढ, अतार्किकता आणि मिथकं येतात. त्यानं या मिथकांना डोक्यावर उभं केलं, ती उलटीपालटी केली, नवी मिथकं रचली. ते करताना आशयाला नेमकी अनुरूप भाषा वापरली. एक लेखक भाषेचा किती खोलवर विचार करून वैविध्यपूर्ण वापर करू शकतो, याची उदाहरणं जयंतच्या लेखनात आपल्याला सर्वत्र सापडतील...

सतीश या नश्वर जगात नाही, पण तो आपल्या मनात, त्याच्या कवितांत, त्याने केलेल्या कामांत आणि हिमाचलाच्या पर्यटनात आहे...

सतीश पुस्तकांविषयी लिहितानाही सर्वांविषयीच बोलत होता. कवितेत येणारे वैयक्तिक संदर्भ केवळ वैयक्तिक राहत नाहीत, किंबहुना वैयक्तिक, सामाजिक यांच्यामधल्या रेषा धूसर होऊन जातात. पांगाऱ्याचा विचार करताना हा कवी छपरांचा, फुलांचा, आणि दारिद्र्यरेषेखाली माणसं कशी जगतात याचाही विचार करतो. त्याला जागोजाग उगवणारी कमळे गरिबांच्या हताश आसवांसारखी दिसतात...

धर्म आणि त्याचे प्रयोजन, संविधान आणि धर्म यांच्यातले पेच, आजची आव्हाने आणि पुढील दिशा शोधण्याचा एक प्रयत्न…

आज आधुनिक काळात, जगातील देश संविधानाने, कायद्याने चालत असताना प्राचीन काळातले धर्म किती प्रचंड प्रभाव गाजवत आहेत, हे आपल्याला इथे दिसते. हा धर्म काय प्रकार आहे? त्याचे माणसाच्या आयुष्यातले प्रयोजन काय? त्याच्या नावाने वा त्याचा अर्थ लावून आज जे चालले आहे, त्याला या धर्माची मान्यता आहे का? आणि ते काहीही असले तरी आजच्या कायद्याच्या राज्यात त्याचे स्थान काय असायला हवे?...

लोकशाही राज्यव्यवस्थेत कुणाचीही मक्तेदारी निर्माण न होण्यासाठी शक्य त्या उपाययोजना करणे, त्यांना पाठिंबा देणे, हे प्रत्येक नागरिकाचे कर्तव्यच आहे

आज राजकीय पुढारी आणि सर्वसामान्य नागरिक यांच्यात मोठी दरी निर्माण झाल्याचे दिसते आहे. बहुसंख्य सर्वसामान्य जनता आपल्या प्राथमिक गरजा भागवण्यासाठी शासनावर अवलंबून आहे. आपली लहानसहान कामे करून घेण्यासाठी लोक सरकारी दरबारी हेलपाटे मारत आहे, त्यांचे श्रम, वेळ आणि पैशाचा अपव्यय होत आहे. वेळ पडली तर उदरनिर्वाहासाठी गाव सोडावे लागत आहे. हे सर्व कशामुळे घडते आहे?...

माझे हे पुस्तक म्हणजे राजकीय अर्थव्यवस्थेच्या चष्म्यातून केलेले जातीच्या मुख्य प्रवाहातील समाजशास्त्राचे तटस्थ विश्लेषण आहे

जातीच्या जुन्या-नव्या अभ्यासांचे जेव्हा मी वाचन केले, तेव्हा त्यांच्यात मला गंभीर स्वरूपाच्या काही उणिवा प्रकर्षाने दिसून आल्या. एक बाबीवरून दुसऱ्या बाबीकडे माझे विचारचक्र फिरू लागताच इतर अभाव आढळले. लवकरच माझ्या लक्षात आले की, जातीच्या मुख्य प्रवाहातील समाजशास्त्राच्या अभ्यासातील उणिवा एका लेखात सामावणे अशक्य आहे...

‘प्रतिष्ठान’चा ‘सर्वज्ञ श्रीचक्रधर अष्ट जन्मशताब्दी विशेषांक’ : सर्वज्ञांच्या व्यक्तिमत्त्वावर आणि कार्याच्या विविध पैलूंवर प्रकाश

प्रस्तुत वर्ष हे सर्वज्ञ श्रीचक्रधरांचे अष्ट जन्मशताब्दी वर्ष! मराठी भाषकांसाठी ही मोठीच आनंदाची बाब आहे. महाराष्ट्राच्या भूमीत पहिल्यांदा समाजक्रांतीचे बीज पेरले ते श्रीचक्रधरांनी. वर्णव्यवस्थेला नाकारत सर्व जातीवर्णातल्या लोकांना त्यांनी जवळ केले. स्त्रीस्वातंत्र्याचा उच्चार जाहीरपणे करत त्यांना मोक्षाचा अधिकार बहाल केला. मराठीसारख्या लोकभाषेला धर्मभाषेचा दर्जा देऊन तिच्या वापराचा आग्रह धरला...

मी प्रामाणिकपणे ‘कृष्णदेवराय’ सादर करण्याचा प्रयत्न केला आहे. वैभवशाली जगाच्या केंद्रस्थानी कृष्णदेवरायाने जसं स्वत:ला बघितलं असेल, तसं त्याचं चित्र उभं करण्याचा हा प्रयत्न आहे

हे पुस्तक उपलब्ध ऐतिहासिक पुराव्यांवर आधारित आहे, पण आख्यायिका, लोकगीतं आणि लोकस्मृती यांचाही यात गांभीर्याने विचार करण्यात आला आहे. मी प्रथम कृष्णदेवरायाचं ‘अमुक्तमाल्यदा’ हे उत्कृष्ट काव्य वाचलं, तेव्हा भारावून गेलो होतो. एक ऐतिहासिक स्रोत म्हणून क्वचितच याचा अभ्यास केला जातो. मात्र अशा साहित्याचं संवेदनशील वाचन नेहमीच कवीच्या मनाची एक अनन्यसाधारण खिडकी उघडून देतं, असं मला वाटतं...

शिक्षण म्हणजे मुलांना ‘शिकवून काढणं’ नसून स्थानिक संस्कृतीविषयी संवेदनशील राहून, ‘शिकायचं कसं’ यासाठी तयार करणं, हा विचार या पुस्तकातून पुन्हा पुन्हा आपल्यासमोर येतो

हे पुस्तक शिक्षण क्षेत्रातल्या महत्त्वाच्या अशा भाषाशिक्षण, गणितशिक्षण, शिक्षणातील मूल्यं, भाषा आणि सत्ता, लोकशाहीचं शिक्षण परीक्षांचं ‘व्यसन’, ज्ञानरचनावाद, बालसाहित्य आणि त्याचं शिक्षणातलं स्थान, संस्कृतीसापेक्ष संवेदनशील शिक्षण, ऑनलाइन शिक्षण, मध्यमवर्गीय मुलांसाठीची शाळानिवड, शिक्षणाचं माध्यम अशा अनेक विषयांचा ऊहापोह करतं. ‘निगुतीच्या बालककेंद्री शिक्षणा’चं महत्त्व अधोरेखित करण्याचं काम करतं...

‘नागरमोथा’ : शेतकऱ्याला सर्व यंत्रणा सतत लुबाडत राहिल्या. हा अगतिक शेतकरी सदानंद देशमुख यांच्या कथांचा नायक आहे

सदानंद देशमुख आपल्या कथालेखनातून कोसळणाऱ्या गावगाड्याचे असंख्य पैलू दाखवतानाच सामाजिक सांस्कृतिक, आर्थिक परिवर्तनाचा विचार प्रत्यक्षाप्रत्यक्षपणे अभिव्यक्त करतात. भाषेसकट सारा गावगाडाच मृत्युपंथाला लागल्याचे वास्तव साऱ्या देशात असताना सामाजिक मूल्यभावासह परिवर्तनाचा विचार रुजवणाऱ्या सदानंद देशमुख यांच्या कथा मोठा आशावाद देणाऱ्या आहेत; दिलासा देणाऱ्या आहेत...

लोकशाही एका आदर्शवत अवस्थेत स्वत:मध्ये कलेचं चैतन्यतत्त्व सामावून घेत असते, अशी माझी धारणा आहे...

लोकशाही व्यवस्थेसारख्याच पण ती प्रत्यक्षात रुजण्याआधीच्या काळात मनुष्यप्राण्याने स्वतःमधल्या ऊर्मी जिवंत ठेवण्यासाठी अमूर्त शक्यतांमधून असंख्य आकृतिबंध, प्रवाह, कलात्मक रचना आकारास आणल्या. कलेच्या अभिव्यक्तीतून आपण खरेखुरे, इमानी, भावयुक्त आणि उत्फुल्ल राहू, अशी आशाही त्याने वारंवार बाळगली. मी तर म्हणतो, प्रत्येक संस्कृती कलानिर्मितीच्या शक्यतांचा अर्थ लावण्याचा आपापल्या परीने मार्ग शोधत असते...

आमचे अनुभव सीमेवर सैनिकांनी गाजवलेल्या शौर्यकथांसारखे; आमच्यासाठी मात्र हे गिर्यारोहण धाडसाच्या पलीकडे, एक जीवनशैली आहे…

‘का येतो आम्ही पुनःपुन्हा इथे जीव धोक्यात घालायला?’, ‘आमच्या इथल्या कामगिरीने समाजाला, देशाला काय मिळतं?’ आता मी या प्रश्नांची उत्तरं ठामपणे देऊ शकत होतो. आम्ही ज्या वेळी एखाद्या शिखरावर भारताचा तिरंगा आणि महाराष्ट्राचा भगवा फडकावतो, त्या वेळी आमच्या मनात ‘ऑलिम्पिक’मधलं पदक जिंकल्यावर आपला तिरंगा सर्वांत वर पाहताना आणि आपलं राष्ट्रगीत म्हणताना जो आनंद त्या खेळाडूला होईल, तशी काहीशी भावना असते...

‘लातूर : परिघावरील आवाज’ - असा दस्तऐवज की, जो आजच्या काळात परिघावरील प्रश्नांच्या सोडवणुकीसाठी, संघर्षासाठी, हरतऱ्हेच्या हस्तक्षेपासाठी गरजेचा आहे

आपल्यासाठी शहर म्हणजे काय असते? सामान्यांच्या किंवा परिघावरील स्त्री-पुरुषांच्या दृष्टीकोनातूनही शहर जेव्हा आपण बघतो, तेव्हा शहराचा विकास आणि प्रगती याबद्दल अनेक प्रश्न उपस्थित होतात. सार्वजनिक व्यवस्थेवरील वाढता भार, नियोजनाचं राजकारण, यामुळे शहर आणि त्याचा विकास एका विशिष्ट पद्धतीनेच होत जातो. शिक्षक, विद्यार्थी व संशोधक, नागरिक यांचा एकत्रित लेखनप्रपंच लातूर शहरासाठी नवीन आहे...

सतत काम करत राहिल्यामुळे मला कधीच निवृत्तीचे वेध लागले नाहीत… त्यामुळे ‘सेकंड इनिंग्ज’ सुरू झाल्याचंही कधी जाणवलं नाही..

आपल्यापैकी काही थोडेच असे भाग्यवान असतात की, त्यांना त्यांच्या पूर्वायुष्यात केलेल्या चुका सुधारण्याची ‘सेकंड इनिंग्ज’मध्ये संधी मिळते आणि नंतर यशाचा आनंद चाखण्याचीही. मात्र त्यासाठी पूर्वअट असते, ती आपल्या पूर्वायुष्याचं सिंहावलोकन करून वेळेवर योग्य ते निर्णय घेण्याची. ते जर आपण नीट करू शकलो, तर आयुष्याची ही दुसरी खेळी खूप सुखावह होऊ शकते, आनंददायक होऊ शकते...

‘निसर्गशाळा’ : पर्यावरणशिक्षण, परिसरशिक्षण ‘आनंददायी’ आहे. नेहमीच्या चाकोरीच्या बाहेरचं असल्याने यात वेगळी मजा आहे

मजेबरोबरच यात एक समाधान आहे. साक्षात्कार आहे. अनुभूती आहे. अनुभूती कसली तर आपलाच परिसर जाणून घेण्याची. त्याबद्दल, स्वत:बद्दल, स्वत:च्या कृतीबद्दल जागरूक बनण्याची. गांधीजी म्हणायचे की, मी मुलांना शिकवत नाही, तर त्यांची विवेकबुद्धी जागृत करण्याचा प्रयत्न करतो. त्यावर आधारित काय शिकायचं, हे त्यांचं ते ठरवतील. हीच गोष्ट पर्यावरणशिक्षणाच्या बाबतीत सहजतेने साधता येते, असं जाणवलं...

पाब्लो पिकासो यांचे ‘गेर्नीका’ आणि साल्वादोर दाली यांचे ‘पर्सिस्टन्स ऑफ मेमरी’ : जुलमी व पाशवी शक्तीचे प्रभावी प्रतीक आणि काळ व अवकाश या संकल्पनांचा नवा व अनोखा अर्थ

या पुस्तकात प्रामुख्याने कलेविषयीचे लेख आहेत. मात्र केवळ कलाविचार असे त्यांचे स्वरूप नाही, तर ज्या राजकीय-सामाजिक पर्यावरणात कला आकार घेते, साकार होते, तो काळही पाटकरांनी उभा केलेला आहे. कलेला राजकीय-सामजिक संदर्भ असतातच. त्यांचा अन्वयर्थक उलगडा करत पाटकर विज्ञान, साहित्य, तत्त्वज्ञान यांचेही दाखले उचित ठिकाणी देतात. ‘कलेचा सामाजिक भाष्यकार’ या भूमिकेतूनच पाटकरांनी हे लेखन केलेलं आहे...

जगातील सर्वाधिक फसव्या, विश्वासघातकी अशा संघर्ष-नाट्यमंचांपैकी एक ठरलेल्या ‘एलओसी’लगतचा दोन्ही बाजूंचा प्रवास मानवतेचे आगळे धडे शिकवणारा ठरला...

‘एलओसी’बाबत खात्रीपूर्वक समजावून सांगण्याच्या दृष्टीने कथन करण्यासाठी आणि लिहिण्यासाठी मला ही सैर करणं भाग होतं. ‘एलओसी’पलीकडच्या पाकिस्तानच्या भागात आपल्या पुढ्यात नक्की काय वाढून ठेवलंय, या विचाराने मनात हूरहूर लागून कमालीची अस्वस्थताही दाटून आली होती. हे पुस्तक म्हणजे, मनाची पकड घेणाऱ्या त्या प्रवासाचीच कहाणी आहे...

माझी इस्लामवरची श्रद्धा आणि माझ्या देशावरचं माझं प्रेम, यांत कुठेही कधीही विसंवाद नव्हता. खरं सांगायचं, तर माझ्या या दोन्ही निष्ठा एकमेकांशी अगदी जवळून गुंफलेल्या होत्या

अमुविचे संस्थापक सर सय्यद अहमद खान यांनी एकोणिसाव्या शतकाच्या अखेरीस गोमांसभक्षणाला बंदी घातली. आपल्या देशबांधवांच्या धार्मिक श्रद्धा दुखवायच्या नाहीत. हा उद्देश त्यामागे होता. आज मुस्लीम समाजानं हे ठरवायचं आहे की, आपण अशा काही प्रकारे ताज्या संदर्भाशी आणि वस्तुस्थितीशी जोडलेले राहणार आहोत का? माझ्या धर्मबांधवांना माझा सल्ला असा राहील की, तुमच्या देशबांधवांच्या सामाजिक चालीरीतीबाबत संवेदनशील रहा...

स्टालिनग्राडची लढाई दुसऱ्या महायुद्धातील सर्वांत हिंसक लढत ठरली. जर्मनीचा त्यात दारुण पराभव झाला. किंबहुना तो तिचा इतिहासातील सर्वांत मोठा पराभव होता

जर्मन आणि रशियन सेनादलात १९४२च्या उत्तरार्धात झालेली स्टालिनग्राडची लढाई ही दुसऱ्या महायुद्धातील सर्वांत घनघोर लढायांपैकी एक. त्यात जवळजवळ २० लाख लोकांची जीवहानी झाली. ते जर्मनीसाठी एक कठोर वळण ठरले. त्यांना पूर्व आघाडीवरील सैनिकांच्या संख्येतील क्षती भरून काढण्यासाठी इतर भागांतून सैन्य हलवावे लागले. रशियाचे खच्ची झालेले अवसान स्टालिनग्राडमधील विजयानंतर पुनश्च भरून आले...

खूप गोष्टी ऐकणं, अनुभवणं आणि लक्षात राहणं महत्त्वाचं. हे सगळं ‘अन् पारिजातक हसला’मध्ये खूप चांगलं प्रतिबिंबित झालं आहे

शिकताना आणि शिकवताना मला एक गोष्ट नेहमी जाणवत गेली. ती म्हणजे मॉडेल कुठलंही असो, त्याचं एकदा रुटीन झालं की, त्यातला रस संपतो. ठरवलेल्या अभ्यासक्रमाप्रमाणे, आधीच आखलेल्या योजनेप्रमाणे सगळं शिक्षण चालत असेल तर समजावं की, नक्कीच काहीतरी चुकतंय. नवीन विषय शिकणं, हे नवीन रानवाटा धुंडाळणं, नवीन शिखर चढून जाणं, नवीन खजिन्याचा शोध, एखाद्या रहस्यकथेची उकल करण्यासारखं, एखादी साहसकथा स्वतः अनुभवण्यासारखं वाटलं पाहिजे...

माझ्या एपिलेप्सीविषयीच्या मोकळेपणाने बोलण्यामुळे मला कधीच तोटा झाला नाही की, कधी कुणी कमी लेखलं नाही...

कितीही जनजागृती केली तरी अजूनही शंभरातला एक तरी पालक एपिलेप्सी असलेल्या मुलाचे उपचार करायला देवऋषीकडे जातोच जातो. एक तरी महाभाग पालक मुलाला फीट आल्यावर त्याच्या नाकाला फोडलेला कांदा लावताना दिसतोच दिसतो. म्हणूनच वाटतं की, जनजागृती कधीच संपत नाही! ती मला व माझ्या सहकाऱ्यांना कायमच करत राहावी लागणार. अंत:प्रेरणेतील जनजागृतीची लढाई आमची अशीच अविरत सुरू राहणार; अविरत सुरू राहणार!...

धर्मनिरपेक्षतेच्या संदर्भातील मूलभूत बाबींचा सामना करावा लागत असलेला आणि वैविध्य असणारा भारत हा जगातील एकमेव देश आहे

दर वेळी समोर येणारे दोन महत्त्वाचे घटक आहेत- धर्म व राजकारण यांची सरमिसळ आणि शासकीय व्यवस्था मोडकळीस येणे. या दोन्ही महत्त्वाच्या घटकांकडे गंभीरपणे लक्ष देऊन त्यावर तोडगा शोधण्याची कोणत्याच राजकीय पक्षाची इच्छा वा तयारी दिसत नाही. देशातील वैविध्य टिकून रहायचे असेल, तर धर्म व राजकारण यांची फारकत करावी लागेल. कोणत्याच राजकीय पक्षाने धर्म व राजकारणाच्या फारकतीची मागणी लावून धरलेली नाही...

एकटा माणूस झिरो असतो. सार्वजनिक जीवनात लोकसंग्रह ही खरी संपदा असते. त्याबाबतीत मी बऱ्यापैकी श्रीमंत आहे...

सुमारे एक लाख कार्यकर्ते कुठल्या ना कुठल्या सत्याग्रहात माझ्यासोबत अथवा माझ्या नेतृत्वाखाली तुरुंगात आले होते. कुणी एक दिवसासाठी तर कोणी १९ महिन्यांसाठी. हा संग्रह वाढत गेला. प्रवाही झाला. गंगोत्रीची गंगा बनली. जीवन आनंदाने भरून गेले. सार्वजनिक कार्यातील यशाचे हे साथीच खरे धनी आहेत. या प्रवाहातला मी एक थेंब आहे. क्रांती झाली नाही, उलट सध्या प्रतिक्रांतीचा जोर आहे. पुढची पिढी प्रतिक्रांतीवर मात करील अशी आशा आहे...

गर्जती महाराष्ट्री २ : शेतकऱ्यांचा नायक, निष्कलंक, महाराष्ट्र भगीरथ, दुबळ्यांचा आवाज, गुरुवर्य, एकच नाथ, भाजपचे दादा, राष्ट्रवादीचा वाघ, ग्रासरूटचा पुढारी, झुंजार, विदर्भवीर, छत्रपती शाहूंचा वारसा, धाडसी, सीएमची सावली...

संयुक्त महाराष्ट्राच्या स्थापनेचा हिरक महोत्सव गेल्या वर्षी झाला. या वर्षी ‘महाराष्ट्र दिन’ उत्साहात साजरा झाला. यानिमित्ताने मुंबईच्या लोकमुद्रा प्रकाशनाने ‘१०१ प्रभावशाली महाराष्ट्रीयन आणि २१ उगवते तारे’ हे कॉफी टेबल बुक प्रकाशित केले आहे. राजा कांदळकर यांनी संपादित केलेल्या या पुस्तकात महाराष्ट्रातील १०१ प्रभावशाली व्यक्ती आणि २१ उगवत्या ताऱ्यांचा थोडक्यात परिचय करून दिला आहे...

गर्जती महाराष्ट्री १ : हिंमतवान, बिनटाका डॉक्टर, गाडगेबाबांचा वारकरी, अंजूमनचा नेता, आरोग्य समाजवादी, बेडर सीपी, निषक्ष अधिकारी, कल्पक कर्तबगार, जॉर्जचा वारसा, सावरपाडा एक्सप्रेस, निडर बेबाक....

संयुक्त महाराष्ट्राच्या स्थापनेचा हिरक महोत्सव गेल्या वर्षी झाला. या वर्षी ‘महाराष्ट्र दिन’ उत्साहात साजरा झाला. यानिमित्ताने मुंबईच्या लोकमुद्रा प्रकाशनाने ‘१०१ प्रभावशाली महाराष्ट्रीयन आणि २१ उगवते तारे’ हे कॉफी टेबल बुक प्रकाशित केले आहे. राजा कांदळकर यांनी संपादित केलेल्या या पुस्तकात महाराष्ट्रातील १०१ प्रभावशाली व्यक्ती आणि २१ उगवत्या ताऱ्यांचा थोडक्यात परिचय करून दिला आहे...

स्वातंत्र्योत्तर ७५ वर्षांच्या वाटचालीचा हा ‘स्नॅपशॉट’ आहे. आधुनिक भारतीय असण्याचा आनंद आणि सार्थ अभिमान वाटावा असं या वर्षांत जे घडलं, ते मांडण्याचा हा प्रयत्न...

राष्ट्रीय जीवनाच्या शक्यतो सर्व क्षेत्रांचा वेध घेत आधुनिक भारतीय असण्याचा आनंद आणि सार्थ अभिमान वाटावा असं या ७५ वर्षांत जे घडलं, ते मांडण्याचा हा प्रयत्न आहे. या वाटचालीत काही ठळक घटना, तर मुख्यत: अनेक घटनांचा मिळून तयार होणारा घटनाक्रम, त्यातून दिसून येणारा राष्ट्रीय वाटचालीचा ‘ट्रेंड’ आणि व्यक्ती असं सगळं कवेत घेण्याचा प्रयत्न केला आहे...

२१ उगवते तारे : तेजस ठाकरे, सुरज येंगडे, कुणाल कामरा, रणजितसिंह डिसले, कौस्तुभ विकास आमटे, राहुल घुले, राज कांबळे, उमर खालिद, सुजात आंबेडकर, कुणाल राऊत, रोहित पवार, आलिया भट, रिंकू राजगुरू...

महाराष्ट्रीयन आयकॉन्सबद्दलचं हे कॉफी टेबल बुक. हे आयकॉन्स् विविध क्षेत्रांतले आहेत. राजकारण, विज्ञान, अर्थशास्त्र, संशोधन, समाजकारण, साहित्य, खेळ, सिनेमा अशा सर्वच प्रभावी क्षेत्रांतल्या आयकॉन्सचा यात समावेश आहे. महाराष्ट्र दगडधोंड्यांचा खराच, पण नररत्नांची खाणही आहे. ही रत्ने या आयकॉन्समध्ये सापडतील. यात कुणाचाही नंबर लावलेला नाही. क्रमवारी नाही. प्रत्येक जण आपापल्या क्षेत्रात अव्वल आहेच...

बहुजनांचा पंडित, सांस्कृतिक बंडखोर, लढणारा लेखक, फुल्ल टीआरपीवाला, ‘पानिपत’कार, सत्यशोधक संपादक, पहिली सुपरस्टार, नटसम्राट, बुद्धिमान नटरंग...

महाराष्ट्रीयन आयकॉन्सबद्दलचं हे कॉफी टेबल बुक. हे आयकॉन्स् विविध क्षेत्रांतले आहेत. राजकारण, विज्ञान, अर्थशास्त्र, संशोधन, समाजकारण, साहित्य, खेळ, सिनेमा अशा सर्वच प्रभावी क्षेत्रांतल्या आयकॉन्सचा यात समावेश आहे. महाराष्ट्र दगडधोंड्यांचा खराच, पण नररत्नांची खाणही आहे. ही रत्ने या आयकॉन्समध्ये सापडतील. यात कुणाचाही नंबर लावलेला नाही. क्रमवारी नाही. प्रत्येक जण आपापल्या क्षेत्रात अव्वल आहेच...

‘आयास’ : खडतर, संघर्षशील जीवनप्रवासाचा प्रेरणादायी आविष्कार

माणूस जीवनाची नेमकी दिशा पकडून स्वार्थापेक्षा सत्य महत्त्वाचे मानतो, तेव्हा संघर्षमय, अभावग्रस्त जीवनप्रवासाचा मार्ग उत्थानाच्या दिशेने सरकत जातो. कलाकृतीतून अशा स्वरूपाचे जीवनभाष्य करण्यासाठी लेखकाला समाजजीवनाच्या अंतरंगात उतरावे लागते. ती खोली या कादंबरीत दिसते. शेवटी संग्राम शेतकरी आंदोलन, आरळी बंधारा आंदोलनात सहभागी होतो. शेतकऱ्याच्या कष्टाला योग्य मोबदला मिळाला पाहिजे ही त्याची अपेक्षा असते...

‘शेवटची लाओग्राफिया’ : ही कादंबरी आपल्या कथाशैलीने वाचकांच्या रुची आणि कल्पनाशैलीला बांधून टाकेल

लाओग्राफिया म्हणजे लोककथा. ही लोककथासुद्धा अपूर्ण आणि शेवटची आहे, असे लेखकाचे मत आहे. कादंबरीमध्ये नाव नसलेल्या एका आगंतुक पात्राच्या तोंडून एक आत्मकथन सांगितले आहे. हे पात्र सर्व काळात फिरणारे आहे. ते कधी चातुर्यकथा होऊन येते, कधी वीरकथा, कधी गूढ कथा होते, तर कधी लोककथा. सांस्कृतिक आशय असलेले आणि मौखिक परंपरेने जतन केलेले हे पात्र जगभर कथन करत फिरते...

प्रत्यक्ष काम करणाऱ्या व्यक्तीने लिहिलेल्या या कविता असल्याने त्यात कल्पनेपेक्षा वास्तवाचे चित्रण अधिक टोकदार रीतीने आले आहे

घेवरीकर यांच्या कवितेचा पट विस्तृत आहे. शिक्षणविषयक समज-गैरसमज, शाळेतील व शालाबाह्य मुलांचे भावविश्व, महापुरुषांचे विचार व आजचे वास्तव, गळती झालेली, कष्टकरी झालेली मुले भेटल्यावर होणारी घुसमट, शासकीय योजना व त्यांची तपासणी, बाहेरच्या जगाचे वास्तव व शाळेच्या आतले सुरक्षित जग, शिक्षकांच्या जगण्यातील कृतार्थता, सुंदर क्षण अशा विविध रचना या कवितांमध्ये आहेत...

सूत्रधार, पाणीवान, वन मॅन इंडस्ट्री, सत्याग्रही फकीर, रोडकरी, उद्योग रत्न, अणुऊर्जावान, व्हॅक्सीनवाला, गांधीयन उद्योजक, बंदिवान विचारवंत, पॉवरफुल न्यूज अँकर, अर्थशास्त्रज्ञ आणि संघर्ष नायिका

संयुक्त महाराष्ट्राच्या स्थापनेचा हिरक महोत्सव गेल्या वर्षी झाला. या वर्षी ‘महाराष्ट्र दिन’ उत्साहात साजरा झाला. यानिमित्ताने मुंबईच्या लोकमुद्रा प्रकाशनाने ‘१०१ प्रभावशाली महाराष्ट्रीयन आणि २१ उगवते तारे’ हे कॉफी टेबल बुक प्रकाशित केले आहे. राजा कांदळकर यांनी संपादित केलेल्या या पुस्तकात महाराष्ट्रातील १०१ प्रभावशाली व्यक्ती आणि २१ उगवत्या ताऱ्यांचा थोडक्यात परिचय करून दिला आहे...

जयंत पवार यांनी मराठी कथेच्या धमन्या रुंदावण्याचे काम केले. दुय्यम, गौण म्हणून हिणवल्या गेलेल्या या वाङ्मयप्रकारास प्रतिष्ठा मिळवून देण्यात त्यांचा मोठा हातभार आहे

मराठी कथेचा आशयाविष्कारात्मक विस्तार करण्यात जयंत पवार यांचा वाटा महत्त्वाचा आहे. कथेची बलस्थाने त्यांनी समोर आणली. शोषित, वंचितांच्या जीवनानुभवाला आवाज दिला. गेल्या चारेक दशकामध्ये नवभांडवली व्यवस्थेच्या आक्रमणाचा जनसामान्यांच्या जगण्यावर काय परिणाम झाला, याचा तळा-मुळातून शोध घेण्याचे काम केले. प्राचीन मिथकीय सृष्टीचा नवा अन्वयार्थ लावत पुढील लेखकांना नवा परिप्रेक्ष्य उपलब्ध करून दिला...

तिरंगा आपल्या देशाच्या हृदयाची स्पंदने दर्शवतो. कारण तो ‘विश्वासाच्या मागा’वर विणला गेला आहे...

येथे हिरवा रंग आहे – जमिनीशी आपले नाते, ज्यावर सर्व जग अवलंबून असते, त्या झाडांशी आपले नाते (हा रंग दर्शवतो), या हिरव्या पृथ्वीवर आपण स्वर्ग उभा केला पाहिजे. जर हे साहस करण्यात आपणास यश हवे असेल, तर आपण सत्य (पांढरा) याचा आधार घेतला पाहिजे. सदाचार (चक्र) आचरणात आणला पाहिजे. आत्मनियंत्रण व त्याग (केशरी) या पद्धती अंगीकारल्या पाहिजेत. हा ध्वज आपल्याला सांगतो, नेहमी दक्ष रहा. नेहमी गतिशील रहा, उन्नती करा...

जागतिक कीर्ती मिळवलेल्या पाच, तर महाराष्ट्राच्या राजकारणात सर्वांत प्रभावशाली असणाऱ्या १० व्यक्ती....

संयुक्त महाराष्ट्राच्या स्थापनेचा हिरक महोत्सव गेल्या वर्षी झाला. या वर्षी ‘महाराष्ट्र दिन’ उत्साहात साजरा झाला. यानिमित्ताने मुंबईच्या लोकमुद्रा प्रकाशनाने ‘१०१ प्रभावशाली महाराष्ट्रीयन आणि २१ उगवते तारे’ हे कॉफी टेबल बुक प्रकाशित केले आहे. राजा कांदळकर यांनी संपादित केलेल्या या पुस्तकात महाराष्ट्रातील १०१ प्रभावशाली व्यक्ती आणि २१ उगवत्या ताऱ्यांचा थोडक्यात परिचय करून दिला आहे...

समाजपरिवर्तन हे डॉक्टरांच्या जीवनातील एकमात्र ध्येय होते. त्यासाठी ते अथक प्रयत्न करत राहिले आणि आजही करत आहेत.

आपल्या भूमिकेशी डॉक्टरांनी कधीच तडजोड केली नाही. मिंधेपणा स्वीकारला नाही. त्यांनी केलेल्या सामाजिक-राजकीय कामाचा पट खूप विस्तीर्ण आहे. या पुस्तकातून तो उभा करण्याचा आटोकाट प्रयत्न केला आहे. संघर्ष केव्हा करायचा, निर्भय कसे बनायचे, समन्वय केव्हा साधायचा आणि अडचणींना तोंड कसे द्यायचे हे सारे यातून नव्या कार्यकर्त्यांच्या नजरेसमोर येईल...

श्रीधर अंभोरे यांच्या चित्रात समाज-संस्कृती व विचारांचे अंश आहेत आणि चित्रनिर्मितीतील मनस्वी आनंद हा त्यांच्या प्रज्ञेचा आविष्कार आहे

महावीर जोंधळे यांचे अंभोरे यांच्या रेषाचित्रांविषयीचे हे मुक्त स्वरूपाचे चिंतनलेखन आहे. ते मोठ्या प्रमाणात आस्वादात्मक व भावदर्शी आहे. अंभोरे यांच्या रेषाचित्रांचा त्यांच्या मनावर जो ठसा उमटला आहे, त्याला काहीएक प्रमाणात चौकटबद्ध करण्याचा हा प्रयत्न आहे. अंभोरे यांच्या चित्रवाचनातून त्यांच्या मनावर झालेल्या परिणामांच्या नोंदी व त्यांच्या चित्रांची वैशिष्ट्ये जोंधळे यांच्या लेखनात आहेत...

‘धरणसूक्त’ : प्रभावी निसर्गचित्रणे, सहजतेने उभ्या राहणाऱ्या व्यक्तिरेखा, तांत्रिक बाबींना मानवी व्यवहाराची जोड, जीवनाकडे पाहण्याची सकारात्मक वृत्ती, यांमुळे ही मराठीतील एक महत्त्वाची कादंबरी ठरते

कादंबरीचे लेखक विलास शेळके हे स्वत: प्रयोगशील अभियंते आहेत. शासनाच्या सर्वोच्च पदावरून निवृत्त झालेले आहेत. त्यामुळेच असा एक आगळावेगळा अनुभव ते आपल्या कादंबरीतून साकार करू शकलेले आहेत, असे म्हणावे लागते. याचा अर्थ असा की, जीवनाच्या विविध क्षेत्रांतील प्रतिभावंत जोपर्यंत साहित्याच्या क्षेत्रात येत नाहीत, तोपर्यंत मराठी साहित्याचे पात्र विस्तृत होणार नाही...

‘निळे आकाश’ या पुस्तकातून १६ यशस्वी दलित उद्योजकांच्या कथा आपल्यासमोर येतात. वंचित समाजातील अनेक नवतरुण, महिला, मध्यम तसेच ज्येष्ठ वर्गामध्ये त्या नवचेतना जागवणाऱ्या ठरतील

महाराष्ट्रासारख्या विविधता, विपुलता आणि पुरोगामी चळवळीची पार्श्वभूमी असणाऱ्या राज्यात मातृभाषेत असलेल्या या उद्योजकांच्या कथा अनेक अल्पशिक्षित, उपेक्षित तरुणांना मार्गदर्शक ठरतील. यातील काही कथा या महाराष्ट्रातीलच असल्याने त्यांना ते अधिक भावेल. कठोर आणि प्रतिकूल परिस्थितीतील या उद्योजकांचा प्रवास, तरुणांनी पाहिलेली स्वप्ने प्रत्यक्षात साकार करण्याची प्रेरणा देतील...

नीलचक्रांकित तिरंगी राष्ट्रध्वज हा आपल्या भूतकाळातील सर्व राष्ट्रीय भावना आणि भविष्यकाळाबद्दलच्या सर्व आशा-आकांक्षा पूर्णपणे व्यक्त करणारा आहे

स्वतंत्र भारताची राज्यघटना ठरवण्यासाठी घटना समिती नेमण्यात आली होती. या घटना समितीने अशोक चक्रांकित राष्ट्रध्वजाला मान्यता दिली. या नव्या राष्ट्रध्वजातील तीन रंग हे स्वातंत्र्याचे सत्य, शांतीची शुचिता व समृद्धीचे सौंदर्य व्यक्त करणारे असून, त्यावरील अशोक चक्र हा प्रगतिपर सद्धर्मपालनाचा निदर्शक आहे. प्रखर भूतकाळ आणि उज्ज्वल भविष्यकाळ, या दोन्हीकडे एकाच वेळी लक्ष ‌वेधण्याचे काम तिरंगा करतो...

बस गावाबाहेर आल्यावर त्याच्या डोक्यात विचार आला, महानगरातून या छोट्या गावात आपण पोहोचलो. आपल्या वाट्याला हेच गाव होतं

मधू बस स्थानकावर आला, तेव्हा त्याला कळालं की, गावाकडं जायला गाडी सकाळी सात वाजता होती. आता काय करायचं? इथंच मुक्काम करून सकाळी सातच्या गाडीनं निघण्याशिवाय पर्याय नव्हता. त्यानं स्वस्तातल्या स्वस्त लॉजवर विचारपूस केली. राहणं, जेवण आणि परतीचं तिकीट या खर्चाचा मेळ बसत नव्हता. पैसे कमी पडत होते. त्याच्या मनात अंधुकसा विचार आला. आणि तो चालत गावाच्या टोकाला आला...

‘पूर्ण ग्रंथ पाहिल्याशिवाय उगीच त्यावर टीका करू नये. असे करणारी व्यक्ती ही दुरभिमानी, मत्सरी अशी दुरात्मा असू शकते’

संत रामदास स्वामी यांनी ग्रंथवाचनाविषयी वाचकांना एक प्रकारे महत्त्वाची सूचनाच देऊन ठेवली आहे. आपल्या जुन्या ज्ञानग्रंथांमधील अशा प्रकारची काही वचने आजच्या गतिशील जीवनाच्या पार्श्वभूमीवर, आपल्या जीवनाशी संलग्न होऊ शकतात का? त्यांच्या वाचनातून आजच्या जीवनात आपण काही बदल घडवू शकतो का? जुन्या संतवचनांचे आपल्या आजच्या जीवनात महत्त्व आहे? असावे की नसावे?...

जिनपिंग यांचं चीनचं स्वप्न काय आहे? भारत आशियातील चीनचं वर्चस्व घटवू शकेल काय?

चीनचे विद्यमान अध्यक्ष शी जिनपिंग यांचा उदय कसा झाला, याचा सुरेख विश्लेषणात्मक आलेख विजयने दिला आहे. शी जिनपिंग आता चीनचं स्वप्न साकार करण्याच्या दिशेने चालले आहेत. आर्थिक वृद्धीबरोबरच उत्तम शैक्षणिक संस्थांच्या साहाय्याने चीन तंत्रज्ञान क्षेत्रातील केवळ मोठी सत्ताच नव्हे, तर नवनव्या संशोधनास प्रोत्साहन देणारी यंत्रणा बनल्याने जागतिक सत्ताही बनला आहे...

१९४७ साली १५ ऑगस्टला जे घडले, त्याला ‘सत्तांतर’ म्हटले जाऊ शकते, ‘जनतेचे स्वातंत्र्य’ नव्हे!

स्वातंत्र्याच्या या ‘चेंडू’बाबत आजतागायत नोकरशहा आणि लोकप्रतिनिधींनी भारतीय जनतेचा असाच ‘कावळा’ केला. ‘स्वातंत्र्य’ फक्त नोकरशहा आणि लोकप्रतिनिधींच्या हाती राहिले आणि जनता ‘स्वातंत्र्य’ हाती लागण्यासाठी त्या ‘कावळ्या’प्रमाणे वर्षानुवर्षे उड्या मारत थकून गेली. आपल्या ‘स्वातंत्र्या’चा अर्थ - लोकप्रतिनिधी आणि नोकरशहांचे पूर्ण स्वातंत्र्य असा निघतो; ‘जनतेचे पूर्ण स्वातंत्र्य’ असा नव्हे...

कॅन्सरविषयी हवी तेवढी जनजागृती झालेली नाही. त्याविषयी अधिक माहिती देणं आवश्यक आहे. हे पुस्तक त्या दिशेनं टाकलेलं एक छोटंसं पाऊल आहे

कॅन्सरच्या बाबतीत अनेक प्रश्न आहेत. त्या प्रश्नांचा उलगडा करणं हेदेखील या पुस्तकाचं उद्दिष्ट आहे. सुदैवानं आज या आजाराच्या निदानात आणि उपचारात खूप प्रगती झालेली आहे. आधुनिक उपचारांनी तीनपैकी दोन रुग्ण पूर्ण बरे होतात, ही आजची वस्तुस्थिती आहे. या क्षणी सगळ्याच प्रकारच्या कॅन्सरवर शंभर टक्के विजय मिळवता आल्याचा दावा खोटा ठरेल. परंतु बरंच काही चांगलं घडलं आहे, घडत आहे ...

माधव कृष्ण सावरगावकरांनी स्वत:साठी ‘अलोन’ ही नाममुद्रा निवडली आणि ती सार्थ ठरवली. या इंग्रजी शब्दाचे एकटा, एकाकी, सुटलेला, दुरावलेला, तुटलेला अशा अनेक अर्थछटा एकवटून कवी पुन्हा दशांगुळे उरतोच

काही थोरामोठ्यांचा प्रश्न खराखुरा अस्वस्थ करणारा असतो. त्यांना आणि वाचकांनाही, बालकवी म्हणाले – ‘कोठुनि येते काही कळेना उदासीनता ही हृदयाला?’ ग्रेस स्वत:मध्ये डोकावून विचारतात- ‘माझ्या मना तुला रे दुखते कुठे कळू दे’. अलोन यांच्या कविता वाचताना असे वाटले की, कवीच्या दु:खाची कारणे लौकिकामध्येसुद्धा आहेत. पण कवी त्याच्या स्वभावधर्मानुसार तपशील सांगत नाही...

अमुक अमुक माणसाला बस ‘लागते’ किंवा आगबोट ‘लागते’, असं आपण म्हणतो, प्रकाश अकोलकरला माणसं ‘लागतात’...

अकोलकर लहान मुलाच्या कुतूहलाने नि निरागसपणे माणसांत वावरत असतो, माणसं वाचत असतो. हा निरागसपणा कृत्रिम असता तर अकोलकर केव्हातरी थकला असता आणि माणसांचा नाद सोडून घरी स्वस्थ बसला असता; परंतु तो थक म्हटल्या थकत नाहीए. He hasn't given up. ‘सितारों के आगे जहाँ और भी हैं / अब इश्क़ के इम्तिहाँ और भी हैं’ या उर्दू ओळींतलं भावसत्य तो कोळून प्यायलाय...

‘लपंडाव मृत्यूशी’ : हेरगिरीविश्वाविषयी ज्यांना खरोखरच अस्सल काही जाणून घ्यायचं आहे, त्याविषयीचे गैरसमज दूर करायचे आहेत, त्यांच्यासाठी ही कादंबरी ‘गाईड’च आहे

‘एक होता हेर आणि त्याने शत्रूच्या देशात जाऊन हवी ती माहिती मिळवली आणि मग त्याला अटक झाली’, एवढ्यापुरतीच ही कादंबरी नाही. कारण ही काही जेम्स बॉण्ड पठडीतील हेराची कहाणी नाही. कझ्लोव हा ‘डीप कव्हर एजंट’ आहे. एका परक्या देशाचा नागरिक म्हणून तो वावरतो आहे. कझ्लोव्ह पश्चिम जर्मनीचा ‘जन्मानं नागरिक’ बनलेला आहे. एक वेगळंच व्यक्तिमत्व त्यानं अंगिकारलं आहे. ही साधी बाब नव्हे...

हे पुस्तक खरोखरच मोलाचं आहे. यातून अफगाणिस्तानच्या एकेका समस्येचा अंदाज वाचकांना येईल

प्रमोदन मराठे यांनी ज्या पद्धतशीरपणे संशोधन केलं आहे. त्यामुळे वाचकांसमोर अफगाणिस्तानच्या परिस्थितीचं वास्तव उघडलं जातं. अफगाणिस्तानात येऊ पाहणाऱ्या गंभीर संकटाची शक्यता आणि त्याचे प्रादेशिक पडसाद हे किती चिंताजनक आहेत, यावर त्यांचे मुद्दे ज्वलंत आहेत. अमेरिकेनं अंग काढून घेतल्यावर आंतरराष्ट्रीय समूहांनी कसा हस्तक्षेप करायला हवा होता, याबद्दल त्यांची कळकळ हे दोन्ही कौतुकास्पद आहेत...

पत्रकारिता हे एक दर्शन आहे, पवित्र कर्तव्य, धर्म आहे, असे म्हणणे आज ‘हास्यास्पद’ ठरले आहे. अशी पत्रकारिता लोकशाहीची ‘रक्तवाहिनी’ व ‘आधारस्तंभ’ कशी काय राहू शकते?

माध्यमांच्या या शक्तीचे मात्र भयदेखील लोकमानसात आहे. त्यामुळे तटस्थता, वस्तुनिष्ठता ही पत्रकारितेची ग्रांथिक वैशिष्ट्ये तेवढी उरतील असे भय वाटू लागले आहे. पत्रकार आणि पत्रकारिता यांचे हे बदलते स्वभाव हा जगभरातच माध्यमाच्या नीतिमत्तेसंबंधांत दक्ष असणाऱ्यांसाठी चिंतेचाच विषय आहे. वृत्तपत्राचे आणि अभिव्यक्तीचे स्वातंत्र्य हे यापैकी कोणत्या वर्गाचे? पत्रकारांचे की मालक-संचालकांचे?...

दुर्गा भागवत : स्वाधीन विदुषीचे मनोज्ञ चिंतन

‘निर्णयभय’ असा अप्रतिम शब्द दुर्गाबाईंनी योजला आहे. ‘प्रत्येक लेखकाने मराठी भाषेला निदान तीन नवे शब्द/वाक्प्रचार द्यावेत’ असा त्यांचा आग्रह असे. त्यांच्या नावावर हा शब्द नक्की जमा होईल. निर्णयभयावर मात केली पाहिजे आणि ती करता येते, हे तर त्यांच्या आयुष्याचे सूत्र होते; मात्र मराठी लेखक-कलावंतांना इथेही झुकते माप त्या देतात, असे वाटते. ‘मौनं सर्वार्थ साधनम्’ अशी चतुर, चापलुसी करावी हे तर महाभारतापासून चालू आहे...

भिखू पारेख : ‘‘लोकशाही म्हणजेच प्रतिनिधित्व आणि प्रतिनिधित्व म्हणजे निवडणूक, असं आपण समजू नये.”

लोकशाही म्हणजे निव्वळ निवडणुका नव्हेत, तर तिचा संबंध विवेकाधिष्ठित विचारविनिमयाशी असतो, ही गोष्ट लक्षात ठेवणं महत्त्वाचं आहे. जेव्हा निवडून आलेले प्रतिनिधी चिकित्सक बुद्धी न वापरता पक्षाने घेतलेल्या भूमिकेची ‘री’ ओढतात आणि स्वतःची बुद्धी आणि प्रमाणिकपणा पक्षाच्या व्हिपकडे गहाण ठेवतात, तेव्हा ते उघडपणे विवेकाधिष्ठित विचारविनिमयाला तिलांजली देतात आणि लोकशाहीच्या पायालाच सुरुंग लावतात...

‘ओळखीचे चेहरे’ : नायक-नायिकांइतकेच सहकलाकारांचेही महत्त्व असते. मात्र त्यांच्याकडे कानाडोळाच केला जातो...

अनेक सहकलाकारांच्या चांगल्या अभिनयाची पाहिजे तेवढी दखल घेत जात नाही. प्रसिद्धीच्या पातळीवरही त्यांना तेवढा न्याय दिला जात नाही, याची खंत वाटत होती. त्यांच्यावर लिहिलं गेलं पाहिजे, त्यांच्या अभिनयातील ‘कर्तृत्व’ सर्वांना कळलं पाहिजे, असं वाटू लागलं. खूप प्रतिकूल परिस्थितीला टक्कर देऊन तो कलेची सेवा करत असतो. मराठी चित्रपटांतील अनेक सहकलाकारांनी तर हिंदीतही भूमिका करून स्वत:ला सिद्ध केलं आहे....

अडवाणी यांनी १९९०मध्ये काढलेली रथयात्रा आणि मोदी यांनी २०१४मध्ये केलेली वाराणसीची मतदारसंघ म्हणून निवड, असा हा अवघ्या २४ वर्षांचा प्रवास...

अयोध्येत १९९२मध्ये ‘बाबरी’ जमीनदोस्त करण्यात संघपरिवार यशस्वी झाला, तेव्हा दिल्या जाणाऱ्या ‘अयोध्या तो बस झांकी हैं....’ या घोषणेचा उत्तरार्ध होता- ‘काशी-मथुरा बाकी हैं...’. आता, २०२२ उजाडत असताना ‘लोकशाही’ मार्गानेच भाजप ही ‘बाकी’ पूर्ण करावयास निघाला आहे की काय, असं वातावरण उभं राहिलं आहे. हा बदल केवळ आजच्या भारताचं अस्वस्थ वर्तमान सांगणारा नाही, तर तो...

मी ‘सुधारक युगा’तील पर्वांची मांडणी करताना आदी पर्वाला ‘फुले-रानडे पर्व’, मध्य पर्वाला ‘टिळक-शिंदे-शाहू पर्व’ आणि अंतिम पर्वाला ‘गांधी-शिंदे-आंबेडकर पर्व’ असे म्हटले आहे (उत्तरार्ध)

फुले-रानडे पर्वाची पूर्वतयारी दादोबा पांडुरंग, लोकहितवादी आदि यांनी केली होती. त्यांची मांडणी महत्त्वाची असली तरी त्यांचा ठसठशीत प्रभाव पडून त्यातून स्वतंत्र परंपरा निर्माण होऊ शकल्या नाहीत. एरवी फुले आणि रानडे यांच्या धर्मसमाजांची मुळे दादोबांमध्ये शोधता येतात. लोकहितवादी तर ब्राह्मणांचे आद्य टीकाकार. फुल्यांपासून तर प्रबोधनकार ठाकरे व आंबेडकर यांच्यापर्यंतच्या सुधारकांना त्यांचा उपयोग झाला आहे...

सामाजिक इतिहास हा मुख्यत्वे ‘समतेच्या वाटचालीचा इतिहास’ आहे. प्रस्तुत ग्रंथात ही वाटचाल, ती करताना झालेल्या वैचारिक संघर्षासह अधोरेखित झाली आहे (पूर्वार्ध)

सामाजिक उत्थानाच्या इतिहासातील संत आणि सुधारक यांचे दोन वेगवेगळे कालखंड असले तरी त्यांच्यात एक प्रकारचे सातत्य आहे. पहिल्याला पूर्ण नकार देऊन किंवा त्याचा पूर्ण त्याग करून दुसर्‍याचा उदय होतो असे नसून पहिल्यातील सत्त्वांश ग्रहण करूनच दुसरा अस्तित्वात आला. या दोन्ही कालखंडांमधील विचारमंथनाचा आढावा घेतला तर असे दिसते की, त्यातील मुख्य मुद्दा समता हा आहे...

बिबट्याला काय, अंधारातच वावरायची सवय असते. या बिबट्याला तर अंधारात माणसांना मारायची सवय होती...

इतर सगळ्या प्राण्यांच्या तुलनेत माणूस अंधारात अगदीच दुबळा, हतबल ठरतो. त्याचा धीरच खचतो. निदान माझा तरी त्या वेळी खचला होता. अंधारातच ४०० माणसांचा जीव घेतलेला असल्यामुळे त्या बिबट्याला माझी अजिबातच भीती वाटत नव्हती. त्यामुळे त्या फांद्या ओढताना तो इतक्या जोरजोरात गुरगुरत होता की, माझ्या दिशेने कान लावून, चिंताक्रांत होऊन गावात बसलेल्या माझ्या माणसांनादेखील त्याचं ते गुरगुरणं ऐकायला जात होतं...

पृथ्वीवर वारंवार येणार्‍या निसर्ग अरिष्टांना माणसांचा स्वार्थी चंगळवाद कारणीभूत आहे, अशी सरधोपट मांडणी करणे अल्पसंख्य प्रस्थापित ‘एलिट वर्गा’चा चालूपणा आहे!

पर्यावरणीय प्रश्‍नावर अंतिम आणि शाश्‍वत तोडगा फक्त आणि फक्त राजकीयच असणार आहे. म्हणून पर्यावरणीय प्रश्‍नांवर काम करणार्‍यांनी, पर्यावरणीय अरिष्टांनी अस्वस्थ होणार्‍यांनी राजकारणापासूनच नाही तर सत्ताकारणापासूनदेखील फटकून राहता कामा नये. सध्याच्या आणि भविष्यातील राजकीय प्रणालीला पर्यावरणाला जाबदायी करावे लागेल. हे काम सार्वभौम जनताच करू शकते...

या माणसाशी लग्न करण्याच्या आधीपासून एक मनस्वी कलाकार म्हणून त्यानं माझ्या आयुष्यात स्थान मिळवलेलं होतं. मी या कलाकाराची जबरदस्त फॅन होते आणि आजही आहे

इतकं प्रचंड मोठं यश मिळवताना तो घेत असलेली मेहनत, त्याचा अभ्यास, त्याचे कष्ट, त्याची पॅशन हे मी अनुभवलं ते बायको म्हणून. आणि वाटायला लागलं, हे सगळं लोकांसमोर यायला हवं. यश मिळणं कसं आणि कधी शक्य होतं, हे आजच्या पिढीला कळायला हवं. कामाची इतकी प्रचंड व्याप्ती असलेल्या या कलावंताचं आयुष्य तरुण कलाकारांना समजायला हवं. आपल्या कारकिर्दीच्या अगदी सुरुवातीपासून अशोकनं आपल्या कम्फर्ट झोनमधून बाहेर पडून धोके पत्करलेले आहेत...

मराठी ‘क्षयग्रस्त’ झालेली आहे. भाषेचा प्रश्न सामाजिक, भाषावैज्ञानिकदृष्ट्या न हाताळता केवळ सत्ताकेंद्री व साहित्यकेंद्री पद्धतीने हाताळला जाण्याचा हा परिणाम आहे!

भाषा रोजगार, उपजीविका, प्रतिष्ठा आदी सर्व काही देणारी असावी लागते. भाषिक राज्ये निर्माणच त्यासाठी केली जातात आणि राज्याची धोरणे त्यालाच पूरक असावी लागतात. दुर्दैवाने, अजूनही ती तशी नसून नेमकी त्याविरुद्ध जात, इंग्रजीला मराठीची जागा देणारी होत गेली. मराठी संख्यावाचनाचेदेखील इंग्रजी पद्धतीने अ-मराठीकरण या मराठी राज्याने केले...

वृत्तपत्रे वा टीव्ही ना कोणाचे पालक होऊ शकतात, ना कोणाचे मित्र. पूर्वी मोठ्या घरांमध्ये घरगडी व हरकामे असायचे. त्यांची भूमिका सध्या प्रत्येक घरात टीव्ही व वृत्तपत्रे बजावतात

माध्यमात जे आहे, तेवढेच सत्य नसते. प्रश्न, जाब, पृच्छा ही पत्रकारांची आद्यकर्तव्ये. जे दिसते ते स्वीकारणे पत्रकाराचे काम नव्हे. माहिती व ज्ञान या प्रक्रिया प्रश्नोत्तरावाचून साकारू शकत नसतात. त्यामुळे पत्रकार व माध्यमे सत्ताशरण होत असतील किंवा प्रस्थापितांत सामील होत असतील तर ती स्वतःसकट आपल्या वाचकांना अन् प्रेक्षकांना अडाणी ठेवणारच...

इतिहासाकडे अधिक निकोप, चिकित्सक व विधायक दृष्टीने पाहण्याची गरज आहे. अन्यथा, शेजवलकर म्हणतात तसे इतिहासाच्या ‘क्षीरा’ऐवजी दुरभिमानाचे काळेकुट्ट ‘नीर’च हाती येणार!

इतिहासविषयक बिघडत्या मानसिकतेबद्दल इतिहासक्षेत्रातील विद्वान असहाय बघ्याची भूमिका पार पाडत आले. किंबहुना संशोधकीय इतिहास आणि लौकिक इतिहास यामध्ये प्रचंड दरी पडली. ती सांधण्याचे जाणीवपूर्वक प्रयत्न फारसे झालेच नाहीत. दुसरी एक महत्त्वाची बाब म्हणजे आम्ही इतिहासलेखन उदंड केले, पण इतिहासविषयक चिंतन मात्र चिंताजनकरीत्या कमी केले...

महाराष्ट्र (किंवा अन्य कोणत्याही) राज्याला स्वतंत्र ‘विज्ञान-तंत्रज्ञान धोरण’ आहे, असे आढळत नाही

आपल्या बलस्थानांच्या जोरावर आपण आपल्या दौर्बल्यांवर मात करू, धोके टाळू शकू, आव्हाने स्वीकारू आणि संधींचे सोने करू शकू. आपल्या, राज्याच्या व देशाच्या आकांक्षा पूर्ण करू शकू. मात्र त्याकरता आपली, राज्याच्या जनतेची आणि शासनाची, अखंड बांधीलकी हवी. अशी बांधीलकी जी सर्व सामाजिक-राजकीय हितसंबंधांच्या अडथळ्यांना ओलांडून राज्याला पुढे नेत राहील.हे आव्हान पेलणे सोपे नाही. पण, आपल्याकडे क्षमता आहेत, कल्पनाशक्ती आहे...

एकदा राख झाल्यावर आपण कोण होतो, हा प्रश्न आपल्याला पडणार नाही. तोपर्यंत हिंदू म्हणून जगण्याची आणि ‘हिंदू’ कादंबरी वाचण्याची धडपड आपण करत रहायला हवी

कालांतराने पहिली कादंबरी गाजल्यावर मग दुसरी, मग चौथी असे उदाहरणार्थ लेखन चमत्कार दाखविण्यात बिझी झाल्याने, पांडुरंगाच्या हातून आर्तता निसटली ती निसटलीच. उरले ते कसब आणि प्रचंड कष्टाळुपणे तावांमागून तावांवर ताव मारत राहणे. खांडेकर, कुसुमाग्रज, विंदा करंदीकर या ‘ज्ञानपीठ’प्राप्त लेखकांविषयी तुच्छतादर्शक बोलून बोलून दमल्यावर शेवटी पांडुरंगाने स्वत:च २०१४ साली ज्ञानपीठाच्या पायरीवर आपलेही बूड टेकले...

अनिकत जावरे : एकसुरी सांस्कृतिक राजकारणाच्या काळात सरांची उणीव आणि निकड सदोदित जाणवत राहणार

एखाद्या विद्वान व्यक्तीच्या सहवासात आल्यावर त्याच्या विस्तीर्ण ज्ञानकणांतील काही ज्ञानकण आपसूकपणे आपल्या मेंदूला चिकटतात. काही संस्कार साहजिक आपल्यावर होतात. आणि ते जर तसे होत नसतील तर मग आपण स्वत:ला करंटे म्हटले पाहिजे. इंग्रजीतील कोणतं उत्तम वाङ्मय - पुस्तकं वाचायला हवीत, हे तो विषय निघाला म्हणजे जावरे सर सहज सांगून जात...

पालकत्वाच्या जबाबदारीचा सामना मुलांमधील लैंगिक जाणिवा, लैंगिक प्रवृत्ती, लैंगिक वर्तन, लैंगिक कुतूहल किंवा लैंगिक प्रेरणा यांच्याशी सतत होत असतो

असं जेव्हा जेव्हा होतं, तेव्हा तेव्हा अनेक पालक गोंधळून, चक्रावून जातात व चुकतात, हे मी गेली ३६ वर्षं सतत पाहत आलो आहे. म्हणूनच लैंगिकता व पालकत्व यांची जिथं जिथं गुंफण होते, अशा अनेक नाजूक विषयांबाबत लोकांमध्ये जागृती निर्माण व्हावी, वेगळ्या प्रकारे विचार करणं कसं शक्य आहे, याचं प्रात्यक्षिक देता यावं, आपल्याला सुचले नसले तरी मार्ग काढण्याचे इतर पर्याय नक्कीच असतात, हे दाखवून देता यावं, यासाठी हे पुस्तक लिहिलं...

अर्थव्यवस्थेवरचं सरकारी नियंत्रण कमी करण्याचा युक्तिवाद वाचल्यावर एका दिवसात नरसिंह राव यांची भूमिका बदलली…

राव पंतप्रधान झाल्यानंतर दोन आठवड्यांनी मुंबईतल्या रिझर्व बँकेतून वाहनांचा ताफा बाहेर पडला. या गाड्यांमधून २१ टन शुद्ध सोनं ३५ किलोमीटर्सवरच्या सहार विमानतळाकडे वाहून नेलं जात होतं. सोनं विमानानं लंडनला नेण्यात आलं, तिथं ‘बँक ऑफ इंग्लंड’च्या तिजोरीत ठेवण्यात आलं. या बदल्यात नरसिंह राव यांच्या सरकारला डॉलर मिळाले, त्यातून देशावरील कर्जाचे चुकलेले हप्ते फेडण्यात आले...

‘अस्वस्थ नोंदी’ : ही माळ आहे, माणुसकीवर श्रद्धा असलेल्या माणसाने जपली पाहिजे अशी, सलग वाचावी अशी आणि पुन्हा पुन्हा वाचावी अशी

अस्वस्थ नोंदी वाचताना गिरीश अवघडे यांच्या निरीक्षणशक्तीची कमाल वाटत राहते. खुपदा आपण जी गोष्ट टिपण्याचा विचारही करत नाही, अशा गोष्टी हा माणूस मांडत असतो. त्यांच्या नोंदी अस्वस्थ करतात. विचार करायला लावतात. ‘आत्मदहन’, ‘दिल्लीची छाया’ या काही अतिशय साधेपणाने लिहिलेल्या नोंदी हादरवून टाकतात. बातमी लिहिणारा पत्रकार माणूस असा अजिबात मसाला न टाकता लिहितो, हे कमालीचं आवडून जातं...

‘पिढीजात’ आत्मचरित्रात्मक कादंबरी वाटण्याचीही शक्यता नाकारता येणार नाही!

नवनाथ शेळके हा या कादंबरीचा नायक. तो बोलतो, चालतो, कामं करतो आणि बहुतेकदा ऐकतो, पाहतो. त्याच्या जगण्याचा, विचारांचा असा एक परिप्रेक्ष्य आहे, जो त्याच्या मनातल्या भूमीशी जोडला गेला आहे. खेड्यातून अभावात शिक्षण घेऊन तो एका व्यवस्थेचा अपरिहार्य घटक बनला आहे. खरे तर त्याच्यासाठी ती अनिवार्य आपत्तीसारखी व्यवस्था आहे. त्या अर्थाने नवनाथ हा एकटा नाही, तो अनेकार्थांनी प्रातिनिधिक असा ठरावा...

चला, न-नायकांच्या अनोख्या दुनियेत… तुमचं बखोट पकडून या उत्कंठावर्धक, रंगतदार आणि आनंददायी सफरीत तुम्हाला खेचून न्यायला अमोल समर्थ आहे…

न-नायकचा पहिला लेख वाचण्याआधी तुम्ही ही प्रस्तावना वाचत असाल, तर हे पुस्तक वाचल्यानंतर काय होणार आहे, याची आगाऊ कल्पना देऊन ठेवतो. हे पुस्तक तुम्ही हातात घेतलं की झपाटून वाचत जाणार आहात. एक झाला की दुसरा, दुसरा झाला की तिसरा, मग नंतर पुन्हा कधीतरी पहिला, असे लेख वाचत जेव्हा हे पुस्तक संपेल, तेव्हा तुमच्या मनात समाधान आणि असमाधान यांचं एक चमत्कारिक मिश्रण दाटून येईल...

आल्बेर काम्यू यांचा हा दीर्घ निबंध हिंसक वृत्ती आणि या हिंसक वृत्तीने आधुनिक मानवी संस्कृतीपुढे उभे केलेले आव्हान, या साऱ्यांचा सखोल वेध घेतो…

या घडीला देशात आणि सर्व जगभर दरदिवशी हिंसा नव्या नव्या रूपात समोर येत असताना, मुख्य म्हणजे, कट्टरपंथी राजकीय नेत्यांकडून सार्वजनिक स्तरावर सुडाच्या भावनेस धग दिली जात असताना इतिहासात ठळक अक्षरांत नोंदले गेलेले, मुख्यत: माणसाच्या मन आणि बुद्धीस हात घालणारे हे काम्यूचे मुक्तचिंतन आजच्या समाजातल्या विवेकी स्त्री-पुरुषांपर्यंत पोहोचावे, हा या अनुवादाचा हेतू आहे...

‘दक्षिण महाराष्ट्र : राजकीय चळवळी व नेतृत्व’ - आधुनिक दक्षिण महाराष्ट्रातील काही राजकीय पैलूंची उद्बोधक चर्चा

दक्षिण महाराष्ट्राचा प्रदेश हा कृष्णा, पंचगंगा, वारणा, कोयना, माण इत्यादी नद्यांचा सुपीक प्रदेश. महाराष्ट्रामध्ये सर्वांत कमी काळ या भागामध्ये मुसलमानांची सत्ता होती. शिवाजी महाराजांच्या स्वराज्याला मोठा आधार देण्याचे काम दक्षिण महाराष्ट्राने केले आणि त्यांच्या मृत्यूनंतर मराठ्यांनी औरंगजेबाशी जी निकराने झुंज दिली, तीही याच भागात...

माझ्या किंवा कदाचित आमच्या सर्वांच्या बोटचेपेपणाच्या वृत्तीचा ‘आतला’ उद्रेक म्हणजे निखिल. ‘आतला’ विखार म्हणजे निखिल…

निखिल माझा नि कदाचित आमच्या सर्वांचा ‘आतला’ आवाज आहे. मला वाटते, ते तो बोलतो. मी विचार करतो किंवा करावा असे मला वाटते, ते तो विचार करून सांगतो. मला जे घडावे असे वाटते, ते तो चर्चेतून सांगू पाहतो. मला भांडावे, वाद घालावा, अगदी सळो की पळो करून सोडावे, आक्रमक व्हावे, आवाज लावावा इत्यादी इत्यादी वाटत असते. पण मी जे करत नाही, ते निखिल करू शकतो...

‘समतेशी करार’ या पुस्तकात कल्याणकारी राज्याच्या ऱ्हासानंतरची समतेपुढील आव्हाने स्पष्ट केली आहेत…

मधु कांबळे यांनी गेल्या तीस वर्षांत बंदिस्त झालेल्या समाजाला आणि राजकारणाला प्रश्न विचारला आहे. आरक्षण, अ‍ॅट्रॉसिटी कायदा रद्द करून समता येईल का? आरक्षण आणि अ‍ॅट्रॉसिटी कायदा रद्द करून पर्यायी समतेसाठी व्यवस्था निर्माण करता येईल का? हे प्रश्न समाजाला आणि राजकीय व्यवस्थेला विचारले जात नव्हते. समतेसाठी पर्यायी व्यवस्था सुचवली जात नव्हती...

‘नोकराचा सदरा’ : निखळ भारतीय कादंबरीकाराची निखळ भारतीय कादंबरी

विनोदकुमार शुक्लही जेम्स जॉइस नाहीत. त्यांचे गाव ‘डब्लिन’ नाही आणि संतूही स्टीफन नाही. ही आत्ममुग्ध प्रदर्शनवादापासून दूर असलेली कादंबरी आहे. या कादंबरीत एक मूळ कथा आणि अनेक उपकथा आहेतच, शिवाय जगातल्या प्राचीन, तसेच लोककथेच्या परंपरेतील काही थेट असंबद्ध वाटण्यासारखी अनेक स्वतंत्र प्रकरणे आहेत, स्वगत-कथने आहेत. त्यामुळे ‘आधुनिक’ किंवा ‘प्रयोगशील’ असा घाटही तिला लाभतो...

‘बटरफ्लाय इफेक्ट’ : या दहा लघुकथा आश्वासक, सशक्त आणि उत्तराधुनिक कालखंडातील नव्या प्रवाहांचा वारसा सांगणाऱ्या आहेत

सामान्य माणसाच्या जीवनाबद्दल आस्था बाळगणाऱ्या या कथा क्वचित करुणाधिष्ठित होऊन श्रेष्ठत्वाच्या दिशेनेसुद्धा वाटचाल करताना दिसतात. गणेश मतकरी यांनी आपली चिंतनशीलता प्रगाढ केली, आकलनाचे वर्तुळ व्यापक केले, प्रयोगशीलता जपली आणि समृद्ध केली आणि अविरत साधना चालू ठेवली तर लवकरच ते मराठीतील सिद्धहस्त असे मोठे लेखक बनतील, याबाबत मला कोणतीही शंका नाही...

ज्यांच्या आयुष्यात दत्त आपटे यांच्यासारखा शिक्षक आला असेल, त्यांच्या त्या काळातील आनंदाला तोड नाही!

माझ्या परीनं काही चांगलं करता आलं असेल, तर त्याचं श्रेय माझ्या गुरुपदी असलेल्या दत्तोपंतांना दिलं पाहिजे. ‘विद्यार्थी घडवणं’ म्हणजे काय, यावर आजच्या काळातील अनेक शिक्षणतज्ज्ञ चर्चा करत असतात. ज्यांनी दत्तोपंत अनुभवले त्यांना त्या चर्चेचा मथितार्थ कधीच गवसला असेल. तथापि त्या किंवा त्यानंतरच्या काळातही दत्त आपटे यांनी अनेकविध क्षेत्रांत अफाट काम केलं...

हे पुस्तक म्हणजे अपप्रचाराला खोडून काढून वास्तव समोर आणणे, यासाठी एका सामान्य कार्यकर्त्याने केलेला प्रयत्न आहे!

स्वातंत्र्यद्रोही प्रवाहातील मंडळींना आदर्श मानणारे लोक आज गांधी आणि भगतसिंग यांना त्यांचे विचार वगळून सोयीस्करपणे वापरायचा प्रयत्न करत आहेत. एकीकडे गांधींना ‘प्रातःस्मरणीय’ म्हणत दुसरीकडे नथुरामचे उदात्तीकरण करत आहेत. अंदमानात शेकडो स्वातंत्र्यवीरांनी हालअपेष्टा सोसल्या, मरण पत्करले, पण ते ब्रिटिशांना शरण गेले नाहीत. असे असताना केवळ सावरकरांचे उदात्तीकरण करण्याचा उद्योग सातत्याने केला जात आहे...

‘माऊथ फ्रेशनर’ या संग्रहातील कविता व्यथा, वेदना आणि अस्वस्थेच्या कविता आहेत. भारतीय संविधान, लोकशाही समाजवादी विचारधारा ही कवीची वैचारिक भूमिका आहे. याचे प्रतिबिंब त्यांच्या कवितांमध्ये दिसते!

आपल्या देशातील संमिश्र संस्कृती, गंगा-जमुनी तहजीब आणि सहिष्णूतेचा वारसा नष्ट करण्याचे षडयंत्र सांप्रदायिक शक्तींनी गेल्या काही वर्षांमध्ये नियोजनपूर्वक रचले आहे. या संकुचित राष्ट्रवादाच्या राजकारणाला काही प्रमाणात यशही मिळते आहे. याची जाणीव या कवीला आहे. द्वेष, दुहीच्या या राजकारणाचा त्यांना त्रास होतो आहे. ही चिंता कवीने सहज, साध्या आणि मनाला भिडणाऱ्या शब्दांमध्ये विविध कवितांमधून व्यक्त केलेली आहे...

मनाचे ‘समाधान-असमाधान’ यातून रोजच्या निरस जगण्यात उभे राहणारे नाट्य, हे या कथासंग्रहाचे वैशिष्ट्य आहे. या कथा माणसातल्या सौंदर्याबरोबरच विरूपतेचेही दर्शन घडवतात आणि विजिगीषेबरोबरच माणसाच्या आत्मनाश, आत्मघाती वृत्तीवरही बोट ठेवतात

मानवी स्वभाव वैशिष्ट्ये-वैगुण्याचा कोपरा नि कोपरा तपासत प्रिय-अप्रिय वैश्विक सत्यापाशी वाचकास आणून सोडते, ती अस्सल कथा किंवा ‘माणूस असा का वागतो?’ या प्रश्नाचे सोपे उत्तर देण्यापेक्षा ‘माणूस असाही वागतो’ असे सुचवते ती अस्सल कथा- या काही निकषांवरही प्रस्तुत संग्रहातल्या कथा उजव्या ठराव्यात, अशा आहेत. यातल्या काही कथांनी एक सामान्य वाचक म्हणून माझा पिच्छा पुरवला आहे...

देशातील हिंदुत्ववादी विचारप्रवाहाचे आद्य प्रवर्तक म्हणजे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ! परंतु हिंदू महासभा, गीता प्रेस परिवार यांच्या माध्यमातून हिंदुत्ववादी विचारप्रवाह रा.स्व. संघाच्याही आधीपासून सक्रिय होता!

महाराष्ट्रातील राजकीयदृष्ट्या सजग नागरिकांचा असा समज असतो की, देशातील हिंदुत्ववादी विचारप्रवाहाचे आद्य प्रवर्तक म्हणजे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ! परंतु हिंदू महासभा (स्थापना १९०५), गीता प्रेस परिवार यांच्या माध्यमातून हिंदुत्ववादी विचारप्रवाह रा.स्व. संघाच्याही आधीपासून सक्रिय होता. एवढेच नाही तर देशातील हिंदुत्ववादी विचारप्रवाहाचे जनकत्व आणि राजकीय सूत्रे उत्तर भारतातील याच गटांकडे जातात...

ओप्रा विन्फ्री : असं काय आहे या बाईमध्ये? असं काय भोगलंय तिने की, तिच्या शोमध्ये येणाऱ्या सगळ्यांना ती आपल्या बोलण्याने मोकळं करू शकते?

जे घडलं ते सगळं भयानक तर खरंच, पण ओप्राबाबत तेवढंच म्हणता येत नाही. हे सगळं भोगून ती आज तिथं पोहोचली, तिने जे करून दाखवलं किंवा ती आजही जे करतेय ते क्वचितच कोणाला जमत असेल. तिने आपल्या अनुभवाचं कधी भाडवलं केलं नाही, पण म्हणून ते लपवूनही ठेवलं नाही. आपल्या कार्यक्रमात येणाऱ्यांनी मोकळेपणानं बोलावं अशी अपेक्षा तिने केली, तेव्हा आपला अनुभव जाहीरपणे शेअर करण्याची ताकदही तिने दाखवली...

१९१४ ते १९२० या काळातील इतिहास ‘टिळकपर्व’ तर आहेच, परंतु ते पर्व ठसठशीतपणे डोळ्यात भरावे असेही आहे!

टिळकांच्या आयुष्यक्रमातील शेवटच्या सहा वर्षांचा कालखंड अरविंद गोखले यांनी अत्यंत साक्षेपाने पुढे मांडला आहे. या प्रकारच्या पुस्तकाची तुलना करायची झाल्यास टिळकांचे लेखनिक आप्पाजी विष्णू कुलकर्णी यांच्या ‘लोकमान्य टिळक यांची गेली आठ वर्षे’ या पुस्तकाशी करता येईल. त्यानंतरच्या मंडालेमधील सहा वर्षांच्या काळाचा इतिहास गोखले यांनी अगोदरच सांगितला आहे. म्हणजे त्यांनी एकूण बारा वर्षांच्या काळाला गवसणी घातली...

‘शेतकऱ्याचा असूड’ हे पुस्तक अनेक दृष्टींनी वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. शेतकऱ्याच्या निमित्ताने जोतीरावांनी एकूण तत्कालीन ग्रामीण महाराष्ट्राचेच वास्तव चित्र रेखाटलेय! 

या पुस्तकाबाबत दुर्गा भागवत म्हणतात, “महात्मा फुल्यांनी येथल्या शेतकऱ्याची दयनीय अवस्था पाहून साधारण १८८० वगैरेच्या दरम्यान हे पुस्तक लिहिले. त्यांच्या काळात अन्य कुणाला शेतकऱ्यांच्या हालअपेष्टांवर पुस्तक लिहिणे सुचू नये, यातच फुल्यांचा मोठेपणा स्पष्ट होतो. त्यांनी इतरही अनेक परोपकाराची आणि आणि लोकहिताची कामे केली. ती केली नसती तरी ‘शेतकऱ्याचा असूड’ या एकाच पुस्तकानेही त्यांचे मोठेपण सिद्ध झाले असते.”...

हे पुस्तक दलित अस्तित्वाची मांडणी करणारा एक दस्तऐवज आहे. दलित आणि दलितेतरांच्या उच्चभ्रू वर्तुळांकडेही भिंग लावून पाहण्याचं काम हे पुस्तक करतं...

आजच्या जातीय-भांडवली भारतात दलित म्हणून जगणं याचा नेमका अर्थ काय? भय आणि दडपशाहीशिवाय मोकळेपणाने विचार करण्यासाठी, जगण्यासाठी एखाद्या समूहाला जेव्हा कुठलाच अवकाश दिला जात नाही, तेव्हा त्या समूहाला आपण कसं समजून घ्यायचं? दलित ‘असणं’ हे आत्ता ‘असणं’ आहे. हे पुस्तक पहिल्या पिढीतील सुशिक्षित दलितांचा दृष्टिकोन मांडतं आणि विविध विचारसरणींचा प्रभाव असलेल्या बदलत्या जगाचा अनुभव हा दलित कसा घेतो, हे सांगतं...

‘दीनमित्र’च्या समाजाला ‘प्रबुद्ध’ करण्याची पात्रता बाळगून असलेल्या कर्तबगार संपादकाची महाराष्ट्राने घोर उपेक्षा केली, हे कटुसत्य आहे!

मुकुंदराव पाटील यांनी आपल्या ५० वर्षांच्या पत्रकारितेत असंख्य विषयांवर लिहिले आहे. विचार केला आहे. चिंतन केले आहे. धर्मसंस्कृतीपासून राजकारणापर्यंत आणि इतिहासापासून मानवी वर्तनापर्यंत असंख्य गोष्टी त्यांच्या लेखन कक्षेत आलेल्या आहेत. इतिहासाने केलेल्या अनेक गफलतींसंबंधी लिहिले आहे, पण हे सारे करताना सत्यशोधक अन्वेषण दृष्टीचा त्यांनी वापर तर केलाच, पण ही दृष्टी अधिक समृद्धही केली...

‘लोकशाही समजून घेताना...’ या पुस्तकातील सगळे लेख एकत्रित स्वरूपात... पहा, वाचा...

२५ जानेवारी हा ‘राष्ट्रीय मतदार दिन’. त्यानिमित्ताने मुख्य निवडणूक अधिकारी कार्यालय, महाराष्ट्र यांच्यातर्फे ‘लोकशाही समजून घेताना’ हे पुस्तक प्रकाशित करण्यात आले आहे. डॉ. दीपक पवार यांनी संपादित केलेल्या या पुस्तकात महाराष्ट्रातील ३३ मान्यवर लेखकांच्या लोकशाहीच्या विविध पैलूंचा आढावा घेणाऱ्या लेखांचा समावेश आहे. ‘अक्षरनामा’वर पुनर्प्रकाशित झालेल्या या लेखांची ही एकत्रित स्वरूपातली झलक...

उतू जाणाऱ्या सुखातही दुःखाचे चटके देणारा विकास हवा की, अभावातही आंतरिक सुख देणारे समाधान हवे, हे ठरवण्याची निर्णायक वेळ आज आली आहे!

प्रगती आणि विकासाच्या वेगाचा अतिरेकी ध्यास घेणारा अमेरिकन नागरिक आज युरोपियन देशांच्या तुलनेत आपली झोप कमी करून एका वर्षात तेरा महिने काम करतो. तरीही तो स्वतःला कायम असुरक्षित समजत असतो. ही विकासाची सूज की, प्रगतीचा बुडबुडा? दुसरीकडे विकासविषयक अनेक उणिवा आणि अभाव असतानाही चिमुकला भूतान आत्मिक समाधानाचा ध्यास धरतो आहे. उतू जाणाऱ्या सुखातही दुःखाचे चटके देणारा विकास हवा की, अभावातही आंतरिक सुख देणारे समाधान हवे,...

उदारमतवाद हा लोकशाही मूल्यांच्या विकासासाठी अत्यंत आवश्यक असलेला मानसिक घटक असून, तो मनाच्या खुलेपणाशी खूप जवळून जोडला गेला आहे

आपल्या समूहामध्ये राहणे, आपल्या समूहाला पसंती देणे आणि इतर समूहांपासून दूर राहणे होय. असे करणे हे सामान्य मानवी वर्तन असते, सोपे असते. त्याचे मानसिक, सामाजिक आणि आर्थिक फायदेदेखील असतात. परंतु, हे वर्तन हुकूमशाही पद्धतीच्या राजकीय व्यवस्थेला अनुरूप असे आहे. लोकशाही राज्यव्यवस्थेमध्ये याउलट वर्तन अपेक्षित असते. आपल्याहून जे वेगळे लोक आहेत, त्यांना समजून घेणे आणि सर्वसमावेशक असणे, हे लोकशाहीशी सुसंगत वर्तन आहे...

संपूर्ण आदिवासी लोकवस्ती असलेले मेंढा (लेखा) हे काही एकच गाव नाही. मग त्या सर्व गावांमध्ये असे का घडत नाही? याचा अर्थ स्पष्ट आहे की, ही सर्वांमध्ये असलेली मानवी क्षमताच आहे, जी कुठेही प्रगट होऊ शकते!

जशी देशात लोकसभा, राज्यात विधानसभा तशीच गावात ग्रामसभा व शहरातील मोहल्ल्यात मोहल्लासभा आहे. या ग्रामसभा व मोहल्लासभा स्वयंभू आहेत. त्यांना कुणी निवडून दिलेले नाही, म्हणूनच त्यांना कुणी पाडूसुद्धा शकत नाही. अशी ग्रामसभा व मोहल्लासभा हेच राजकीय व सामाजिक सांगाड्याचे पायाभूत घटक (बेसिक युनिट) आहेत. अशी जिवंत ग्रामसभा किंवा मोहल्लासभा एखादे लहान राजस्व गाव, टोला, पाडा, मोहल्ला किंवा हाऊसिंग सोसायटीसुद्धा असू शकेल...

‘लोकशाही’ हा एक प्रवास आहे, ते एक जीवनमूल्य आहे. पण, ‘बहुमतशाही’ या प्रवासालाच खीळ घालते. बहुमतशाहीचा धोका लोकशाहीला नेहमीच राहणार आहे

लोकशाहीला एक प्रकारची बहुमतशाही मानणे म्हणजे लोकशाहीचा आत्माच हिरावण्यासारखे आहे. कारण, लोकशाहीतील गाभ्याचे तत्त्व समतेचे आहे. समता याचा अर्थ, सर्व व्यक्तींच्या ठिकाणी व्यक्ती म्हणून समान प्रतिष्ठा असणे. व्यक्ती कोणत्या जातीची, धर्माची आहे, कोणत्या प्रदेशातील, कोणती भाषा बोलणारी, स्त्री-पुरुष की ट्रान्सजेंडर, कौशल्यवान की अकुशल, श्रीमंत की गरीब, यांचा विचार न करता सर्व व्यक्तींच्या ठिकाणी समान प्रतिष्ठा असते...

लोकशाहीत ‘एक व्यक्ती - एक मूल्य’ हे तत्त्व टिकवायचे असेल, तर सांविधानिक कायद्याद्वारे समाजाच्या राजकीय तसेच आर्थिक जडणघडणीचे स्वरूप निश्चित करणे आवश्यक आहे!

निवडणुकांच्या माध्यमातून निवडून जाणारे लोकप्रतिनिधी व राज्यकर्ते यांच्यावर खरे तर लोकांच्या हिताच्या सामाजिक व आर्थिक जडणघडणीचे स्वरूप व त्यावरील नियंत्रण ठरवणे याचे उत्तरदायित्व होते. पण, गेल्या ७५ वर्षांत निवडून आलेले राज्यकर्ते नेहमीच भांडवलदार व उच्चवर्ग यांच्या हिंतसंबंधांना पोषक राहिले. कारण, स्वातंत्र्यानंतर घटनाकारांच्या उद्दिष्टातील ‘लोकशाही भारत’ घडवण्याचे स्वप्न दूर-दूर जात राहिले...

आपण मोठ्या सायासाने मिळवलेली लोकशाही टिकवायची असेल, तर आपला सिनेमा कुणीही वेठीस धरू नये, हे बघणं आपली सगळ्यांची जबाबदारी आहे

विविध विचारसरणीच्या चित्रपटांची निर्मिती होत राहणं, हे आपल्या रसरशीत लोकशाहीचं लक्षण आहे. पण, हळूहळू प्रतिस्पर्धी विचारसरणीची मुस्कटदाबी करण्याची वृत्ती आपल्याकडे वाढत आहे. दुर्दैवाने, सामान्य जनताही ‘स्टॉकहोम सिंड्रोम’ला बळी पडली आहे. आपलं अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य तिने राजकीय पक्ष आणि राजकीय नेते यांच्यावरून ओवाळून टाकलं आहे. ज्या देशात निर्भीडपणे सिनेमांची निर्मिती होते, त्या देशात लोकशाही सुदृढ असते...

हा संग्रह विद्वानांच्या पसंतीस उतरेल आणि प्रा. मोहन गोविंद धडफळे नावाचे ‘संमोहन’ (गारूड) त्यांच्या मनावर अधिराज्य करेल...

भारतविद्या, भाषाशास्त्र, आणि कोशविज्ञानात रस असणाऱ्या प्रत्येकासाठी हा ग्रंथ एक अमोल ठेवा ठरेल. संस्कृत आणि पाली साहित्याच्या क्षेत्रात भरघोस काम केलेल्या काही अभ्यासकांच्या जीवनात डोकावण्याची संधी, या ग्रंथाच्या निमित्ताने आपल्याला मिळेल. आमच्या लाडक्या सरांच्या फक्त अभ्यासू वृत्तीचेच प्रतिबिंब या संग्रहात पडले आहे, असे नव्हे तर त्यांच्या चिकित्सक, चौकस, आणि मिश्किल वृत्तीचेही दर्शन आपल्याला यातून होईल...

आजच्या तरुणाची ‘ही’ अवस्था तर, ‘उद्याच्या माणसा’चे चित्र कसे असेल? मला तरी ते चित्र तंत्रसज्ज आदिमानवासारखे मुक्त, निसर्गप्रेमी दिसते. मनाची ती खरी ‘लोकशाही’ अवस्था!

मला ते आदिमानवाचे चित्र दिसते. तो एकटा लाख वर्षांपूर्वी जग पादाक्रांत करत निघाला आहे. त्याने सोयीसोयीने माणसे जोडली आहेत. आजचा तरुण - समोर लॅपटॉप, हातात मोबाइल - मला त्या आदिमानवासारखाच भासतो. तो त्याला हवी ती गोष्ट मिळवतो, कोठेही जोडला जाऊ शकतो. त्याची वेगवेगळी ‘नेटवर्क’ असतात, तो वेगवेगळ्या ‘कम्युनिटीं’चा मेंबर असतो. ती नेटवर्क वा त्या कम्युनिटी त्या तरुणाच्या जीवनाचा भाग होऊ इच्छित नाहीत...

या तिसऱ्या खंडात जे लेख घेण्यात आले आहेत ते संकीर्ण आहेत. पण किरकोळ नक्कीच नाहीत. गांधीजी आणि भाषा ही चर्चाही तितकीच महत्त्वाची, जितकी गांधीजी आणि मार्क्सवाद...

माझ्यावर मराठी भाषेचे उपकार आहेत. मी आणि गांधीजी दोघेही गुजराथी. गांधी समजण्यासाठी महाराष्ट्राचा राजकीय-सामाजिक पट, त्यावर पडलेली गांधींची (समर्थक-विरोधक) छाप, एकूण महाराष्ट्रातील गांधीविषयक वैचारिक चिंतन वाचणे आवश्यक आहे. मराठीत खूप वाचलेले असल्याने मला त्याचा लाभ झाला, हे ही प्रस्तावना लिहिण्यामागचे पहिले कारण. मला हे कबूल केले पाहिजे की, मराठीइतका बहुआयामी विमर्श माझ्या मातृभाषेत, गुजराथीत झालेला नाही...

या खंडात म. गांधींच्या विचारांची परीक्षा जगातील इतर थोर विचारवंतांच्या विचारांच्या संदर्भात केली आहे. त्यात सॉक्रेटिसपासून आचार्य विनोबा भावे व जयप्रकाश नारायण यांच्यापर्यंतच्या विचारवंतांचा समावेश आहे!

गांधींच्या विचारांचा विविध लेखकांनी जो वेगवेगळ्या अंगांनी अभ्यास केला, त्याचे आकलन करण्यास हे लेख साह्यभूत होतील. म. गांधींचे विचार विश्वव्यापक आणि समृद्ध आहेत आणि या विचारांचा विकास नंतरच्या लोकांनी पण केला आहे. आजच्या आपल्या समस्या समजून घेण्यासाठी व त्यांची सोडवणूक करण्यासाठी त्यांचा आपणास उपयोग होणार आहे. प्रत्येक लेखकाने एका विशिष्ट अशा विचारवंताच्या विचारांच्या संदर्भात गांधीविचारांची चर्चा केली आहे...

गांधीजींचे व्यक्तिमत्त्व, गांधीविचारांचे काही पैलू, यावर प्रकाश टाकणाऱ्या या पहिल्या खंडात, सर्वच अभ्यासकांनी गांधींचे व्यक्तित्व आणि विचार यांचे केवळ आकलनच मांडले नाही, तर गांधी विचारांच्या प्रस्तुततेचेही अधोरेखन केले आहे!

जवळजवळ पाच पिढ्यांमधल्या अभ्यासकांच्या लेखांचा यात समावेश आहे. टिळक-टागोरांची एक पिढी, नेहरू-आचार्य भागवत यांची एक पिढी, कुरुंदकर-पळशीकर यांची एक पिढी, चौसाळकर-सुमंत यांची एक पिढी व आताची चैत्रा रेडकरांची पिढी. पहिल्या मराठी गांधी चरित्राला टिळकांनी प्रस्तावना लिहिल्याला शंभर वर्षे होऊन गेल्यावरही गांधींचे व्यक्तित्व, गांधीविचार अभ्यासकांना खुणावत आहे, चिकित्सेचा मोह घालत आहे...

वृत्तपत्रांनी त्यांचा समाजभिमुख चेहरा जपला, तरच त्यांची प्रतिष्ठा कायम राहील, आणि लोकशाही मूल्यांची जपणूकही होत राहील…

छापील पावित्र्य आजही कायम आहे. मात्र, वृत्तपत्रे स्वत:च आशयापासून भरकटत चालली आहेत. व्यावसायिक गणिते सांभाळताना वृत्तपत्रांची कसरत होत आहे. लोकशाही टिकवण्याचे शिवधनुष्य वृत्तपत्रांनी पेलावे, ही अपेक्षा जरा जास्तच वाटते. अर्थात, ती वृत्तपत्रांची जबाबदारी आहे, परंतु आज गटातटातील समूह अत्यंत आक्रमक झाले आहेत. वृत्तपत्राचे संपूर्ण व्यापारीकरण झाल्याने त्यांच्याकडून निव्वळ आदर्शाची अपेक्षा करणे व्यर्थ ठरेल...

आज असंख्य मराठी जनांची मराठी ही ‘बोली’ आहे. तिला ‘अभिजात’ म्हणणे एका परीने या बोलीला ‘बोल’ लावल्यासारखे होईल!

मराठी ही संस्कृतइतकीच जुनी असेल तर संस्कृत इ.स. ७०० ते इ.स. १००० या काळातील असायला हवी. कुलकर्णी म्हणतात की, एक मत असे आहे की, वेदसमकालीन ज्या बोली होत्या, त्यापासून मराठी उद्भवली व ह्याला आधार म्हणजे वेदात जे संस्कृत भाषेच्या स्वभावाशी विसंगत व प्राकृत भाषांच्या स्वभावाशी जुळणारे विशेष सापडतात ते होत. या प्रतिपादनाला आमचे समितिसदस्य आनंदाने एकमेकांना टाळ्या देऊ लागतील, पण ...

सोशल मीडिया हा दुधारी शस्त्रासारखा आहे; पण अगदीच क्वचित चांगल्या गोष्टींसाठी त्या माध्यमाचा वापर होतोय…

लोकशाहीमध्ये केंद्रस्थानी असतात लोक. भारतीय लोकशाहीने स्वीकारलेल्या मॉडेलनुसार लोकप्रतिनिधींनीच्या मार्फत राज्यकारभार चालवला जातो. त्यामुळे निवडणुकीतील आकड्यांचे खेळ म्हणजेच लोकशाही, एवढं मर्यादित अपुरं चित्रं आज समाजावर बिंबवण्यात आलं आहे. पण, लोकशाहीची व्याख्या व्यापक या आकड्यांच्या पलीकडची आहे. सोशल मीडियावर बॉट्सच्या मदतीने घाऊक खाद्य टाकलं जातंय, त्याच्या गुंगीत जनता तल्लीन आहे...

जर ‘डिजिटल माध्यमां’ना आपल्या विचारांनुसार चालवण्याचा राजकीय प्रयत्न यशस्वी झाला, तर पत्रकारितेचं काही प्रमाणात राहिलेलं स्वतंत्र अस्तित्व संपायला वेळ लागणार नाही

स्वतंत्रपणे पत्रकारिता करणार्‍यांसाठी ‘डिजिटल माध्यम’ खुलं आहे. मीडिया हाऊसेसवर असलेला दबाव, त्या ठिकाणी असलेली पत्रकारितेची नोकरी आणि दबावामुळे होणारा मानसिक त्रास, यामुळे डिजिटल माध्यमाकडे एक संधी म्हणूनही बघितलं जातं आहे. ही माध्यमांमधली खऱ्या अर्थाने लोकशाही म्हणावी लागेल. मात्र ही माध्यमं जितक्या मुक्तपणे बातम्या देण्याचं काम करतात, तितक्याच प्रमाणात काही विशिष्ट वर्गाकडून याचा गैरवापरही केला जातो...

नजीकच्या भविष्यकाळात भारतीय रिटेल उद्योग क्षेत्राची अवस्था बिकट होण्यापूर्वीच लोकशाही मार्गाने त्यावर उपाय शोधणं, ही काळाची गरज आहे

उत्क्रांतीच्या नियमानुसार जे अनावश्यक आहे ते मागे पडत जातं आणि नव्या, अधिक टिकाऊ संरचनेचा स्वीकार केला जातो. रुळांचे सांधे बदलत असताना आगगाडीच्या चाकांचा खडखडाट होणं स्वाभाविक आहे, तसाच तो आताही होत आहे. तरीसुद्धा आपण लोकशाही पद्धतीचा स्वीकार केला आहे, हे सत्य आपण नाकारू शकत नाही. त्यामुळेच लोकशाही अधिक सशक्त करण्यासाठी कटिबद्ध असणं ही आपल्यापैकी प्रत्येकाची जबाबदारी आहे...

आज एकीकडे देशाच्या स्वातंत्र्याचे अमृतमहोत्सवी वर्ष साजरे होत असताना, दुसरीकडे इथल्या भटक्या विमुक्तांना आपले राष्ट्रीयत्व सिद्ध करता येत नाही, अशी विदारक स्थिती पाहायला मिळते

दर पाच वर्षांनी येणाऱ्या राजकीय निवडणुकांमध्ये अनुभवांती पसंती-नापसंतीनुसार राज्यकर्ते निवडण्याचे अधिकार मतदारांना आहेत. सर्व समाजाच्या व्यापक हितासाठी स्वतंत्र बुद्धीने व निर्भयपणे मतदान करणे हा राजकीय प्रामाणिकपणा होय. आपल्या समाजव्यवस्थेत असलेली ऐतिहासिक विषमता, काहींचे शोषण, काहींकडे होणारे दुर्लक्ष, यांवर मात करून प्रत्येकाला सन्मानाने जगण्याचा अधिकार मिळाला पाहिजे...

भारतात अपंगांची दशा काय आहे? : अपंगांच्या सर्वांगीण पुनर्वसनासाठी कार्यरत असलेल्या एका कार्यकर्तीच्या अनुभवातून

‘अपंग’ऐवजी ‘दिव्यांग’ असा नामबदल करून अपंगांचे जगण्याचे प्रश्न सुटणार नाहीत. अपंगांचा सहभाग व प्रतिनिधित्व यांबाबतीत शासनाने गंभीर विचार करून काही भक्कम पावले उचलली, तरच भारतातील लोकशाही अपंगांसाठी आहे, असे म्हणता येईल. अपंग व्यक्तीला समान संधी देण्यासाठी ज्या मूलभूत सोयीसुविधा देणे आवश्यक आहे, त्याकडे पूर्णपणे दुर्लक्ष झालेले दिसून येते. याचे कारण नियोजनात योग्य अपंग व्यक्तींना सहभागी करून घेतले गेले नाही...

‘विज्ञानशिक्षण म्हणजेच निसर्गविज्ञानांचे शिक्षण’ - म्हणजेच अधिकाधिक तथ्ये गोळा करण्याचे शिक्षण

विज्ञान एक ज्ञानशाखा नसून ती जगाकडे बघण्याची, ते समजून घेण्याची एक पद्धती आहे, हा विचार प्रत्यक्षात स्वीकारणे जड जाते. यामागे ‘व्यावसायिक असूया’ असावी का, असा मला कधीकधी प्रश्न पडतो. विज्ञानाचा एक पद्धती अथवा दृष्टीकोन असा अर्थ घेणे म्हणजे पुरेसा विवेकाधारित विचार करणाऱ्या कुणालाही वैज्ञानिक ज्ञानापर्यंत पोहोचता येईल, असे मानणे. अर्थातच यामुळे तज्ज्ञांची प्रतिष्ठा कुठेतरी कमी होणार...

जोपर्यंत आपण ‘ट्रान्स कम्युनिटी’च्या समस्यांना आपला मुद्दा बनवत नाही, तोपर्यंत तिची प्रगती शक्य नाही. आपण सर्वांनी मिळून सर्वसमावेशक समाजाची संकल्पना प्रत्यक्षात आणायची आहे

सध्याचा ट्रान्सजेंडर कायदा लैंगिकतेच्या प्रमाणीकरणाबद्दल बोलतो. वस्तुस्थिती अशी आहे की, एक मोठा वर्ग अजूनही आपली लैंगिकता सर्वांसमोर उघड करण्यास घाबरतो आहे. त्यामुळे नुसते कायदे कितपत प्रभावी ठरतील, हे येणारा काळच सांगेल. कुठलेही बिल समाजाचा दृष्टीकोन बदलू शकत नाही. त्यासाठी आपल्यालाच राजकीय लढाईबरोबर सामाजिक लढाईदेखील लढावी लागणार आहे आणि ती लढाई भारताच्या वेगवेगळ्या भागांत सुरू आहे...

लिंगभावावर आधारित द्वैताच्या पलीकडे जाणे, यातच स्त्री आणि पुरुष दोघांचेही कल्याण आहे. तसे झाले तरच खरी लोकशाही प्रत्यक्षात उतरेल

वर्चस्ववादी पुरुषत्व नावाची एक संकल्पना आहे. त्यामध्ये स्त्रियांवर वर्चस्व गाजवणे अनुस्यूत असते. या नकारात्मक पुरुषत्वाने पुन्हा उचल खाल्ल्याचे दिसून येते. ‘पारंपरिक पुरुषत्व’ हे हजारो वर्षांच्या सामाजिक उत्क्रांतीतून निर्माण झाले, परंतु ‘विषारी पुरुषत्व’ हे प्रतिगामी असते, आणि ती वैफल्यातून निर्माण होणारी एक मानसिक विकृती आहे. ती मानवी आणि लोकशाही मूल्यांच्या विरुद्ध आहे...

राजकीय लोकशाहीतील महिलांचा टक्का वाढणे, ही केवळ महिलांच्या सक्षमीकरणासाठी नाही, तर संपूर्ण समाजाच्या उन्नतीसाठी, सामाजिक परिवर्तनासाठी अत्यावश्यक पायरी आहे

एक महिला पंतप्रधान होऊन देशातील महिलांची स्थिती बदलत नाही, तर सर्वस्तरीय निर्णय प्रक्रियेत महिलांचा टक्का जेवढा वाढत जाईल, तेवढी ती विकसित होत जाईल. महिलांच्या राजकीय प्रतिनिधित्वामुळे विकासाचे दृष्टीकोन, कामाची दिशा, ध्येय-धोरणे, प्रश्नांची मांडणी आणि उपाययोजनांची संधी हा साराच अवकाश बदलत असल्याचे पंचायत राज व्यवस्थेने सिद्ध केले आहे. आमूलाग्र बदल झाले, तरच राजकारणातील ‘ग्लास सीलिंग’ भेदणे शक्य आहे...

जसं जुगारामध्ये जुगार चालवणाऱ्याचा नाही, तर तो खेळणाऱ्याचा संसार उदध्वस्त होतो; तशीच अवस्था आपल्या मतदारांची झाली आहे. त्यांच्याकडून हा खेळ खेळून घेतला जातोय...

मतदान केंद्राबाहेर मर्सिडिजने येणारा आणि पांगूळगाड्यावर येणारा एकाच रांगेत उभा राहतो. एवढंच नाही, तर त्या दोघांच्याही मताची किंमत माणूस म्हणून एक आहे, समान आहे. अन्यथा, आपल्या देशात ना भाषा एक आहे, ना प्रांत, ना मानवानेच निर्माण केलेला धर्म एक आहे; ना निसर्गाने दिलेला रंग एक आहे, ना हिमतीने कमावलेला मान-सन्मान, धन एक आहे. फक्त नि फक्त संविधानाने दिलेला मतदानाचा अधिकार एक आहे, तिथेच आम्ही फक्त एकमेकांच्या बरोबरीत आहोत...

‘जागतिकीकरण’ ही शुद्ध आर्थिक संकल्पना आहे, तर ‘लोकशाही’ ही एक राजकीय प्रणाली आहे. लोकशाही रुजवणे, ती टिकवणे यासाठी दूरदृष्टी हवी

लोकशाही ही एक संकल्पनात्मक फ्रेम आहे; ती फ्रेम भरीव करत न्यायला हवी. त्यात अपयश आले तर ती पोकळ राहील किंवा होत जाईल. एवढेच नाही, तर एकदा भरीव केलेली फ्रेम इतिहासाच्या ओघात खरवडून पोकळ केली जाऊ शकते. त्यासाठी लोकशाहीचे पायाभूत आधारस्तंभ असणारे कोट्यवधी नागरिक सर्वार्थाने सक्षम होत जाणे, हा आणि हाच एकमेव मार्ग आहे. दुर्दैवाने, जागतिकीकरणामागील आर्थिक तत्त्वज्ञान अतिशय संकुचित सामाजिक पायावर उभे आहे...

आपल्या विकास संकल्पना वा ध्येयधोरणांची पुनर्रचना करणं गरजेचं आहे. कारण, शहरी असो की ग्रामीण, हा देश सांविधानिक लोकशाहीच्या स्थिरतेत सतत प्रगतिशील असायला हवा

देशांतर्गत आणि देशाबाहेरील स्थलांतराचा परिणाम हा केवळ ‘ब्रेन ड्रेन’ म्हणून नाही, हा एकूणच राष्ट्राच्या जडणघडणीतील मोठा अडसरसुद्धा आहे. देशातील लोकशाही मूल्यांवरील ‘ट्रस्ट डेफिसिट’ कमी करणे आणि लोकशाही प्रक्रियेतील कृतिशील सहभाग वाढवणे, असे दोन उद्देश ठेवूनच शहरीकरण आणि स्थलांतर यांचे अर्थ शोधावे लागतील. अन्यथा, भारतीय लोकशाहीला  घटनेतील मानवी मूल्यांचा विसर पडलाय की काय, असे म्हणायची वेळ येईल...

आपला राजकीय प्रवास केवळ ‘राजकीय लोकशाही’वर थांबता काम नये, तो ‘सामाजिक लोकशाही’ स्थापन होईपर्यंत चालू राहिला पाहिजे!

चळवळींमुळे अस्तित्वात आलेले कायदे किंवा घटना दुरुस्त्यांची अनेक उदाहरणे देता येतील. अशी उदाहरणे केवळ दबलेल्या समाजाचे प्रश्न सोडवण्यासाठी मर्यादित न राहता निर्माण होणाऱ्या नवनवीन आव्हानांना तोंड देताना, व्यक्ती स्वातंत्र्य, अभिव्यक्ति स्वातंत्र्य, गोपनीयतेचा अधिकार, यांचे आधुनिक  आविष्कार अनुभवायला मिळतात. चळवळीतील आयुधे बदलत चालली आहेत, ती नव्याने वाढत चालली आहेत. ही आयुधे जास्त लोकशाहीवादी आहेत...

हे सर्व लेखन २०१८ ते २०२० या दोन वर्षांदरम्यानचे आहे. भारतासाठी ही दोन वर्षे जणू दोन शतकांसारखी भासत आहेत...

करोना विषाणूमुळे ‘आज़ादी’ या संकल्पनेला अजून एक विचित्र आयाम प्राप्त झाला आहे. या मुक्त विषाणूने आंतरराष्ट्रीय सीमारेषांची जणू थट्टाच उडवली. या साथीमुळे आपल्या आजवरच्या जीवनपद्धतीवर एक निराळाच प्रकाशझोत पडला. ज्या मूल्यांवर आधुनिक समाज उभारला आहे, त्याबद्दल प्रश्न विचारण्यास, तसेच आजवर आपण कोणत्या गोष्टींना पूजनीय मानले आणि काय बाजूला सारले, हेही पडताळून पाहण्यास या साथीने आपल्याला भाग पाडले...

भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्यामध्ये ज्यांनी ज्यांनी बलिदान दिले, ते ‘धर्माधिष्ठित भारत’ उभा करू इच्छित होते? किंवा स्वतंत्र भारत धर्माधिष्ठित करू इच्छित होते?

भारतीय राज्यघटना, भारतीय निवडणुका आणि भारतीय लोकशाही या तिन्ही गोष्टी आणि आपल्या पूर्वसुरींनी स्वातंत्र्यासाठी दिलेले बलिदान, यांवर आजची संपूर्ण भारतीय लोकशाही उभी राहिली आहे. लोकशाहीत धर्मवाद आला तर प्रत्येक विचारवंत, लेखक, कलावंत आणि भारतावर प्रेम करणारा प्रत्येक माणूस, ज्याला भारत आधुनिक बनवायचा आहे, अशा प्रत्येक व्यक्तीने धर्माविरुद्ध उभे राहिले पाहिजे...

माझ्या आयुष्यात आलेल्या ‘सोयऱ्यां’नी मला जे काही दिलं, ते मांडण्याचा हा प्रयत्न…

माझी ही मांडणी म्हणजे त्या त्या व्यक्तीचं संपूर्ण चित्र नव्हे याची मला जाणीव आहे. या माणसांचा मला आलेला अनुभव, माझ्या वाट्याला आलेली ती माणसं मी शब्दांत मांडली. इतरांचा अनुभव वेगळाही असू शकेल. मला ही माणसं कशी दिसली आणि यांच्या सहवासानं मला नेमकं काय दिलं, हे मांडण्याचा मी प्रयत्न केला. ही सगळी माणसं मोठी आहेतच. ती सांगायला माझ्यासारख्याची काय गरज? या सगळ्या मोठ्या माणसांत दडलेला, सामान्यांना सहसा न दिसणारा ‘माणूस’...

मुलांना ‘लोकशाही समाजा’मध्ये राहता यावे, यासाठी ‘लोकशाही मूल्ये’ त्यांच्यामध्ये रुजवणे ही पूर्वअट आहे...

कुटुंबव्यवस्था ते शाळा-महाविद्यालयांपासून समाजातल्या अनेक व्यवस्था अ-लोकशाही मूल्यांवर आधारलेल्या असताना, मुलांची मानसिकता लोकशाही-सन्मुख घडेल, अशी अपेक्षा करणे धाडसाचे ठरते. मात्र वर्गातले आणि वर्गाबाहेरचे शिकणे हे आशय आणि पद्धती या दोन्ही बाबतीत लोकशाही मूल्यांवर आधारित असण्याचा प्रयत्न करता येणे शक्य आहे. पण, ही सातत्याने चालणारी प्रक्रिया आहे...

जे मनात आलं ते लिहीत गेलो. कदाचित लिहूच नये असं वाटलं तर? तर काय वाहवाच! डोक्यावर गोधडी पांघरून मस्त झोपून जाणं...

नाना गुरूजनांकडून समजून घेऊन मांडलेले हे आणखी काही प्रश्न. बहुतेक सगळे प्रश्न माणसाने तयार केलेले. माणूस खरंतर एवढा बुद्धिमान. पण आपली हाव, अतिरिक्त तहान, वखवख आणि ती भागवण्यासाठी निसर्गसंहार करताना हे पुढे आपल्या मुळावर येणार हे त्याला कसं कळलं नाही?हे प्रश्न चिघळत जाण्यापासून रोखण्यासाठी आपल्याला जमेल तेवढं काम केलं पाहिजे. त्यासाठी या पुस्तकाची मदत होईल ही अशी आशा आहे...

आई-वडील आपल्याला चालायला-बोलायला शिकवतात, पण काही माणसं जगाकडे बघायला शिकवतात. त्यात अनिल अवचट नि:संशय!

अवचटांना असं एखाद्या वर्णनात बंदिस्त करणं अवघडच आहे. ते जसे पत्रकार, लेखक आहेत तसेच ते सामाजिक कार्यकर्तेही आहेत. त्यांच्या कामाची सुरुवात १९७२च्या दुष्काळावेळेस झाली. वैद्यकीय शिक्षण घेत असतानाच ते बिहारमध्ये दुष्काळात मदत करण्यासाठी गेले. पुढे ‘युवक क्रांती दल’ या समाजवादी तरुणांच्या संघटनेकडे ओढले गेले. एस.एम. जोशी, नानासाहेब गोरे, विनायकराव कुलकर्णी, आचार्य केळकर यांच्या संपर्कात आले...

‘गीत गंधार’ हे पुस्तक नवोदितांसाठी, संगीत शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी आणि संगीताच्या जाणकारांसाठी एक वरदान आहे

गोविलकर यांचा शास्त्रीय संगीताचा व्यासंग, अभ्यास लिखाणातून वारंवार प्रत्ययास येतो. ‘शब्दप्रधान गायकी’त ‘स्वरप्रधान’ गायकी कशी आणि किती प्रमाणात संक्रमित झाली आहे, हे सप्रमाण सांगतानाच संगीतकारांच्या, गायक कलाकारांच्या वैशिष्ट्यपूर्ण संगीत शैलींचा लेखाजोखाही ते मांडतात. सर्वसाधारण वाचकांशी, संगीत रसिकांशी पुस्तकाद्वारे सुसंवाद साधण्याचा त्यांचा हा प्रयत्न नक्कीच यशस्वी होईल याची खात्री आहे...

ईव्हीएम-व्हीव्हीपॅट ही पारदर्शक, अचूक तसेच सुरक्षित यंत्रे आहेत. मानवी चुका कमी करण्यासाठी त्यांची मदत होते

भारत निवडणूक आयोगाच्या गेल्या सात दशकांच्या इतिहासात निवडणूक आणि मतदान प्रक्रियेत अनेक बदल झाले आहेत. प्रत्येक उमेदवारासाठी स्वतंत्र मतपेटी ठेवून घेण्यात आलेल्या १९५१च्या पहिल्या लोकसभा निवडणुकीपासून ते मतपत्रिका, ईव्हीएम-व्हीव्हीपॅट अशा साधनांद्वारे निवडणूक प्रक्रिया सातत्याने बदलत आली आहे. या बदलाचा तपशीलवार आढावा घेणारा लेख...

अनिल अवचटांनी सोसवतही नाही आणि सांगताही येत नाही, अशा दु:खाच्या नव्या जातकुळीला सामोरे जाण्याची अनवट वाट मराठी वाचकांना उपलब्ध करून दिली!

वाचकाला आपल्या स्वायत्ततेची हमी मिळाल्यामुळे, मूल्यात्मक निर्णय घेण्याचे त्यांचे स्वातंत्र्य अबाधित राहिल्याने अवचटांचे लेखन त्यांना आवडत राहते. म्हणून अवचट लोकप्रिय होतात.कथाकार आणि कादंबरीकारांना हेवा वाटावा एवढी लोकप्रियता त्यांच्या वाट्याला येते. लोकप्रिय होण्याच्या कोणत्याही युक्त्या, प्रयुक्त्या आणि क्लृप्त्या ते जाणीवपूर्वक टाळतात, कारागिरी आणि सजावटीच्या वाटेला जात नाहीत...

अनिल अवचट : उपेक्षित विषयांना समाजमनाच्या पृष्ठस्तरावर आणणारा लेखक

‘माणूस’ हा अवचटांच्या विचारांचा, चिंतनाचा आणि लेखनाचा मुख्य केंद्रबिंदू आहे. माणसांविषयी त्यांना कमालीची आस्थाही आहे. माणूसपणाच्या व माणुसकीच्या उत्कट ओढीतूनच ते माणसांविषयी पोटतिडिकीनं लिहितात. त्यामुळे त्यांचं लेखन जिवंत, प्रसंगी धगधगीत वाटतं. पण त्याला लालित्याची व बोलभाषेची जोड आहे; व्यापक दृष्टी व अभ्यास आहे; परखडपणा आहे; तटस्थवृत्तीनं केलेलं विश्‍लेषण व निरीक्षण आहे...

‘मी हिंदू असू शकत नाही’ : वेदनेपासून सुरू झालेली आणि विद्रोहापर्यंत जाऊन पोहोचलेली लक्षवेधी संघर्षयात्रा

हे एका कार्यकर्त्याने लिहिलेले आत्मकथन आहे. त्यामुळे यात एका पाठोपाठ एक दलित अत्याचारापासून जातीय दंगलींपर्यंतच्या घटना येत-जात राहतात. त्या मांडताना भंवर मेघवंशी ज्या नेमकेपणाने विश्लेषण करत जातात, ते वाचून तुमचा तुम्हालाच शोध लागतो की, समस्येचा स्रोत कुठल्या फांदीत नव्हे तर झाडाच्या मुळांमध्ये आहे. दोषाचे मूळ कुठल्या सुट्या भागांमध्ये नाही, कॉम्प्युटरच्या मदरबोर्डमध्ये आहे...

हे पुस्तक पूर्ण वाचणारा वाचक, माझ्या निष्कर्षाशी सहमत असो वा नसो, पण तो या पुस्तकाला ‘छद्मविज्ञान’ मात्र नक्कीच म्हणणार नाही!

लक्षावधी वर्षांपूर्वी घडून गेलेल्या घटनेचं स्पष्टीकरण देण्यासाठी डार्विन त्याला त्याच्या काळात पुराव्यानं आढळलेला कार्यकारणभाव वापरतो आणि अनुमानरूपानं उत्क्रांतीचा सिद्धान्त मांडतो. आज पुराव्यानं आढळलेला कार्यकारणभाव वापरून बुद्धिमान अभिकल्प सिद्धान्त समोर ठेवला जातो आहे. दोन्ही पद्धती सारख्याच आहेत. जर बुद्धिमान अभिकल्प हे छद्मविज्ञान असेल, तर डार्विनसुद्धा छद्मविज्ञान ठरतो...

केवळ एका धर्मसमूहाचे किंवा जातसमूहाचे हित बघणारे धोरण ‘राष्ट्रवादी’ असू शकत नाही. ‘हिंदू राष्ट्रवाद’ हा ‘भारतीय राष्ट्रवाद’ असू शकत नाही

राष्ट्रवादाबद्दल या अगोदर कधी कुण्या धर्माला, प्रांताला, वर्गाला, जातीला गृहित धरून बोलले गेले नव्हते. आपल्याकडे यापूर्वी सामाजिक-सांस्कृतिक विविधतेला महत्त्व आणि आदर दिला गेला आहे. आजच्या काळात मात्र बहुसंख्याकांनी त्यांच्या मनाप्रमाणे राष्ट्रवाद सांगायला सुरुवात केली आहे. यांत सर्वसमावेशकता कुठेही दिसत नाही. याला खरा ‘राष्ट्रवाद’ म्हणता येईल काय?...

या पुस्तकाचा विनाअनुदानित शिक्षकांच्या व्यथा मांडणारा विभाग वाचवत नाही. एखाद्या प्रश्नाचे परिणाम किती भीषण असतात, हे ते प्रकरण वाचताना जाणवत राहते, अस्वस्थता येते. हे पुस्तक वेदनेची सनद आहे. दुःखाचा हुंकार आहे

या पुस्तकात किरण चव्हाण यांनी संकलित केलेल्या आत्महत्या केलेल्या शिक्षकांची यादी वाचली. ती संख्या आणखीही मोठी आहे, पण ती यादी वाचताना, वेदना होताना आश्चर्यही वाटत होते. याचे कारण या आत्महत्यांनी महाराष्ट्राच्या समाजजीवनावर ओरखडासुद्धा उमटवला नाही. शेतकऱ्यांच्या आत्महत्या आता फक्त संख्येत मोजल्या जातात, तशीच स्थिती आज शिक्षकांच्या आत्महत्यांची झाली आहे...

मुस्लीम समाजात प्रगतिशील विचारांचे प्रवाह बलवान केल्याशिवाय आणि हिंदू व मुस्लीम समाज प्रत्येक प्रश्नावर कोणता विचार करत आहेत, याबाबत उपभपक्षी जागरूकता निर्माण झाल्याशिवाय आपल्या देशातील लोकशाही परिपक्व होऊ शकणार नाही

सर्वसामान्यपणे मुस्लीम समाजाबाबत हिंदू माणूस उदासीन असतो. मुस्लीम समाज हा निरनिराळ्या प्रश्नांचा कोणत्या पद्धतीने विचार करत आहे, याबाबत आस्थेवाईक जिज्ञासा लोकशाहीच्याही हिताची ठरेल आणि देशाच्याही हिताची ठरेल, हे बौद्धिकदृष्ट्या पटत असूनही हिंदू माणूस मुस्लीम समाजाच्या मानसिक आंदोलनांबाबत उदासीनच राहतो. हा उदासीन असणारा माणूस प्रश्नांचा कोणताही अभ्यास न करता मुस्लीमविरोधी असतो...

खऱ्या अर्थाने उदारमतवादी, लोकशाहीवादी असलेल्या समाजात असहमती व्यक्त करणारे प्रश्न उपस्थित केले गेले, तर भुवया उंचावल्या जात नाहीत

प्रत्येकाला समान दर्जा असल्याने लोकशाही ही धर्मनिरपेक्षच असू शकते. लोकशाही देशांतील संस्थांमध्ये समाजातील विविध घटकांचं प्रतिनिधित्व असतं आणि प्रत्येक घटकाला समान दर्जा प्राप्त असतो. ही गोष्ट धर्मनिरपेक्ष, लोकशाहीवादी आणि राष्ट्रवादी अशा सर्वांचं एकात्मीकरण करण्यास साहाय्यभूत ठरते. असहमतीचा अधिकार आणि सामाजिक न्यायाची मागणी या खऱ्या लोकशाहीच्या संकल्पनेच्या गाभ्याशी असलेल्या गोष्टी आहेत...

लोकशाही मूल्ये, सेक्युलॅरिझम, समता, बंधुता, वैज्ञानिक विचार ही मूल्ये सेवादलाने स्वतःसाठी जाणीवपूर्वक स्वीकारलेली मूल्ये आहेत

आत्ताच्या काळात, ही मूल्ये जपणे अधिकाधिक कठीण बनत असले तरीही ही मूल्ये जतन करणे, त्यांची वृद्धी होईल, त्यातून समताधिष्ठित समाज निर्माण होईल, ही आशा स्वतः बाळगणे आणि इतरांच्या मनात जिवंत ठेवणे, हे सेवा दलाचे मुख्य काम आहे. पण ते करत असताना किमान वैचारिक स्पष्टता असणे उचित ठरेल...

फायबर केबलमार्फत देण्यात येणार्‍या इंटरनेट सेवेवर नियंत्रण समाजाचेच असले पाहिजे

आपण अशा एका वळणावर उभे आहोत, जेथे आपली संस्कृती, परंपरा, आचार-विचार स्वातंत्र्य, यावरच बंधने घालण्याचा काही मूठभर लोकांचा इंटरनेटमार्फत प्रयत्न चालू आहे. त्यास आव्हान देण्याची गरज आहे. पाणी, रस्ते, पूल, रेल्वे सेवा यावर जनतेचा अधिकार व नियंत्रण असते. त्याचप्रमाणे इंटरनेट सेवा देणार्‍या फायबर ऑप्टिक केबलवर जनतेचा अधिकार व नियंत्रण असले पाहिजे...

‘आज’ समजून घेण्यासाठी आणि ‘उद्या’ची पावले टाकण्यासाठी, ‘काल’ कसा होता याचे आकलन आवश्यक असते. त्यासाठी ही पुस्तके उपयुक्त ठरतील

या दोन सदरांचा एकत्रित विचार केला तर सर्वप्रथम लक्षात येते ते हेच की, १९७५ ते ८८ हे या दीड दशकांत दर पंधरा दिवसांनी एक याप्रमाणे यदुनाथांनी सव्वातीनशे लेख लिहिले. मुस्लीम समाजजीवनाशी संबंधित इतके सातत्याने व इतके विपुल लेखन मराठीत तरी अन्य कोणत्याही मुस्लिमेतर लेखकाने केलेले नसावे. त्यातील सव्वाशे लेख या दोन पुस्तकांत आले आहेत. ही दोन्ही पुस्तके म्हणजे जुळी भावंडे आहेत, असे म्हणायला हरकत नाही...

सध्याच्या विखारी आणि हिंसक पुरुषत्वाच्या काळात ‘लिंगभावसमानता’ आणण्यासाठीच्या प्रयत्नांना हे पुस्तक हातभार लावणारं आहे!

वैयक्तिक आणि सार्वजनिक आयुष्यात अहिंसक असणे, पुरोगामी समाजपरिवर्तनाच्या मूल्यांशी बांधीलकी असणे, व्यक्तिगत किंवा व्यावसायिक जीवनात अन्यायाविरुद्ध निर्भयतेने भूमिका घेत राहणे, आणि पुरुष- स्त्रियांमध्ये निकोप आणि समानतेवर आधारित नाते घडवण्याचा ध्यास मनात असणे हा वेडेपणा किंवा स्वप्नरंजित कल्पना नसून आपण स्वतः तसे घडू शकतो, हे या पुस्तकाद्वारे सिद्ध करून दाखवले आहे...

‘नव्या राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरणा’तील भाषाधोरण स्वागतार्ह व स्वीकारार्ह आहे. त्याची सुयोग्य अंमलबजावणी केली, तर महाराष्ट्र देशातील सर्वांत प्रगत राज्य बनेल

आजचे भारताचे भाषिक धोरण पाहता व इंग्रजीचे जागतिक स्थान पाहता केवळ इंग्रजी किंवा केवळ मराठी असा टोकाचा आग्रह व अभिनिवेश न करता ‘उत्तम इंग्रजीसह उत्तम मराठी’ हे धोरण राज्य शासनाने स्वीकारले तर पालकांची त्याला संमती मिळेल. पालकांची इंग्रजीबाबतची ओढ व मानसिकता पाहता ‘उत्तम इंग्रजीसह उत्तम मराठी’ हे धोरण पालक व शासनासाठी यशस्वी तडजोड म्हणा की विन-विन परिस्थिती असेल...

‘विप्लवी बांगला सोनार बांगला’ : हे पुस्तक बांगला देशच्या निर्मितीच्या काळातला आणि त्यानंतरच्या मोठ्या स्थित्यंतरांचा आलेख आहे

न्या. गोखले यांनी स्वतःच म्हटल्याप्रमाणे हे लिखाण म्हटले तर आठवणींचे आहे, म्हटले तर हे प्रवासवर्णन आहे, आणि यात काही मुलाखतीही आहेत. पण माझ्या दृष्टीने ही लेखमाला म्हणजे बांगला देशच्या निर्मितीच्या काळातील व त्यानंतरच्या मोठ्या स्थित्यंतरांचा आलेख आहे. कोणत्याही देशाच्या बाबतीत म्हणता येईल तेच बांगला देशबाबतही म्हणता येईल...

एनआरसीचा प्रवास सध्या ज्या टप्प्यावर येऊन थांबला आहे, तिथवर येता येता प्रश्नपत्रिकाच बदलून गेलीय

एनआरसी अजून ‘रजिस्ट्रार ऑफ गव्हर्नमेण्ट ऑफ इंडिया’ने, म्हणजेच पर्यायाने केंद्र सरकारने स्वीकारलेली नाही. अधिसूचना काढलेली नाही. त्यामुळे, अजूनही या एनआरसीने म्हणून जे काही निष्कर्ष, आकडेवारी काढून दिली, ती ‘कायदेशीर’ ठरलेली नाही. एनआरसी हा अजूनही अंतिम ‘कायदेशीर ऐवज’ बनलेलं नाही. आसाम सरकारला एनआरसीचे निष्कर्ष मान्य नाहीत, ते सीमाभागात २० टक्के आणि अन्य जिल्ह्यांत १० टक्के फेरपडताळणीची मागणी करतच आहेत ...

साधनसामग्रीच्या अभावामुळे या चरित्राला काही मर्यादा असल्या तरी १९३९ साली लिहिलेले हे चरित्र ऐतिहासिकदृष्ट्या महत्त्वाचे ठरते!

शांताबाई यांनी लिहिलेल्या सावित्रीबाई फुले यांच्या चरित्रग्रंथाला आता ८० हून अधिक वर्षे उलटली आहेत. इतक्या प्रदीर्घ काळात सावित्रीबाई फुले यांच्या जीवनचरित्रविषयी विपुल नवी माहिती अनेक अभ्यासक/संशोधकांनी उजेडात आणली आहे. सावित्रीबाई फुले यांच्या जीवनचरित्रासंबंधी नवी माहिती उपलब्ध झालेली असली तरी शांताबाई यांची प्रस्तुत चरित्रपुस्तिका अजिबात कालबाह्य ठरत नाही...

सध्याच्या धार्मिकदृष्ट्या भडक, भळभळत्या वातावरणात ही कादंबरी महत्त्वाची ठरावी. ती अधिकाधिक वाचकांपर्यंत पोहोचण्यासाठी शुभेच्छा…

‘हुसेनभाईचा कुणी नाद न्हाय करायचा!’ ही युसुफ शेख यांची नवी कोरी कादंबरी नुकतीच अक्षर प्रकाशनातर्फे प्रकाशित झाली आहे. या कादंबरीला ज्येष्ठ कथाकार सतीश तांबे यांनी सविस्तर प्रस्तावना लिहिली आहे. कशी आहे ही कादंबरी? कादंबरी म्हणून कशी आहे? ग्रामीण भागातील हिंदू-मुस्लीम संबंधांबाबत काय सांगते? तिची भाषा कशी आहे? संपादित स्वरूपातली ही प्रस्तावना म्हणजे या सगळ्याचा आणि अजून बऱ्याच गोष्टींचा ‘ट्रेलर’...

आपल्यातील बहुतेक जण ‘कामगार’ आहेत. ‘काम’ हे व्यक्तीची ओळख असते व त्यावर तिचे केवळ आर्थिकच नव्हे तर ‘मानसिक आरोग्य’सुद्धा अवलंबून असते!

या पुस्तकात मी भारतीय कार्यव्यवस्थेचा वेगवेगळ्या दृष्टीकोनातून अभ्यास केला आहे. एखाद्या व्यक्तीने कोणते काम कुठे, कसे व का करावे, तसेच ते काम करताना त्या व्यक्तीच्या मानसिक व शारीरिक आरोग्यावर कसा परिणाम होतो आणि ते काम परिणामकारक व्हावे, यासाठी त्या व्यक्तीचे मानसिक व शारीरिक आरोग्य कसे असावे, हेसुद्धा समजून घेणे आवश्यक आहे. कामगार हा विषय एका पक्षाचा व संघटनेचा नसून प्रत्येकाचा आहे...

गोशाळांच्या माध्यमातून गोवंश संवर्धन करण्याचा प्रयत्न पूर्णपणे फसला आहे. त्यामुळे निर्माण झालेली विदारक अवस्था सुधारण्यासाठी ठोस पावले उचलणे गरजेचे आहे

राज्यात गोवंश हत्याबंदी कायदा केल्यानंतर त्या कायद्याचा काय परिणाम झाला, भाकड गोवंश कुठे आहे, त्याच्या चारा-पाण्याची काय व्यवस्था केली, वृद्ध गोवंशापासून होणाऱ्या आजारावर कोणती उपाययोजना केली याची कोणताही माहिती, आकडेवारी किंवा योजना पशूसंवर्धन विभागाने आखली नाही किंवा सरकारने ही तसे आदेश दिले नाहीत. ही पशूसंवर्धन विभागाच्या कामाची शैली आहे...

जे अस्पृश्यतेचे ‘सफरर’ नाहीत, मात्र ‘छद्म साक्षीदार’ आहेत, ते जातीअंताच्या लढ्याकडे आणि अस्पृश्यतेच्या प्रश्नाकडे कसे पाहतात, याचा नमुना ही कादंबरी आहे

ही कादंबरी आहे एक दीर्घकाळ नुसतीच नावाला टिकून राहिलेल्या, अवमूल्यन झालेल्या हिंदू संस्कृतीक जीवनशैलीच्या शोकात्मतेची. तिला ‘मराठीतली अभावपुजनाचा प्रघात पाडणारी कादंबरी’, असेही म्हणता येईल. छद्म अशा साक्षीदार घटकाला आपली मुळे आणि मूल्य कोसळत आहेत, हे एका बाजूला वाटते, तर त्याच वेळी जातिव्यवस्था ही रंगीबेरंगी फुलपाखरासारखी आहे, असेही वाटत राहते. हे निराधार आकलन मोठे करणारी ही कादंबरी आहे...

ही पुस्तकं मिळत नसतील तर कुठून तरी अलगद ढापायलाही हरकत नाही. अशा ग्रंथांची चोरी म्हणजे महापुण्यच

हेतू होता प्रा. एकनाथ साखळकर यांनी प्रकाशित केलेल्या ‘आठवणीतल्या कविता’ या तीन भागांतील कवितासंग्रहांची भरभरून स्तुती करण्याचा. तेवढी जागा आता उरली नाही. या संग्रहांचे संपादक आहेत पद्माकर महाजन, दिनकर बरवे, रमेश तेंडुलकर, राम पटवर्धन. ही तीन पुस्तकं घरात कुठेही विखरून ठेवावीत म्हणजे मौजच मौज. येता-जाता मेजवानी. आपण बिनदिक्कत हा खजिना लुटत राहावा, यासारखी दुसरी कोणती सुसंस्कृत आणि मधुर लुटालुट नसेल...

८ ते १८ या वयोगटातल्या मुलांना ‘इंटरनेटच्या धोक्यां’पासून वाचवायचं असेल, तर त्यांच्याशी ‘संवाद’ गरजेचा आहे आणि ‘माध्यमशिक्षण’ही

आपल्याला ‘तंत्रज्ञान’ वापरता येतंय, ‘माध्यम’ वापरता येत नाहीये. फार तर आपण असं म्हणू शकतो, त्या माध्यमाचं ‘तंत्रज्ञान’ आपण वापरायला शिकलो आहोत. ‘माध्यम’ वापरणं हे त्यापेक्षा भिन्न असतं. जिथे माध्यमांच्या चांगल्या-वाईट होणाऱ्या परिणामांची माहिती असते, किमान तोंडओळख असते; ‘माध्यमभान’ असतं, जे ग्राहक आणि वापरकर्ते म्हणून आपल्यात अजून विकसित झालेलं नाही...

या अनुवादामुळे आपल्याला शिवचरित्राकडे बघण्याची एक नवी दृष्टी मिळेल…

बार्थलेमी अ‍ॅबे कॅरे हा सोळाव्या शतकात महाराष्ट्रभर फिरून गेलेला फ्रेंच प्रवाशी. आपल्या मराठी मुलुखात येऊन गेलेल्या परकीय लोकांनी शिवाजीराजांविषयी आपली मतं नोंदवून ठेवली आहेत. पण त्यात सर्वांत जास्त लिहिणारा माणूस आहे बार्थलेमी अ‍ॅबे कॅरे. शिवाजीराजांविषयीच्या त्याच्या नोंदी वाचताना महाराजांचं ध्येय, प्रशासन आणि कामाची पद्धत नव्यानं समजत होती. ती आपल्याही लक्षात यावी म्हणून हा अनुवाद...

मागच्या जन्मीचे पाप, या जन्मीचे भोग याच्याशी कर्करोग होण्याचा सूतराम संबंध नाही, हे विज्ञानाधारित सत्य वाचकांपर्यंत पोहोचावे, हा या पुस्तकामागचा उद्देश आहे

या पुस्तकात कर्कविज्ञानाच्या आजवरच्या इतिहासातल्या दोन ओळींत, दोन वाक्यांत दडलेल्या चित्तवेधक गोष्टी सांगण्याचा प्रयत्न केला आहे. या गोष्टी माणसाच्या दुर्दम्य इच्छाशक्तीचे, संयम, जिद्द आणि सृजनशीलतेचे विहंगम दर्शन घडवणाऱ्या आहेत. या गोष्टींमध्ये माणसाच्या बुद्धिमत्तेची, प्रज्ञा-प्रतिभेची लख्ख प्रतिमा उमटली आहे. त्यातून कर्कविज्ञानाचा मानवी चेहरा वाचकांच्या नजरेपुढे येण्यास मदत होईल, अशी आम्हाला आशा आहे...

नाही सर, मास्क घातलेला तो प्राणी कधीच डॉ. जेकिल असू शकत नाहीत. त्यांचा खून कधीच झालेला आहे

‘‘एकदा मी अचानकच अंगणातून थिएटरमध्ये शिरलो. जिन्यातल्या खोलीचं दार उघडं होतं. तो खालच्या खोलीच्या कोपऱ्यात खोकी उपसून हवं असलेलं ते औषध किंवा इतर काही शोधत होता. मी तिथं येताच त्यानं मान वर करून माझ्याकडं पाहिलं आणि किंचाळत तो जिन्याकडं धावला. मिनिटभरासाठी त्याचा अवतार मला बघायला मिळाला, पण तो आठवला की, अंगावर काटा येतो!’’...

‘मी समाजवादी आहे. मात्र, समाजवाद ही परिपूर्ण वा निर्दोष रचना आहे, असं मानत नाही. मात्र, ‘दगडापेक्षा वीट मऊ’ या न्यायानं मी समाजवादी आहे…’

मी समाजवादी आहे, असं विवेकानंद म्हणालेत हे खरं; पण आम्ही समाजवादी आहोत, असं म्हणून समाजवादी होता आलं असतं, तर स्वतंत्र पक्ष सोडून भारतातले इतर सगळे पक्ष कमी-अधिक वेळ समाजवादी होते, असं म्हणावं लागेल! पण ही सांगून होणारी गोष्ट नाही. ती व्यवहारात दिसावी लागते. मार्क्स सांगतो, समाजवादाला, कोणत्याही परिवर्तनाला धर्मचिकित्सेपासून सुरुवात होते आणि धर्मचिकित्सा करणं हे असिधाराव्रत आहे. ती अग्निपरीक्षा आहे...

हा ग्रंथ केवळ नेहरू कुटुंबाचा इतिहास, त्यांचा वारसा, त्यांचा विचार, यांपुरता मर्यादित नाही. हा स्वातंत्र्यपूर्व आणि स्वातंत्र्यानंतरच्या ७४ वर्षांचा झपाटलेला आढावा आहे

पंडित नेहरू हयात असताना, लोकप्रियतेच्या शिखरावर असताना, जगभर त्यांची प्रचंड प्रतिष्ठा असतानाही, ‘नेहरूंनंतर कोण?’ या प्रश्नाची उघड चर्चा होत असे. वेक्स हॅन्गेन या तत्कालीन ख्यातनाम अमेरिकन पत्रकाराने १९६० ते १९६३ या काळात, भारतीय राजकारणाचा सखोल अभ्यास केला. अशा अनेक नामवंत नेत्यांच्या तसेच मुत्सद्द्यांच्या, पत्रकारांच्या आणि अभ्यासकांच्या मुलाखती घेतल्या. नेहरू हयात असतानाच त्यांनी एक ग्रंथ लिहिला - ‘After Nehru, Who?...

‘रिपोर्ताज’मुळे बातमीमागची बातमी शोधता येते, समस्येच्या मुळाशी जाता येतं आणि प्रश्नाचं खरं स्वरूप सविस्तरपणे समोर आणता येतं

हे पुस्तक करायचा विचार समोर आला, तेव्हा ते लेख आज किती सुसंगत आहेत, ही शंका सर्वप्रथम मनात आली. मग त्यानुसार तपासून पाहिलं, तेव्हा त्यातले बहुतांश विषय आजही ताजेच आहेत; किंबहुना त्यातील काही समस्या अधिकच गंभीर झाल्या आहेत, असं प्रकर्षानं जाणवलं. काही विषयांच्या बाबतीत ‘आज काय स्थिती आहे?’ असा प्रश्न मनात येणं साहजिक, म्हणून प्रत्येक लेखाच्या अखेरीस एक छोटंसं टिपण जोडलंय...

‘कुमार अंबुज यांच्या कवितेचं असणं केवळ एक उत्कृष्ट सर्जनशीलताचा नाही, तर कठोर शुचिर्भूतताही आहे’

“हिंदीतील काही थोड्या कवींमधील कुमार अंबुज एक जबाबदार कवी आहेत. त्यांनी आपल्या सर्जनाच्या सुरुवातीच्या टप्प्यातच स्वत:वर एक वस्तुनिष्ठ संयम आणि आपली निर्मिती, तसेच त्याच्या अंतिम परिणामावर गुणवत्तापूर्वक दृष्टी ठेवली आहे. त्यांच्या रचनेत एक नॅनो सघनता, एक नि:संदिग्धता आहे. अभिव्यक्ती आणि भाषेच्या स्तरावर अशी स्वयंशिस्त बहुआयामी नैतिकतेतून आणि बांधीलकीतूनच निर्माण होत असते.”...

रोहिंग्याविषयीचे लिखाण इतक्या सविस्तरपणे इंग्रजीमध्येदेखील झालेले नाही. या पुस्तकाचे भाषांतर हिंदी आणि उर्दूत करायला हवे

रोहिंग्या समस्येची पार्श्वभूमी भारतीयांनी व्यवस्थित लक्षात घेऊन शहाणे होण्याची वेळ आहे. कारण आपले मार्गक्रमण ज्या पद्धतीने सुरू आहे, त्यामुळे भारतामध्ये राहणाऱ्या अल्पसंख्याकांची स्थिती रोहिंग्याप्रमाणे होऊन देशात पुन्हा दुसरी समस्या निर्माण होणार नाही ना, याची खबरदारी सर्वांना घ्यावी लागेल, तर इतिहासापासून आपण काही तरी बोध घेतला असे आपणास म्हणता येईल...

पत्रकार बातम्यांपलीकडे जाऊन त्यांमागे दडलेल्या बाबींविषयी आणि छापून आले त्यापेक्षा अधिकचे का सांगत नाहीत?

कामिल पारखे यांची बायलाइन म्हणजे नाव ‘नवहिंद टाईम्स’च्या ज्येष्ठ वाचकांना नक्कीच परिचित असेल. अर्थात्, त्या काळात पत्रकारांना त्यांनी लिहिलेल्या बातम्यांना बायलाइन मिळवणे खूप कठीण होते. त्यांनी निवडलेल्या विषयांव्यतिरिक्त, कामिलची लेखनाची शैली वाचकांना खिळवून ठेवण्यासारखी आहे. म्हणूनच, पत्रकारांनी वापरावी अशी अपेक्षा केली जाणाऱ्या अहवालात्मक म्हणजे रिपोर्टरीयल शैली ते जास्त वापरतात...

‘झोळी’ : व्यवस्थेच्या डोळ्यांत चरचरीत अंजन घालणारे, नाथपंथी डवरी समाजाच्या जगण्याची नमुनेदार केसस्टडी कथन करणारे आत्मचरित्र

‘झोळी’ हे आत्मचरित्र पहिल्या पानापासून शेवटच्या पानापर्यंत दोन पातळीवर समांतर चालते. एक कालिदासच्या जन्मापासून त्यांची, त्यांच्या कुटुंबियांची जगण्याची दररोजची लढाई, त्यातील ताणेबाणे आणि पालावरचं जगणं हा भाग आहे. ‘लोकांची हगणदारी ती आपली वतनदारी’ मानणारा आणि एका वर्गसमूहाला जगण्यासाठी झोळी हेच साधन हाती दिलं, त्या समाजाच्या चालीरीती, धर्म समजूती आणि रीतीरिवाजाचे दर्शन हा दुसरा समांतर भाग...

‘उचल्यानंतर...’ हे एक धीट, रोखठोक, सत्यकथन करणारं आत्मकथन आहे. ते वाचताना वाचक अस्वस्थ नक्कीच होईल

लक्ष्मण गायकवाडांचे हे उत्तरार्धाचे चळवळ, आंदोलन व वैयक्तिक जीवनाचे दर्शन घडवणारे आत्मकथन म्हणजे समाज चळवळी सुरुवातीनंतर कशा भरकटत गेल्या आणि आज त्यांना कशी मरगळ आली, त्याचा लेखाजोखा मांडणारं आत्मकथन आहे. सत्यकथन आणि जीवन उद्देश नेमकेपणानं उलगडून दाखवणं ही श्रेष्ठ आत्मचरित्रकाराची दोन महत्त्वाची सूत्रं असतात. गायकवाडांनी पुरेशा सच्चाईनं लिहिलं आहे...

‘जरामरणा’साठी माणसाने मनाची तयारी करायलाच हवी, नाही का? जी गोष्ट अटळ आहे, तिला कसे सामोरे जायचे याची आखणी त्याने करायला हवी

म्हातारपणाची बालपणाशी केलेली तुलना योग्य असली, तरी एका बाबतीत फरक जाणवतो. बाळाला दमदाटी केलेली चालते, ते केलेली दमदाटी विसरूनही जाते; पण वयस्करांना अशा प्रकारे लहान मुलासारखे कह्यात ठेवणे शक्य नसते. बाळाचे वय वाढते तसे ते जास्तीत जास्त स्वावलंबी होत असते. त्याउलट, वयस्कराचे वय वाढते तसे त्यांचे परावलंबित्व वाढत असते. त्याचे भान त्यांना बर्‍याच वेळा नसते; म्हणूनच बालपणाची उपमा मर्यादित स्वरूपाची आहे...

बिशप व्हॅलेरियन डिसोझा : द गुड लॉर्ड इंजेक्टस अ स्पेशल डीएनए ऑफ अ लॉन्गर लाईफ व्हेन एव्हर अ न्यु बिशप इज अपाँइंटेड फॉर द पूना डायोसिस!

ख्रिस्ती समाजाविषयी इतरांना कुतूहल असते. या लोकांमध्ये घरी कोणती भाषा बोलली जाते, चालीरीती, धार्मिक आणि सांस्कृतिक प्रथा काय आहेत, याविषयी तर अनेक गैरसमज आहेत. खरे तर भारतातील आणि महाराष्ट्रातील ख्रिस्ती समाज हा या मातीतीलच एक समाजघटक आहे. एक धार्मिक श्रद्धा सोडली तर इतर कुठल्याही बाबतीत हा समाज इतर स्थानिक समाजघटकांपासून वेगळा नाही. हा समाज बहुसांस्कृतिक आणि बहुभाषिक आहे...

२०१९ची निवडणूक खुल्या वातावरणात, ‘न्युट्रल अंपायर’च्या देखरेखीखाली झाली?

१९९० साली दक्षिण आफ्रिकेचे वर्णद्वेषविरोधी क्रांतिकारक नेते नेल्सन मंडेला यांच्याशी झालेली माझी छोटीशी बातचीत मला आठवली. भारताबाबत तुम्हाला सगळ्यात जास्त काय आवडतं, असं मी मंडेलांना विचारलं होतं. ‘अर्थातच, गांधी आणि त्यांचा अहिंसक सत्याग्रहाचा संदेश. पण दर पाच वर्षांनी तुम्ही ज्या खुल्या आणि न्याय्य वातावरणात निवडणुका घेता, तेही मला आवडतं. जगाने भारतापासून शिकायला हवं,’ त्यांनी म्हटलं होतं....

रॉय किणीकर उमर खय्यामच्या रुबायांकडे ओढले गेले. आणि इंग्रजीप्रमाणे मराठी साहित्यातसुद्धा एक ‘लास्टिंग ब्यूटी’ निर्माण झाली!

किणीकरांनी स्वतःला ‘निरंजन आणि गोते खाणारा फाटका पतंग’ असे म्हटलेले आहे. अवघ्या महाराष्ट्राला जे तीस विशेषणे वापरून जमले नाही, ते किणीकरांनी दोन उपमा वापरून साध्य केले. निरंजन म्हणजे ज्याच्यावर काळिमा येऊ शकत नाही असे. शुद्ध! किणीकरांच्या प्रतिभेवर कधी काळिमा आली नाही. कोणी आणू शकले नाही. ना गरिबी, ना हालाखी, ना उपेक्षा, ना अपयश, ना विश्वासघात, ना साक्षात मृत्यूची चाहूल! त्यांची प्रतिभा कधी म्लान झाली नाही...

आजचं सरकार नि:संशयपणे बड्या भांडवलदारांच्या हातात आहे, ही वस्तुस्थिती सरकारच्या धोरणांइतकीच त्यात सहभागी व्यक्तींकडं बघितल्यावरही स्पष्ट होते

दामोदर धर्मानंद कोसंबी यांचं ‘संतापजनक निबंध’ हे निवडक लेखांचं पुस्तक नुकतंच लोकवाङ्मय गृहातर्फे प्रकाशित झालं आहे. हे निबंध दुराग्रही बुद्धिजीवींना कदाचित संतापजनक वाटतील, पण महत्त्वाच्या सामाजिक प्रश्नांची वैध उत्तरं शोधू पाहणाऱ्यांच्या विचारप्रक्रियेला या पुस्तकातून भरपूर चालना मिळू शकते. या पुस्तकातील ‘भारतातील वर्गरचनेविषयी’ या दीर्घलेखाचा हा संपादित अंश...

खरं तर आपण जेव्हा अशा बिकट परिस्थितीतून जात असतो, तेव्हा फार तीव्रतेने निश्चय करत असतो

माझी आर्थिक परिस्थिती कितीतरी वाईट होती; पण मी मात्र शिक्षणाची वाट सोडायला तयार नव्हतो. मला शिक्षणाची वाट स्पष्टपणे दिसायला लागली, जेव्हा मी १९९९ मध्ये जयहिंदला दाखल झालो आणि ती सुखकर वाटायला लागली, जेव्हा २००५ मध्ये जेएनयूच्या प्रवेश परीक्षेत उत्तीर्ण झालो आणि अपेक्षित कक्षेत पोहोचल्यासारखं वाटलं जेव्हा प्रतिष्ठित शिष्यवृत्ती घेऊन २००७मध्ये तत्त्वज्ञानाचा अभ्यास करण्यासाठी युरोपला गेलो...

परकी भाषा शिकताना दुसऱ्यांचा परिप्रेक्ष्य कल्पनेने समजून घेण्याची क्षमता आपल्यात निर्माण होते. त्यातून आपण माणूस म्हणून अधिक उदार, अधिक संवेदनशील बनतो

परकी भाषा शिकताना दुसऱ्यांचा परिप्रेक्ष्य कल्पनेने समजून घेण्याची क्षमता आपल्यात निर्माण होते. त्यातून आपण माणूस म्हणून अधिक उदार, अधिक संवेदनशील बनतो. एक चांगला नागरिक बनणं, आपल्या सभोवतीच्या लोकांसोबत संबंध प्रस्थापित करणं आणि समाजाला सकारात्मकरीत्या योगदान देणं हे भाषा शिक्षणातून साध्य होऊ शकतं. देश, प्रदेश व जग यांच्यामध्ये खरीखुरी एकात्मता हे २१व्या शतकातील विवेकी समाजाचं ध्येय आहे. विदेशी भाषा शिकण्या...

इतक्या आघाडीच्या कवीचा सुमारे ४१ वर्षे संग्रह निघू नये आणि त्याविषयी कुणाला साधी खंतही वाटू नये, हे आपल्या साहित्यिक-संस्कृतीच्या हलकेपणाचंच लक्षण आहे

‘कोलाहल’मध्ये सुमारे ११६ कविता आहेत. एखाद्या कवीच्या एकूण काव्यगत व्यक्तिमत्त्वाचा वेध घेण्यासाठी नियतकालिकांतून आलेल्या कविता फारशा उपयुक्त नसतात; त्या सर्व कविता एकत्र संकलित होऊन समोर येणं आवश्यक असतं. आता या संग्रहामुळे गुर्जर यांच्या एकूण कवितेचं पुनर्मूल्यांकन होऊन त्यांचं मराठी काव्यपरंपरेतलं स्थान निश्चित करता येईल...

लौकिक अर्थानं हा ‘कथासंग्रह’ नसून ‘व्यथासंग्रह’ आहे. शैलेंद्र पोळ यांनी आपल्याला चटका दिला आहे, आणि चटका लावलाही आहे

आपल्या सार्वत्रिक असंवेदनशीलतेमुळे समाज ज्या वेदना भोगतो, त्या व्यथांचा संग्रह म्हणजे हे पुस्तक होय. शैलेंद्र पोळ हे अत्यंत संवेदनशील मनाचे लेखक आहेत. त्यांनी एक अधिकारी म्हणून आयुष्याच्या छळछावण्यात अडकलेल्या अनेक बालकामगारांना मुक्त करत त्यांचं निरागस बालपण त्यांना परत मिळवून देण्याचा प्रयत्न केला आहे. या कामात आलेल्या अनुभवांना त्यांनी ‘पोऱ्या’ या पुस्तकातून शब्दबद्ध केलं आहे...

वर्णाश्रमांच्या चौकटीत शक्य होती ती स्वधर्मसाधना वर्ण-आश्रम-जात-रहित झालेल्या वर्तमान सामाजिक परिस्थितीतही व सदासर्वदा शक्य आहे

मी अमुक, मी तमुक, हे माझे अन्‌ हे मला हवे आहे, अशा प्रकारच्या भूमिका जगणारा मानव यथासांग स्वधर्मसाधना करून संत श्रीज्ञानेश्वर म्हणतात, त्याप्रमाणे ‘विश्वव्यापी मानव’ झाल्याचे अनुभवतो. या अर्थाने त्याचा तो सानुभव स्वधर्म हा विश्वव्यापी मानवधर्म होतो. आपल्या ‘स्व’रूपाचे सदासर्वदा स्मरण राखत व कोणत्याही भूमिकेचा दुराग्रह न धरता इष्ट कर्तव्याचरण निष्काम भावनेने करत राहणे म्हणजे सर्वोत्तम स्वधर्माचे पालन...

कलावंत असो किंवा दिग्दर्शक असो, त्याचा प्रत्येक प्रयोग हा नवीनच असतो. यशाचं कुठलंही गमक, कुठलंही निश्चित सूत्र असू शकत नाही. त्याचप्रमाणे अपयशाचंही नेमकं कारण कोणाला कळत नाही

यातले कुठलेही कलावंत आपल्या यशानं कधीच हुरळून गेले नाहीत. त्यांनी अपयशाला जसं धैर्यानं पचवलं, तसंच यशालाही ते खूप संयमानं सामोरे गेले. त्यांच्या या संयमानंच त्यांचा भविष्यकाळ, भावी काळातील त्यांचं काम अधिक सुकर केलं. दीर्घकालीन केलं. या कलावंतांबरोबरच त्यांच्या सहकाऱ्यांना, तसेच त्यांच्यावर प्रेम करणाऱ्या रसिक वर्गालासुद्धा ते दिलासा देणारं, आनंद देणारं सिद्ध झालं, असा निष्कर्ष आपल्याला काढता येईल...

फाळणी ही भारतीय जनजीवनातील एक अत्यंत दु:खदायक, तशीच परम दुर्दैवी घटना. तिचे दु:खद वर्णन करताना शब्द लुळे-दुबळे होतात...

सत्तांतर होत असताना भारतीय नेत्यांना फाळणी नाइलाजाने पत्करावी लागली. परमपवित्र मायभूमीची चिरफाड पत्करण्याखेरीज अन्य इलाज उरला नव्हता, तरी भारतदेश कायम विस्कळीत व त्यामुळे दुबळा राहावा, या दुष्ट हेतूने सत्तांतराच्या वाटाघाटींच्या वेळी भारतातील संस्थानांचे अस्तित्व टिकवण्याचा जो कुटील डावपेच इंग्रजांतर्फे टाकण्यात आला, तो मात्र पं. नेहरू, सरदार पटेल आदी नेत्यांनी समर्थपणे उधळून लावला...

अफगणिस्तान हा लळा लावणारा देश आहे. तिथून निघताना पाऊल जड झाले...

कुठलेही राष्ट्र जनतेच्या आत्मबळावर बनते, शस्त्रबळावर नाही. महात्मा गांधींचे मोठेपण पुन्हा एकदा लक्षात आले. त्यांनी स्वातंत्र्यलढ्यात भारतीय जनतेच्या हातात शस्त्रे येऊ दिली नाहीत. कायम अहिंसेचा पुरस्कार केला. आज भारत जो काही आहे तो त्यामुळे. कदाचित ही गोष्ट त्या लहानखुर्‍या हजारा मुलींना कळली आहे. उद्या ती पख्तून मुलींनाही कळेल. त्या मुली देशाची सूत्रे आपल्या हातात घेईपर्यंत अफगाणिस्तानला वाट बघावी लागेल...

‘भारतावरील आर्थिक संकट’ हे पुस्तक वाचकांना आजचे आर्थिक संकट समजून घेऊन तिचा सामना करण्यास वैचारिकदृष्ट्या सक्षम करेल

८ ते १४ डिसेंबर २०१९ या कालावधीत ‘कॉम्रेड अवी पानसरे व्याख्यानमाले’तून ‘भारतावरील आर्थिक संकट’ या विषयाचा विविध अंगांनी वेध घेण्याचा प्रयत्न झाला. या व्याख्यानमालेत महाराष्ट्रातील अनेक मान्यवर विचारवंत सहभागी झाले व त्यांनी अतिशय अभ्यासपूर्ण व्याख्याने दिली. त्यातून सर्वसामान्य जनतेच्या जगण्यामरण्याशी संबंधित महत्त्वाच्या प्रश्नांवर विचारमंथन झाले. त्याचे सार या पुस्तकाच्या रूपाने सादर करत आहोत...

गेल्या ४०० वर्षांतील ख्रिस्ती मराठी लेखक आणि त्यांची ग्रंथसंपदा यांची एकत्रित माहिती देणारा संदर्भग्रंथ

अभ्यासकांना या ग्रंथाच्या आधारे मराठी वाङ्मयाच्या वाटचालीचा आणि त्यात ख्रिस्ती लेखकांच्या वाट्याचा वेध घेता येईल. मराठी साहित्याचा विकास आणि वैभव तसेच मराठी ख्रिस्ती वाङ्मयाचे स्वरूप व कार्य आणि त्यांचे योगदान याचेही मूल्यमापन करता येईल. महाराष्ट्राच्या वाङ्मयीन शिंपल्यात ख्रिस्ती लेखकांनी आपले ओंजळभर मोती टाकले आहेत आणि ही ओंजळ प्रवाही आहे...

न्गुगीचा नायक सत्य आणि न्यायाच्या शोधात मशाल घेऊन फिरतो आणि सत्ताधारी वर्गाने निर्माण केलेल्या भांडवलशाहीधार्जिण्या देशभक्ती व राष्ट्रवादाच्या मिथकासमोर प्रश्न उपस्थित करतो

या कादंबरीने केनियन समाजात एक अभूतपूर्व वादळ निर्माण केलं आणि या कादंबरीच्या नायकाने उपस्थित केलेले प्रश्न लोकांच्या तोंडी आले. नोंद घेण्याजोगी गोष्ट अशी की, कादंबरीचा नायक मातीगारी हे एक पात्र न राहता एका वास्तविक लोकनेत्याच्या रूपात लोकांत ओळखले जाऊ लागले. केनियाच्या सरकारने मातीगारीला अटक करण्याचे फर्मानही जारी केले होते. जेव्हा त्यांना कळले की, मातीगारी हा वास्तविक प्राणी नसून एक फिक्शनल पात्र आहे...

हे पुस्तक आदिवासी, दलित आणि कृष्णवर्णीय अशा तीन घटकांविषयी बोलते आहे. या पुस्तकाला वैश्विक परिमाण आहे, आणि ते ‘भुके’चे आहे…

या पुस्तकात खूप कथा आहेत. लबाड व लाचखोर तलाठ्याकडून ‘उलट्या पिसाची कोंबडी’ वसूल करणाऱ्या चिमाची गोष्ट इथे आहे. ‘दुसरीकडे काम शोधतो’ म्हणून संतापून मालकाने ज्याचा जीव घेतला त्या झिपरू मुकणेची गोष्ट इथे वाचायला मिळेल. गावाने सक्तीने म्हारकी करायला लावलेला बी.ए. पास गोरख इथे तुम्हाला भेटेल. ‘काळ्या रंगाला बदनाम करू नका’ म्हणून ठणकावून सांगणारा अमेरिकेतील कृष्णवर्णीय तरुण कमाऊ मचेरिया इथे तुमच्याशी गप्पा मारेल...

आगरकरांविषयी विशेष सहानुभूती असूनही लेखकांनी टिळकांना जास्तीत जास्त समजून घेऊन जास्तीत जास्त न्याय द्यायचा प्रयत्न केला आहे, हे या चरित्राचे वैशिष्ट्य आहे

भागवत-प्रधानांचा प्रस्तुत चरित्रग्रंथ वेगळ्या आणि स्वतंत्र भूमिकेतून लिहिला आहे. त्यामुळे त्याचे स्थान अबाधित आहे. दुसरे असे की, त्यांनी टिळकविचारांचे विवेचन करताना आंतरराष्ट्रीय भूमिकेतून व आशिया खंडाला केंद्रस्थानी ठेवून केले आहे. त्यामुळे वर्तमान परिस्थितीतही ते उपयुक्त ठरेल. इंग्रजीत असल्यामुळे मराठी वाचक मागील ६५ वर्षे या चरित्रग्रंथाला वंचित झाला होता. ही उणीव आता भरून निघाली आहे...

फॅसिझमच्या वाढीलासुद्धा लोकशाहीवादी राष्ट्रांनीच फार मोठे खतपाणी दिलेले आहे

जे रोज लोकशाहीच्या नावाने जप करतात, ते लोकशाहीवादी असतीलच याची खात्री नाही. दांभिकांना नेहमीच नानाविध प्रकारच्या खोटेपणाची गरज लागत असते. ही माणसे वेगवेगळ्या मान्यवर कल्पना आपल्या स्वार्थासाठी वापरण्यात वाकबगार असतात. ‘इसापनीती’त ज्या नानाविध पशु-पक्ष्यांच्या गोष्टी आहेत, त्यांत वेगवेगळ्या दांभिकांच्याही गोष्टी आहेत. अशा गोष्टीतच एक गोष्ट मैत्रीचा पुकारा करणाऱ्या लांडग्याची आहे...

शंकरराव चव्हाण : काही नोंदी

शंकरराव चव्हाणांच्या एकूणच कामगिरीविषयी पारदर्शी आणि अत्यंत विवेकी पद्धतीने लेखन होणं गरजेचं आहे. शंकरराव चव्हाण कामाच्या बाबतीत अत्यंत कठोर होते, ते नियमाच्या-कायद्याच्या बाहेर जाऊन काम करत नसत, हे जरी खरं असलं तरी त्यातून शंकरराव चव्हाण जनतेच्या बाबतीत संवेदनशील नव्हते, असा जो समज पसरवला गेला तोही चूक आहे, असं माझं मत आहे...

समाजवादी आणि गांधीवादी जीवनदृष्टी घेऊन राजकारण करू इच्छिणाऱ्या एका व्यक्तिमत्त्वाने आपल्या आयुष्यात आलेल्या मोठ्या, कर्तबगार, तऱ्हेवाईक, तसेच ‘यशस्वी’ माणसांचा घेतलेला हा शोध आहे

लोकोत्तर व कर्तबगार व्यक्तींच्या व्यक्तिचित्रांच्या अनुषंगाने जात, धर्म, लोकशाही, स्वातंत्र्य, समता, बंधुता, समाजिक न्याय, समाजवादी राजकारण, हिंदुत्ववाद्यांचे देशाला विषमतेकडे आणि दुःस्थितीकडे नेणारे धोरण या साऱ्यांची चर्चा ‘व्यक्तिरंग’मध्ये येते. त्याचप्रमाणे गेल्या पन्नास-साठ वर्षांतील भारतीय राजकारण आणि समाजकारणाच्या संदर्भातील एक महत्त्वाचा दस्तऐवज म्हणूनही या पुस्तकाचे महत्त्व वादातीत आहे...

आपला समाज, आपले शेजारी यांचा विचार करायला शिकवणारं हे पुस्तक एकमेकांपासून तुटत चाललेल्या, आत्मकेंद्री आणि स्वार्थी वृत्तीनं पछाडलेल्या आपल्या समाजाकरता फार आवश्यक आहे!

सचोटी, प्रामाणिकपणा, निष्ठा, सभ्यता, शेजारधर्म हे सगळे गुण जेम आणि स्काऊटना त्यांच्या आसपास राहणाऱ्या शेजाऱ्यांमध्ये दिसतात आणि तेच प्रसंगी क्रूर, निष्ठुर, अमानुष होतानाही ते पाहतात. चांगुलपणाचा पराभव होताना पाहतात; पण दुष्टावाही जिंकत नाहीच, हेही त्यांच्या लक्षात येतं. या सगळ्याचा अर्थ लावायची त्यांची धडपड हेच त्यांचं मोठं होणं आहे. हार्पर लीचं श्रेष्ठत्व हे की, हे सूत्र ती कुठेच उघडपणे स्पष्ट करत नाही...

मोल्सवर्थ आणि त्यांच्या हाताखालच्या सात संस्कृत-मराठी शास्त्रींनी संपादित केलेल्या शब्दकोशातला ‘ट्याहां’ आतापर्यंत किती लोकांनी अचूक लिहिला असेल?

१३ जुलै २०२१ रोजी जेम्स थॉमस मोल्सवर्थ यांची १५०वी पुण्यतिथी साजरी झाली. त्यांना महाराष्ट्रात ‘मोलेसरशास्त्री’ किंवा ‘मोरेश्वरशास्त्री’ या नावानेही ओळखले जाते. १८५७मध्ये मोल्सवर्थ आणि त्यांच्या हाताखालच्या सात संस्कृत-मराठी शास्त्रींनी संपादित केलेल्या शब्दकोशातल्या ६०,००० हून जास्त शब्दांमध्ये ‘ट्याहां’ हा शब्द आहे. तो मुंबईतल्या ३०६ बाळांच्या निमित्ताने एकाच दिवशी असंख्य वाचकांनी पुन्हा एकदा वाचला...

थोरो आणि गांधीजींचे थोरपण कशात आहे, तर त्यांनी सत्तांना आणि समाजाला न जुमानता आपल्या मनाला जे पटते तेच केले...

गांधीजींना थोरो एक प्रामाणिक व वास्तवात वावरणारा माणूस वाटायचा, कारण तो जे शिकवायचा, ते तो स्वतः आचरणात आणायचा. ‘लोका सांगे ब्रह्मज्ञान आणि स्वतः कोरडा पाषाण’ ही म्हण थोरोला कधीच लागू पडली नाही. हे वाचल्यावर काही लोकांचा असा गैरसमज होईल की, गांधीजींनी काही मूलभूत विचार मांडलचे नाहीत. पण असे म्हणणे हास्यास्पद आहे, कारण ही पुस्तके वाचून गांधीजींना ते योग्य मार्गावर चालत आहेत याची खात्री पटली ...

युरोपात ज्या काळात स्वतःविषयीच्या जाणिवांचा विचारही नव्हता, त्या काळात आशियाई जगताने आत्मनिरीक्षण आणि आत्मपरीक्षणही केले होते!

या पुस्तकातील प्रत्येक प्रकरण इ. स. ५०० ते १५०० या कालखंडात महान आशियाई जगतात जगलेल्या, नोकरी-व्यवसाय आणि प्रवास केलेल्या एकेका माणसाच्या स्मृतिग्रंथावर आधारित आहे. प्रकरणाच्या सुरुवातीला त्या माणसाच्या प्रवासाचा काळ दिलेला आहे. या निर्भयी आणि साहसी माणसांनी समुद्र सफरी केल्या, वाळवंटे तुडवली आणि सर्वोच्च पर्वतांच्या खिंडी पार केल्या. तेव्हा ‘आशिया’ हा विस्मयजनक, एकसंध आणि सर्जनशील प्रदेश होता...

मराठी समीक्षा अजूनही ‘बालभारती’, ‘कुमारभारती’, ‘युवक भारती’ अशा वर्गीकरणात कोंडून पडलेली आहे!

मराठीतील समीक्षा व्यवहाराला बोथट करण्याचं काम ‘प्रस्तावनावीर’ आणि ‘पाठराखण करणारे महामहोपाध्याय’ यांनी जोमात सुरू ठेवलेले आहे. सांस्कृतिक लढाईचा विचार पाठराखण करताना किंवा प्रदीर्घ प्रस्तावना लिहिताना होताना दिसत नाही. उलट ज्याच्या पुस्तकाला प्रस्तावना लिहिली, पाठराखण केली, तो या लढाईपासून बाजूला होताना दिसतो. यामुळे मराठी समीक्षेतील टीकात्मकता जवळपास नाहीशी होण्याच्या मार्गावर आहे...

आपापल्या क्षेत्रात स्वतःला गाडून घेऊन काम करणारी अशी माणसं अजूनही संपलेली नाहीत...

आता ‘खरेखुरे आयडॉल्स’ या मालिकेतलं हे तिसरं पुस्तक प्रकाशित होत आहे. ज्यांच्या कामामधून कुठे प्रश्न सोडवले जात आहेत, कुठे न्याय मिळवून दिला जात आहे, कुठे संशोधनामुळे जीवन सुकर होत आहे, कुठे नवे पायंडे पाडले जात आहेत, कुठे स्थानिक बुद्धी-शक्तीचा मिलाफ करून नवनिर्माण घडत आहे, कुठे त्यांच्या कामामुळे व्यवस्थेत सकारात्मक हस्तक्षेप होऊन व्यवस्था सुधारण्यास मदत होत आहे, ते खरे समाजाचे आयडॉल्स...

‘कॉर्पोरेट साधू’ ही वर्णनात्मक शैलीत लिहिलेली एका थकलेल्या व्यवस्थापकाच्या प्रवासाची बखर आहे

‘आध्यात्मिक बुद्धिमत्ता’ म्हणजे अध्यात्म नव्हे. प्रत्यक्षात दोन्ही वेगवेगळे आहेत. अध्यात्म हा अभ्यासण्याचा विषय असून आध्यात्मिक बुद्धिमत्ता प्रश्न सोडवण्यासाठी अंमलात आणायचा क्रियात्मक भाग आहे. म्हणून अध्यात्माच्या खोल बाबींचा अभ्यास न करता आणि त्यांत प्रावीण्य न मिळवताही ‘आध्यात्मिक बुद्धिमत्ता’ आपण अंमलात आणू शकतो...

‘गन्स, जर्म्स अँड स्टील’ : मानवजातीचा तेरा हजार वर्षांचा संक्षिप्त इतिहास सांगणारं अतिशय रंजक व उत्कंठावर्धक पुस्तक

जेरेड डायमंड यांच्या ‘गन्स, जर्म्स अँड स्टील’ या बहुचर्चित पुस्तकात मानवजातीचा तेरा हजार वर्षांचा संक्षिप्त इतिहास सांगितला आहे. खूप मोठा आवाका असलेल्या, मानवी भूतकाळाविषयी अत्यंत महत्त्वाची माहिती देणाऱ्या उत्कंठावर्धक आणि रंजक अशा या पुस्तकाचा नुकताच मधुश्री पब्लिकेशनने मराठी अनुवाद प्रकाशित केला आहे. हा अनुवाद सविता दामले यांनी केलेला आहे. या पुस्तकाची ही झलक...

मला चर्चा करता येत नाही. प्रश्नांना तयार उत्तरें देता येत नाहीत. वकिली वृत्ती माझ्याजवळ नाही. मी चर्चा करणारा नसून मानवाची अर्चा करूं पाहणारा आहें...

भारताचे स्वातंत्र्य दृष्टिपथात आले, तेव्हा साने गुरुजींनी अस्पृश्यता नष्ट करण्यासाठीचा पहिला प्रतीकात्मक कार्यक्रम म्हणून ‘अवघ्या महाराष्ट्राचे दैवत असलेले पंढरपूर येथील विठ्ठल मंदिर अस्पृश्यांसाठीही खुले व्हावे, अन्यथा मी आमरण उपोषण करीन’ अशी घोषणा केली. मात्र पंढरपूरच्या बडव्यांनी दाद दिली नाही, म्हणून १ मे १९४७ रोजी गुरुजींनी उपोषण सुरू केले...

‘मानवाचे अंती एक गोत्र’ हा आपला उत्क्रांती मंत्र असावयास हवा. आपण जैविक उत्क्रांतीबरोबरच सांस्कृतिक उत्क्रांतीची फलश्रुती आहोत!

जात-पात, उच्च-नीच अशा कल्पना उत्क्रांतीमध्ये, निसर्गात नसतात. त्या माणसाने जन्माला घातल्या आहेत. त्यापासून लवकर सुटका करून घ्यावयास हवी. निसर्गातील प्रेरणा युगानुयुगे समान राहतात, मात्र मानवी प्रेरणा दर पिढीगणिक बदलतात, उन्नत होतात. मुख्य म्हणजे तसे बदल करत करत आपण इथवर मार्गक्रमण करत आलेलो आहोत. कारण ‘थांबला तो संपला’! ‘मानवाचे अंती एक गोत्र’ हा आपला उत्क्रांती मंत्र असावयास हवा...

मानवी शहाणीवेने आज ओझोन थर जवळजवळ पुनर्स्थापित केला आहे. २०३० पर्यंत हे संकट पूर्ण टळलेले असेल…

निव्वळ दचकवणारे, घाबरवणारे लेखन अंतिमतः त्या उद्दिष्टापासून दूरच नेते. आणि मग घडत असलेल्या चांगल्या गोष्टीही दुर्लक्षित राहतात. मानवाने ओझोन थराचा विनाश गेल्या ३२ वर्षांत बर्‍यापैकी रोखला, ही अशीच एक गोष्ट. पण हवामान बदलाचे इतर धोके सांगताना हा विजय काहीसा दुर्लक्षित राहतो. ठरवलं तर माणूस अशा संकटांपासून मुक्ती मिळवू शकतो, हेच यातून दिसतं, म्हणून हा विजय महत्त्वाचा...

स्वत:ला दु:खी समजणारी व्यक्ती वा एकटी वा एकाकी माणसे आपल्या आनंदाचे अदृश्य निकष ठरवत असतात!

एकाकीपण आत्मसंवाद साधणारे असते. मात्र तो संवाद सरळ व विधायक व्हायचा, तर त्या मनाला असूयेचा वा द्वेषाचा स्पर्श नसणे भाग असते. असूयेने पेटलेले मन स्वत:जवळ कधी जात नाही. ते त्याच्या असूयेच्या विषयाभोवती व व्यक्तीभोवतीच घुटमळत असते. असूया व द्वेष या प्रेरणा स्पर्धेची ऊर्जा देतात. प्रसंगी त्या स्पर्धा जिंकूनही देतात. मात्र अशी स्पर्धा जिंकणारे पहिल्या क्रमांकावर आले, तरी मनाने खूप खाली राहत असतात...

संत चोखामेळा हा एक सांस्कृतिक वारसा आहे. त्यांच्या रूपाने अतिशय प्रतिभासंपन्न असा एक कवी मराठीला लाभला आहे

संत चोखामेळा हा एक सांस्कृतिक वारसा आहे. त्यांच्या रूपाने अतिशय प्रतिभासंपन्न असा एक कवी मराठीला लाभला आहे. मात्र तत्कालीन परिस्थिती लक्षात न घेता अनाठायी विद्रोही अपेक्षा बाळगून त्यांना नाकारणे हे चुकीचे ठरते. तसा अविवेकी निर्णय घेणे, हे एक प्रकारे सांस्कृतिक करंटेपण ठरू शकेल. असे करणे म्हणजे एकप्रकारे सबंध वारकरी परंपराच प्रक्षिप्त म्हणून नाकारण्यासारखे ठरेल...

गरिबांकडे अतिशय कमी साधनं असल्यामुळे आर्थिक दृष्टीनं पाहता त्यांच्या अस्तित्वाविषयी काहीच शिकण्यासारखं नाही, असा त्याचा अर्थ काढला जातो

शिक्षणात खूप काही करण्यापेक्षा मोजक्या गोष्टी करणंच कसं हितावह ठरू शकेल, आर्थिक वृद्धीसाठी चांगल्या दर्जाच्या नोकऱ्यांची गरज का असते, अशा अनेक मुद्द्यांना हे पुस्तक स्पर्श करतं. सगळ्यांत महत्त्वाचं म्हणजे, आशा ही अतिशय गरजेची का असते आणि ज्ञानावाचून काहीच का साध्य होऊ शकत नाही, या गोष्टींविषयी हे पुस्तक सांगतं. यश नेहमीच खूप दूर आहे असं वाटत असलं, तरी दर वेळी ते खरंच इतक्या दूर असतं असं नाही!...

हे पुस्तक म्हणजे महान पुरुषांच्या कार्याची आणि विचारांची लेणी आहेत

विचारांचा धागा पुढे गुंफत नेताना प्रत्येक महापुरुषाच्या सामर्थ्याला एका लेखामधून कवेत घेणे ही अवघड बाब. परंतु नेमकेपणाच्या बांधीव शैलीतून लेखकांनी हे सामर्थ्य मोठ्या कष्टाने पेलले आहे. हे पुस्तक म्हणजे महान पुरुषांच्या कार्याची आणि विचारांची लेणी आहेत. महापुरुषांच्या विचारकार्याला समजून घेत पुढे पुढे नेणारा हा प्रवाह परिवर्तनवादी माणसांच्या जीवन जाणीवेला जागा करणारा अतिशय महत्त्वाचा दस्तावेज आहे...

सीमाप्रश्न : केंद्र आणि राज्य पातळीवरील घडामोडी (उत्तरार्ध)

महाराष्ट्र-कर्नाटक सीमावाद : संघर्ष आणि संकल्प’ हे सीमाप्रश्नाबाबतचे पुस्तक नुकतेच महाराष्ट्र सरकारच्या वतीने प्रकाशित करण्यात आले आहे. या पुस्तकाचे संपादन दीपक कमल तानाजी पवार यांनी केले आहे. हे पुस्तक जास्तीत जास्त लोकांपर्यंत जावे यासाठी ‘मराठी भाषा गौरव दिना’पासून रोज ‘अक्षरनामा’वर क्रमश: प्रकाशित करत आहोत... सीमाप्रश्नाबाबत आजवर केंद्र  आणि राज्याच्या पातळीवर काय काय घडलं, त्याचा हा आढावा (उत्तरार्ध)...

सीमाप्रश्न : केंद्र आणि राज्य पातळीवरील घडामोडी (पूर्वार्ध)

महाराष्ट्र-कर्नाटक सीमावाद : संघर्ष आणि संकल्प’ हे सीमाप्रश्नाबाबतचे पुस्तक नुकतेच महाराष्ट्र सरकारच्या वतीने प्रकाशित करण्यात आले आहे. या पुस्तकाचे संपादन दीपक कमल तानाजी पवार यांनी केले आहे. हे पुस्तक जास्तीत जास्त लोकांपर्यंत जावे यासाठी ‘मराठी भाषा गौरव दिना’पासून रोज ‘अक्षरनामा’वर क्रमश: प्रकाशित करत आहोत... सीमाप्रश्नाबाबत आजवर केंद्र  आणि राज्याच्या पातळीवर काय काय घडलं, त्याचा हा आढावा (पूर्वार्ध)...

एखादा प्रदेश अन्यायकारकरित्या बळकावल्यानंतर त्याच्या न्याय्य हक्कासाठी भांडणाऱ्याबद्दल ‘जैसे थे’ स्थिती ठेवू इच्छिणाऱ्याची जी भूमिका असेल, तीच कर्नाटकची आहे

सीमाभागातले मराठे आणि महाराष्ट्राला लागून नसलेल्या प्रदेशांतील मराठे यांच्या सीमाप्रश्नविषयक भूमिकेत द्वैत आहे, ते स्वाभाविकही आहे. पण, या मंडळींच्या लक्षात येत नाही की, महाराष्ट्राने बंगलोर-म्हैसूरला लागून असलेला मराठी प्रदेश मागितलेला नाही. अगदी धारवाडही मागितलेलं नाही. त्यामुळे सीमाभागातल्या मराठी लोकांचं दुखणं उर्वरित कर्नाटकातल्या मराठ्यांना कळणार नाही...

महाराष्ट्राच्या जवळपास सर्वच मुख्यमंत्र्यांनी पदावर असताना सीमाप्रश्नाबद्दल अनुकूल भूमिका घेतलेली होती, मात्र या सर्वांमध्ये शरद पवारांची भूमिका सर्वाधिक महत्त्वाची होती

महाराष्ट्रातल्या वर्तमानपत्रांना बरेचदा या पराभवामुळे आता ही लढाईच सोडून द्यावी म्हणजे ‘वेटिंग फॉर गोदो’च्या नाटकातून सीमावासीयांना मुक्त होता येईल असं वाटतं. मात्र सीमाभागात घडणाऱ्या घडामोडींची महाराष्ट्रातल्या वर्तमानपत्रातल्या किती जणांना माहिती असते? किंवा त्याबद्दल काही करावेसे वाटते? हा खरा प्रश्न आहे. महाराष्ट्रातल्या प्रसारमाध्यमांना सीमाप्रश्न म्हणजे केवळ बेळगावचा प्रश्न वाटतो...

सार्वमत आणि निवडणुका ही जनमानस जाणून घेण्याची दोन स्वतंत्र साधनं आहेत, एवढं साधं भान ज्या आयोगाला नाही, त्याच्याकडून वस्तुनिष्ठ अहवालाची अपेक्षा बाळगणं, हा वेडेपणाच ठरेल...

महाजनांनी राज्य पुनर्रचना आयोगाचे सिद्धांत आणि निष्कर्ष त्यांना जिथे सोयीचे आहेत, तिथे चलाखीने वापरले आहेत, हे कासरगोडच्या प्रश्नाने सिद्ध होते. कासरगोडमधली पंचावण्ण टक्क्यांपेक्षा जास्त लोकसंख्या मल्याळी भाषक असल्यामुळे तो भाग केरळला द्यावा, असे राज्य पुनर्रचना आयोगाने सुचवले होते. असा निर्णय देताना भाषिक आणि प्रशासकीय अशा दोन्ही मुद्द्यांचा आपण विचार केला आहे, असं राज्य पुनर्रचना आयोगाने म्हटलं होतं...

महाराष्ट्राने सीमाभागावार दावा करताना भूमिपुत्र सिद्धान्ताचा आधार घेतला आहे, अशी एक लोणकढी कर्नाटकने ठेवून दिली आहे. हा सिद्धान्त काही देशद्रोहाचा भाग नाही

भारत सरकारला घटनेच्या कलम ३ प्रमाणे राज्यांच्या सीमांची पुनर्आखणी करण्याचा अधिकार आहे, ही गोष्ट महाराष्ट्राने अजिबात नाकारलेली नाही. मात्र हे करत असताना एका राज्याला एक न्याय आणि दुसऱ्या राज्याला दुसरा न्याय हे धोक्याचं आहे अशी महाराष्ट्राची भूमिका आहे. सदर प्रश्नाचा विचार करता महाराष्ट्र आणि कर्नाटक या दोन राज्यांना संसदेने असमान वागणूक दिल्याचं स्पष्ट होतं...

महाराष्ट्र-कर्नाटक सीमाप्रश्न हा कमी महत्त्वाचा आणि संकुचितपणाचा आहे असं कर्नाटक सुचवू पाहत आहे

सध्याच्या वादाचा महाजन आयोगाशी काहीही संबंध नाही, हा महाराष्ट्राचा दावा म्हणूनच महत्त्वाचा आहे. प्रतिवादी क्रमांक एक म्हणजे भारत सरकारने  पुरेशी सक्रियता न दाखवणे आणि प्रतिवादी क्रमांक दोन म्हणजे कर्नाटकने 'हपापाचा माल गपापा' या पद्धतीने हा प्रदेश बळकावणे, याच्या विरोधात महाराष्ट्राचा आवाज पोहोचावा म्हणून सर्वोच्च न्यायालयाचे दरवाजे ठोठावावे लागले, हे महाराष्ट्राचे म्हणणे रास्त आहे...

भारत सरकार आणि कर्नाटक सरकार ही दोन्ही सरकारं लोकांच्या लोकशाही पद्धतीने व्यक्त झालेल्या आवाजाबद्दल असंवेदनशील आहेत

घटनेच्या कलम ३२ नुसार मूलभूत अधिकारांची पायमल्ली झाल्यास सर्वोच्च न्यायालयाच्या मूळ अधिकारक्षेत्रांतर्गत याचिका दाखल करण्याचा अधिकार आहे. मूळ अधिकारक्षेत्राचा वापर करून तातडीने न्याय मिळवून द्यावा अशी अपेक्षा असते. महाराष्ट्राची मागणी मात्र शिळ्या कढीला ऊत आणल्यासारखी आहे, अशा शब्दांत कर्नाटकने त्याची खिल्ली उडवली आहे. जे दक्ष आहेत त्यांना कायदा मदत करतो, पण...

भारत सरकारचं वागणं विवेकी, न्याय्य आणि समन्यायी नसल्यामुळेच महाराष्ट्रावर ही परिस्थिती ओढवली आहे

राज्य पुनर्रचना आयोगाने धरसोडपणा करून वेगवेगळ्या ठिकाणी वेगवेगळे आधार वापरले आहेत. त्यातून महाराष्ट्रावर अन्याय झाला असल्याचं महाराष्ट्राचं म्हणणं आहे. सर्वसाधारणपणे राज्यांची पुनर्रचना लोकेच्छा, भाषिक आणि सांस्कृतिक एकजिनसीपणा, भौगोलिक सलगता आणि प्रशासकीय सोय, या आधारांवर केली जाते. राज्य पुनर्रचना कायद्याच्या निर्मितीनंतर झालेल्या पाच सीमाविषयक करारांमध्ये याच तत्त्वांचा अवलंब करण्यात आला आहे...

समकालीन भारतात सीमाभागातल्या मराठी माणसांनी केंद्र सरकारची अनास्था आणि कर्नाटक सरकारची दडपशाही, अरेरावी यांच्या विरोधात दिलेला लढा ऐतिहासिकच मानला पाहिजे

आज हा विषय सर्वोच्च न्यायालयात आहे, त्यामुळे सर्वोच्च न्यायालय त्यावर जो निर्णय देईल, त्याची वाट पाहणं एवढंच आपल्या हातात आहे, असं काही जणांना वाटतं. मला तसं वाटत नाही. सर्वोच्च न्यायालय पोकळीत जगत नाही. कायद्याचा कीस काढणं आणि नियमांवर बोट ठेवणं हे जरी सर्वोच्च न्यायालयाचं काम असलं, तरी सर्वोच्च न्यायालयापुढे वस्तुस्थितीची जी माहिती येते, त्यामध्ये लोकांच्या परिस्थितीचा मागोवा असतोच...

हा काही दोन राज्यांमधील संघर्षाचा प्रश्न नाही किंवा यामध्ये कोणाचे राज्य काबीज करण्याची भूमिका नाही

ह्या अत्यंत महत्त्वाच्या विषयावर गेली अनेक वर्षे चर्चा होत आहे. आपल्यापैकी सर्वांना माहीत आहे की, हा प्रश्न केंद्र सरकारने सोडवावयाचा आहे. अनेक पर्याय निघाले, अनेक कमिट्या निघाल्या, अनेक समित्या निघाल्या, अनेक चर्चा झाल्या आणि वेगवेगळ्या तऱ्हेने हा प्रश्न सोडवण्याचा आपण प्रयत्न केला. ही गोष्ट खरी आहे की, सीमाभागामध्ये असलेल्या लोकांना त्रास सहन करावा लागतो आणि तो वेगवेगळ्या तऱ्हेचा त्रास असतो...

विश्वामित्राने वैदिकांच्या धार्मिक सृष्टीला शह देऊन एक प्रतिसृष्टी निर्माण केली होती

विश्वामित्राच्या प्रतिसृष्टीत या मारअंकी लिपीच्या अधिष्ठानावर ब्राह्मीद्वारे मारअंकीचेच प्रथमत: पुनरुज्जीवन घडवले गेले. आपल्या ऊर्जा ब्रह्मवादाचे तत्त्वज्ञान संकलित करणारी, त्या तत्त्वज्ञानाचे रक्षण करणारी लिपी म्हणून या लिपीला ब्राह्मी संबोधन दिले गेले. ऋग्वेदातील अनेक दाखल्यावरून आणि आरण्यके, उपनिषदांवरून विश्वामित्रानेच ही ऊर्जा ब्रह्मवादी प्रतिसृष्टीची उभारणी केल्याचे स्पष्ट होते...

भाषातज्ज्ञांच्या मतांना क्षुल्लक लेखणाऱ्या या दृष्टिकोनाशी महाराष्ट्र शासनाला सहमत होता येत नाही

ओपन माइंड ठेवून सगळ्यांनी या गोष्टीकडे पाहिले पाहिजे. अशी कोणतीही गोष्ट आपल्याकडून घडता उपयोगी नाही की, ज्यामुळे अगोदरच दुर्दैवाने आपल्या विरुद्ध असलेले प्रिज्युडीस वाढीला लागतील. एकमेकांवर आघात-प्रत्याघात करावेत अशा प्रकारचा हा विषय नाही, त्याकरता अनेक विषय आहेत. पण, हा विषय एकमेकांवर आघात-प्रत्याघात करण्यासाठी वापरणे योग्य नाही, असे मला वाटते. असे करणे म्हणजे मूळ विषयाला बगल देण्यासारखे होईल, असे मी मानतो...

हा प्रश्न सोडवण्यास विलंब लागला, त्याची जबाबदारी मला वाटते नेत्यांवर टाकावी लागेल

आम्ही सतत असे म्हणत आलो आहोत की, या प्रश्नाच्या बाबतीत सर्वांचा एक विचार असला पाहिजे. या प्रश्नाची सोडवणूक आम्ही करत असताना, आम्ही भेटावयास येणार नाही, असे कोणी म्हणणे बरोबर आहे काय? या भागाच्या प्रश्नाबद्दल त्या मंडळींनाही तळमळ आहे. पण, म्हणून सरकारचा राजीनामा मागून काही हा प्रश्न सुटणार नाही. राजीनामा देऊन मिटवण्यासारखा हा प्रश्न सोपा नाही. या प्रश्नाची सोडवणूक बौद्धिक पातळीवरून केली पाहिजे...

मी सांगू इच्छितो की, माझ्या हातात असते तर मी हा प्रश्न केव्हाच सोडवला असता, परंतु हे एकाच्या हातचे नाही

मला असे वाटते की, सत्याग्रहांसारख्या गोष्टीमुळे हा प्रश्न सुटत नाही. माझा विश्वास आहे की, देशाच्या नेत्यांवर विश्वास ठेवल्यानेच उशिरा का होईना हा प्रश्न सुटेल. त्यामुळे भाषा कोणती बोलावी, कोणती बोलू नये हा ज्याच्या-त्याच्या स्वभावाचा प्रश्न होऊ शकतो. मला असे वाटते की, 'राजीनामे देऊ आणि राज्यकारभार विस्कळीत करू', अशा प्रकारची भाषा वापरून सुटणार नाहीत. हा प्रश्न तत्त्वाला धरून सुटला पाहिजे, ही आमची ठाम भूमिका आहे...

साराबंदी : सीमाप्रश्नासाठीचा पहिला लढा

राज्य पुनर्रचनेतून मुंबई व म्हैसूर राज्यांच्या सरहद्दीच्या प्रश्नाला आंतरराज्य वादाचे स्वरूप प्राप्त झाले आहे. सरहद्दीचे प्रश्न सोडवण्यासाठी लोकसभेने विभागीय मंडळाची योजना केली. पण, दोन वर्षे पूर्ण झाल्यावरसुद्धा प्रश्न दुर्लक्षिला गेला, तेव्हा समितीने आंदोलनाचा निर्णय घेतला व १ नोव्हेंबर १९५८पासून बेळगाव, कारवार, खानापूर, निपाणी व भालकी या पाच केंद्रांवर सत्याग्रह सुरू केला...

न्या. महाजन यांचा निवाडा हा असा आहे! त्याचे काय करायला हवे, हे एवढ्या चिकित्सेनंतर सुज्ञांना सांगायला हवेच काय?

६० टक्के मराठी भाषिकांची संख्यासुद्धा त्यांच्या मते ‘थोडेसे बहुमत’ आहे, पण दक्षिण सोलापूर वा अक्कलकोट तालुका कर्नाटकला देताना, त्यांना ५१च्या आसपास कन्नड भाषिकांची संख्या स्थिर व कायम वाटते. ३४ टक्क्यांच्या आसपास वस्ती असलेल्या अक्कलकोट शहरावर कन्नड संस्कृतीचा ठसा असल्याने ते कर्नाटकला देऊ इच्छितात. ४६ टक्के मराठी भाषिक व मराठी संस्कृतीचा प्रभाव असलेले बेळगाव शहर जायला हरकत नाही, पण...

पुष्पाताईंनी मागे ठेवलेला विचार आणि वारसा यांमुळे समकालातल्या प्रश्नांना भिडण्याचं बळ आपल्याला आणि येत्या पिढ्यांना मिळावं

वैचारिक स्पष्टता, निर्भीड उच्चार आणि लोकशाहीवादी मूल्यांवर अढळ निष्ठा असलेला सच्चा स्वर पुष्पा भावे यांच्या रूपानं सत्तरच्या दशकापासून महाराष्ट्रात लाभलेला होता. सामाजिक-राजकीय जनआंदोलनं, वंचित-दलित-कष्टकऱ्यांचे संघर्ष, साहित्य, संस्कृती, स्त्रीवादी विचारांच्या चळवळी, अशा अनेक क्षेत्रांमध्ये पुष्पाताईंनी आघाडीवर राहून काम केलेलं आपण सर्वांनी पाहिलेलं आहे. एकाच व्यक्तिमत्त्वाला लाभलेले हे विविध पैलू होते...

आज आता, वाल्याचा वाल्मिकी झाल्यानंतर, विराट आपला तो मस्तवालपणा खुल्या दिलानं मान्य करताना दिसतो. यालाही अर्थातच एक जिगर लागते

विराटने घेतलेल्या मेहनतीचं फलित जसं त्याच्या कामगिरीतून मैदानात दिसतं. तसंच ते त्याच्या पाठीराख्यांच्या वाढत्या संख्येतूनही दिसतं. तसं पाहता, शेजारी पाकिस्तानशी आपली खुन्नस जुनीच. त्यामुळे उभय देशांतल्या नागरिकांनी एकमेकांच्या गुणवत्तेचं खुल्यादिलाने कौतुक करण्याचे प्रसंग क्वचितच येतात. निःशंकपणे ते निमित्त विराटनं पाकिस्तानला मिळवून दिलं. एकेकाळचा पार्टीबॉय विराट आता, संबंध क्रिकेटविश्वाचा आदर्श बनला...

मनोहर सोनवणे यांच्या कथांना जागतिकीकरणाचा व्यापक संदर्भ आहे. त्यामुळे ‘ब्रँड फॅक्टरी’ला सामाजिक-सांस्कृतिक आशयाची डूब आहे

कथासंग्रह वाचल्यावर वाटतं की, ही माणसं वीसेक वर्षांनंतर पुन्हा भेटतील तर किती बरं होईल. हे ‘ब्रँड फॅक्टरी’चं यश आहे. जगात सतत नवं घडत असतं. तत्त्वज्ञ, इतिहासकार, शास्त्रज्ञ वगैरे मंडळी या परिवर्तनाची आपापल्या परीने शास्त्रीय समीक्षा करत असतात. लेखक शास्त्राच्या पलीकडे जातो आणि वास्तवाची कलात्मक पुनर्रचना करतो; सामाजिक-राजकीय वास्तवाला जीवनानुभवाचा समग्रपणा देतो. सोनावणे यांनी ही जबाबदारी समर्थपणे पार पाडलीए...

१९६७च्या निवडणुकीतील निकाल हे लोकमताचे खरे निदर्शक आहेत. बेळगाव-कारवारसंबंधी निर्णय घेताना तरी न्या. महाजन यांना त्यांचे हे मत निश्चितच उपयोगी पडले असेल!

कधी काळी कुणी एकमताने काय निर्णय घेतला होता व तोच कसा ‘यावश्चंद्रदिवाकरौ’ कायम राहिला पाहिजे, यावरच न्या. महाजन यांनी महाराष्ट्राला व्याख्यान सुनावले आहे. न्या. महाजन यांना माहीत होते की, राज्य पुनर्रचना मंडळाने व विधेयकाने महाराष्ट्र व गुजरात राज्ये नाकारली, पंजाब व हरियाणा राज्ये नाकारली, मंबई महाराष्ट्राला देण्याचे नाकारले. मग हैदराबाद विधानसभेने ‘एकमता’ने घेतलेला निर्णयच तेवढा कसा अपरिवर्तनीय ठरतो?...

सीमाभागातील मराठीपण

१ मे १९६० रोजी संयुक्त महाराष्ट्राची स्थापना झाली व मुंबई महाराष्ट्राची राजधानी बनली. या महाराष्ट्राच्या एका बाजूस अथांग समुद्र, तर अन्य बाजूस गुजरात, मध्य प्रदेश, छत्तीसगड, आंध्रप्रदेश, कर्नाटक व गोवा ही शेजारील राज्ये आहेत. एकूणच या राज्यांच्या महाराष्ट्राशी जोडून असलेल्या सीमा लक्षात घेता, महाराष्ट्राच्या मराठी भाषेने आपला ठसा शेजारील कर्नाटक राज्यावर कसा उमटवला आहे, याचा आढावा...

महाजन अहवाल, देवाणघेवाण, तडजोड या शब्दांनाही सीमावासीयांनी थारा देता उपयोगाचे नाही. त्या वांझोट्या चर्चेमुळे जनतेत फाटाफूट मात्र होईल

पाटसकर निवाड्यापासून आपण आता सार्वमतावर आलो आहोत. महाराष्ट्र विधानसभेनेही एकमताने यास मान्यता दिली आहे. आता केंद्र सरकारची मान्यता मिळवणे बाकी आहे. ती महाराष्ट्रातील नेत्यांनी त्वरित मिळवावी यासाठी दडपण वाढवले पाहिजे. फाटाफूट निर्माण करण्याचे आजपर्यंत अनेकांनी प्रयत्न केले, पण त्यांना यश आलेले नाही. ही आनंदाची गोष्ट आहे, पण बेसावध राहूनही भागणार नाही. मून चालणार नाही. नव्या दमाने वाटचाल करावी लागेल...

शिवसेनेची खरी ओळख म्हणजे सीमाप्रश्नावर केलेले तीव्र आंदोलन

शिवसेनाप्रमुखांनी दिलेल्या इशाऱ्याप्रमाणे सीमाप्रश्नावर या वर्षी शिवसेनेचे तीव्र आंदोलन सुरू झाले. या आंदोलनाची आग एवढी पेटली की, साऱ्या देशात शिवसेनेचा प्रकाश पडला. शिवसेनेची खरी ओळख म्हणजे सीमाप्रश्नावर केलेले तीव्र आंदोलन. मात्र हे आंदोलन करण्यापूर्वी शिवसेनाप्रमुखांनी केंद्र सरकारला हा प्रश्न सोडवण्याची पूर्णपणे संधी दिली...

आयुष्याच्या या टप्प्याला सीमाप्रश्नाची सोडवणूक हाच माझ्या दृष्टीने सर्वाधिक आनंदाचा क्षण असणार आहे...

आज मी वयाची नव्वदी पार केली आहे. अखंड आयुष्य संघर्षात गेल्यामुळे आता गात्रे थकली आहेत, पण मला एस. एम. जोशींची आठवण येते. त्यांच्या आयुष्याच्या अखेरच्या दिवसांमध्ये त्यांना भेटायला आलेल्या रामकृष्ण हेगडेंना एस. एम. अण्णांनी सीमाप्रश्न सोडवण्याची विनंती केली होती. माझ्या आयुष्याच्या या टप्प्याला सीमाप्रश्नाची सोडवणूक हाच माझ्या दृष्टीने सर्वाधिक आनंदाचा क्षण असणार आहे...

आमची तक्रार हीच आहे की, आमचे मुख्यमंत्री खंबीरपणे या प्रश्नाची सोडवणूक व्हावी म्हणून उभे राहत नाहीत

अध्यक्ष महाराज, मला खरचटले असे वर सांगण्यात आले, ठीक आहे. त्यांच्या दृष्टीने ते खरचटणे असेल, कारण स्वातंत्र्य चळवळीचा त्यांना सुदैवाने अनुभव नाही. लाठीमाराच्या वेदना कशा असतात, याचा अनुभव नाही आणि या पुढे कधी घ्यावा लागण्याची शक्यता नाही, परंतु म्हणून दुसऱ्याला लागलेल्याची ‘खरचटणे’ म्हणून संभावना करणे हे योग्य नाही, असे मला वाटते. हिणकस प्रवृत्तीचे हे द्योतक आहे. अनेक लोकांचे खुबे निखळलेले मला माहीत आहेत...

एक संवेदनशील शिक्षिका छळछावणीतील शेकडो विद्यार्थ्यांना जगण्याचे बळ कसे पुरवते, याचे हृदयस्पर्शी चित्रण या पुस्तकात आहे

शिक्षक समुदायासमोर आदर्श नाहीत व हा समूह परिवर्तनाच्या लढाईत मोलाची भूमिका घेत नाही, अशी तक्रार सतत केली जाते. अशा पार्श्वभूमीवर फ्रीडलसारखी शिक्षिका आपल्यासमोर दीपस्तंभासारखी उभी आहे. मृत्युच्या छायेतही ती तिचा शिक्षकधर्म निभावते व गॅसचेंबरच्या दिशेने रवाना होईपर्यंत लहान लेकरांना धीर देत असते. कोणत्याही शिक्षकाला प्रेरणा देणाऱ्या फ्रीडल यांचा या पुस्तकाद्वारे करून दिलेला परिचय लक्ष वेधणारा आहे...

मूळ तत्त्वापासून सत्ताधारी पक्ष विचलित झाला आहे, एकदा पाऊल घसरले की, माणूस दरीत जाऊन पडण्याची शक्यता असते

आम्हांला सांगण्यात येते की, हा प्रश्न बौद्धिक पातळीवर सोडवण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे. मला विचारावयाचे आहे की, आतापर्यंत हा प्रश्न बौद्धिक पातळीवरून सोडवण्याचे किती वेळा प्रयत्न झाले आणि त्यातून निष्पन्न काय झाले? आता ह्यापेक्षा जास्त जोरदार कृती केल्याशिवाय हा प्रश्न केवळ बौद्धिक पातळीवर चर्चा करून सुटेल असे वाटत नाही. म्हणून मंत्रिमंडळाला आता ह्या प्रश्नावर राजीनामा देण्याशिवाय दुसरा मार्ग राहिलेला नाही...

शक्तीचा योग्य प्रकारे उपयोग करण्याचे धैर्य आपण दाखवत नाही, हीच खरी अडचण आहे

आपल्या जवळ असलेली कोणतीही सत्ता किंवा पद हे जोपर्यंत आपण टाकून देण्यास किंवा झिडकारून टाकण्यास तयार होत नाही, तोपर्यंत कोणतेही प्रश्न सुटत नसतात. आणि आता ती वेळ आलेली आहे, ही असलेली सत्ता प्रत्यक्षात फेकून देण्याची वेळ आलीय, अशी तयारी असली पाहिजे. दिल्लीला हे कळले पाहिजे की, आता गल्लीदेखील हलली आहे, म्हणजे पाहा प्रश्न कसा त्वरित सुटतो...

कन्नड भाषा, कर्नाटक यांच्याशी आमचे भांडण नसून आमचे भांडण त्यांच्या नेत्यांशी आहे, त्यांच्या धोरणाशी आहे!

सीमाप्रश्नाबाबत झगडत असताना राष्ट्रीय दृष्टीकोन कुणीही टाकू नये. कटुता, वैरभाव नको. स्वकीयांवर पोलीस शस्त्रे उगारतात, हे स्वतंत्र भारताला शोभत नाही. लष्कर-पोलीस स्वकीयांविरुद्ध वापरण्यासाठी नसून ते चीन-पाकिस्तान अशा आक्रमकांविरुद्ध वापरण्यासाठीच असायला पाहिजे. सीमाप्रश्नाच्या बाबतीत पार्लमेंटचे मत मी महाराष्ट्राच्या बाजूला वळवू शकेन, असा मला विश्वास वाटतो; कारण सीमेचा प्रश्न हा न्यायाचा आहे, नीतीचा आहे...

हा प्रश्न मुख्यतः दोन राज्यांच्या मधला आहे आणि साहजिकच तो प्रश्न दोन राज्यांच्या विचाराने आणि तडजोडीने सुटला पाहिजे

फक्त मामुली लॉ अँड ऑर्डरचाच प्रश्न असता तर त्याच्याशी आमचा काही संबंध नव्हता. प्रत्येक राज्य सरकार आपल्या राज्यात लॉ अँड ऑर्डर ठेवण्यासाठी उपाय योजना करू शकते, परंतु हा प्रश्न फक्त लॉ अँड ऑर्डरचा नाही, तर तेथील जनतेच्या एका विवक्षित मागणीतून हा प्रश्न निर्माण झालेला आहे. दोन समाजांच्या भिन्न भिन्न प्रकारच्या मागणीतून हा प्रश्न निर्माण झालेला आहे...

काल शायरे आझम साहिर लुधियानवीचा आत्मा गौरवच्या बातमीने नक्कीच सुखावला असेल! दोघेही तितकेच मातृभक्त व स्त्रीपूजक आहेत

आज साहिरचा १००वा जन्मदिवस आहे, आणि ‘आंतरराष्ट्रीय महिला दिन’ही. साहिर स्त्रीचा सन्मान करणारा मसिहा आहेच, पण बंगालचा गौरव एक सामान्य माणूस आहे, तरीही त्याला मी साहिरच्या पंक्तीमध्ये बसवतो आहे. कारण? दोघेही तितकेच मातृभक्त व स्त्रीपूजक आहेत. गौरव हा स्त्री जातीचा मसीहा ठरतो! आणि साहिर? त्यानं तर आईसाठी ऐय्याश बापाची जमीनदारी ठोकरली व गरिबी पत्करली...

‘इन्शाअल्लाह’ या अभिराम भडकमकर यांच्या बहुचर्चित कादंबरीवरील ‘परीक्षण स्पर्धे’चा निकाल जाहीर

‘राजहंस प्रकाशन’ आणि ‘अक्षरनामा’ यांच्या संयुक्त विद्यमाने ३० जानेवारी २०२१ रोजी कादंबरीकार अभिराम भडकमकर यांच्या ‘इन्शाअल्लाह’ या बहुचर्चित कादंबरीवरील ‘परीक्षण स्पर्धा’ जाहीर करण्यात आली. १ ते २८ फेब्रुवारी हा या स्पर्धेचा कालावधी होता. या स्पर्धेसाठी २८ फेब्रुवारीअखेर एकंदर आठ परीक्षणे आली. त्यातील तीन परीक्षणांची बक्षिसांसाठी निवड करण्यात आली आहे...

महाराष्ट्रातल्या जनतेला सीमाप्रश्नाबद्दल अधिकाधिक जागरूक करणे आणि सीमाभागातील जनतेला महाराष्ट्र शासनाशी जोडून घेणे, ही दुहेरी जबाबदारी आमच्यावर आहे

आपण सगळे जाणतो की, सीमाप्रश्न हा लक्षावधी लोकांच्या आस्थेचा प्रश्न आहे. या सर्व लोकांपर्यंत पोहोचण्यासाठी आणि त्यांना शासनापर्यंत निर्विघ्नपणे पोहोचता यावे, यासाठी समाजमाध्यमांचा मोठ्या प्रमाणात वापर करण्याचा आमचा विचार आहे. त्यासाठी आवश्यक त्या तांत्रिक पायाभूत सुविधा आणि प्रशिक्षित मनुष्यबळ तयार करणे या दिशेने प्रयत्न चालू आहेत...

विराट कोहलीमध्ये चीड, राग, जिद्द, विनम्रता, मदत करण्याची वृत्ती, अन्यायाविरुद्ध आवाज उठवण्याची जिगर असे सगळे गुण एकवटले आहेत

क्रिकेटपटू सहसा आपली बॅट कुणालाच देत नाहीत. त्यांचा जीव जणू त्या बॅटमध्ये असतो. विराटनं मात्र आपल्या बॅट होतकरू फलंदाजांना दिलेल्या मी पाहिल्या आहेत. एखाद्याची कामगिरी आवडली, त्याच्यामध्ये गुणवत्ता आहे, असं विराटला वाटलं की, आपली बॅट विराट त्या खेळाडूला बक्षीस, भेट म्हणून देतो. बॅगा, कपडे हे तर तो सातत्याने भेट देत असतो. संघ आणि संघातील सहकारी यांच्या हक्कासाठी तो बीसीसीआयशीदेखील झगडायला मागेपुढे बघत नाही...

कर्नाटक सरकार मराठी माणसाला दडपण्याचे काम करत आहे. अशा प्रकारच्या दडपशाही प्रवृत्तीचा मी तीव्र निषेध करतो आहे. ही दडपशाही खपवून घेतली जाणार नाही!

३० जुलै २०१४ रोजी कर्नाटक सरकारने मराठी भाषिकांवर अमानुष अशा प्रकारचा दडपशाहीचा प्रकार केलेला आहे. बेळगावचे नामकरण 'बेळगावी' असे करण्यात आलेले आहे, ही गोष्ट, सर्वोच्च न्यायालयामध्ये चालू असलेल्या केसचे प्रमुख कोर्ट कमिशनर यांच्या निदर्शनास आणून दिलेली आहे. याबाबत सर्वोच्च न्यायालयामध्ये वाद चालू असताना बेळगावचे 'बेळगावी' नामकरण करणे योग्य नाही, असेही आम्ही त्यांना कळवलेले आहे...

आम्ही मागितली त्या तत्त्वावर या प्रश्नाची सोडवणूक झाली पाहिजे, नाही तर आपद्-धर्म म्हणून सार्वमताच्या आधारे सोडवणूक झाली पाहिजे!

जो वादग्रस्त प्रदेश आहे त्यात ८०० ते १,००० गावे आहेत. या वादग्रस्त गावांमध्ये आम्ही सार्वमत घ्यावयाला तयार आहोत. ही सूचना केल्यानंतरही कर्नाटकाला ते चालत नाही. त्यांना काय चालते हे आम्हांला समजत नाही. त्यांना वेलदोड्याने थंडी होते आणि लवंगेने उष्णता होते. त्यांना काय चालते हे समजत नाही. त्यांना निवडणुकीचा निकाल मान्य नाही, भाषिक बहुसंख्येचा आधार चालत नाही. सार्वजनिक मतही चालत नाही...

‘लोळणफुगडी’ ही कवितामालिका भालचंद्र नेमाडे म्हणतात त्याप्रमाणे ‘कवीमधल्या वारकरी जाणिवेचेच एक अतिसंवेदनशील रूप आहे’!

गावगाडा कोसळत असला तरी विठ्ठल अजूनही विटेवर स्थिर आहे. अशा परिस्थितीत श्रीकांत देशमुखांसारख्या वारकरी मुशीत घडलेल्या कवीला परंपरेने विठ्ठलावर शाबित केलेल्या हक्काची पुन्हा एकदा अंमलबजावणी कराविशी वाटत असेल तर स्वाभाविक आणि सुसंगतच म्हणायला हवे. देशमुखांच्या या कवितांमध्ये ज्याला आध्यात्मिक म्हणता येईल असा आशय तसा कमीच दिसेल. मुळात त्यांना अध्यात्मापेक्षाही त्याचा समाजधर्म महत्त्वाचा वाटतो...

इतकी वर्षं न सुटलेले प्रश्न सुटावेत म्हणून लोक रक्त आटवतात, तेव्हा त्यांच्याकडे दुर्दम्य आशावाद असतो. तोच दुर्दम्य आशावाद माझ्याकडेही आहे

गेली दहा वर्षे सीमाभागात काम करत असताना, आणि गेले वर्षभर शासनात काम करत असताना, मला या प्रश्नासंबंधी दस्तावेजीकरणाची उणीव वारंवार जाणवलेली आहे. ज्ञान ही ताकद आहे आणि ज्ञानाचा पाठपुरावा ही सवय झाली पाहिजे. त्यामुळे एकीकडे रस्त्यावरचा सीमालढा लढत असताना वैचारिक शिबंदीही तितकीच पक्की पाहिजे. हे काम मीच का करू नये, या प्रश्नाच्या उत्तरात या पुस्तकाची सुरुवात आहे...

सीमाभागात राहणारे लोक कर्नाटकबद्दल एवढे कडवट का आहेत, असा प्रश्न ज्यांना पडतो; त्यांनी कर्नाटकच्या वर्तनाची चिकित्सा केली पाहिजे

सीमाभागातला लढा हा मराठी भाषेचा आणि मराठी माणसांचा लढा आहे, पण मराठी माणसांच्या इतरही ओळखी आहेत; जातीच्या, धर्माच्या! या ओळखींचा परस्परांशी संघर्ष होऊ शकतो आणि त्याचा लढ्यावर परिणाम होऊ शकतो. गेल्या तीनेक दशकांमधे धार्मिक ध्रुवीकरणाचा वेग प्रचंड वाढला आहे, त्यातून सीमाभागातल्या मराठी माणसांची हिंदू ही ओळख ठळक करण्याकडे काही लोकांचा कल निर्माण झाला आहे. त्याचा तात्कालिक फायदा असला तरी दीर्घकालीन तोटाच झाला आहे...

हे पुस्तक प्रबळ हितसंबंधांचा खडक फोडण्यासाठी दिलेला आणखी एक दणका आहे!

‘महाराष्ट्र-कर्नाटक सीमावाद : संघर्ष आणि संकल्प’ हे सीमाप्रश्नाबाबतचे पुस्तक नुकतेच महाराष्ट्र सरकारच्या वतीने प्रकाशित करण्यात आले आहे. या पुस्तकाचे संपादन दीपक कमल तानाजी पवार यांनी केले आहे. हे पुस्तक जास्तीत जास्त लोकांपर्यंत जावे यासाठी आजच्या ‘मराठी भाषा गौरव दिना’पासून रोज ‘अक्षरनामा’वर क्रमश: प्रकाशित करत आहोत. संपादक पवार यांनी या पुस्तकाला सविस्तर प्रस्तावना लिहिली आहे. तिचा हा पहिला भाग...

दारासिंग  : ‘पंडित नेहरू माझी कुस्ती तब्बल ५० मिनिटे अतिशय रंगून पाहात होते!’

माझ्या आयुष्यात अशी रोमँटिक वळणं वगैरे आली नाहीत. माझं सर्व लक्ष कुस्ती आणि कसरती-व्यायाम करण्याकडेच होतं. एकदा एका सिनेमात कुमकुम माझी नायिका होती. ती लाडानं बोलत बोलत माझ्याजवळ येते अणि मी खांद्यानं हलकासा धक्का मारतो असा सीन होता. कुमकुम बोलत बोलत माझ्याजवळ आली, तेव्हा मी तिला खांद्यानं हलकासा धक्का मारला तर ती धाडकन दहा फूट लांब फेकली गेली...

सर्व प्रकारच्या कट्टरतेला नाकारणाऱ्या ‘इन्शाअल्लाह’ या अभिराम भडकमकर यांच्या बहुचर्चित कादंबरीवरील ‘परीक्षण’ स्पर्धा

अभिराम भडकमकर यांची ‘इन्शाअल्लाह’ ही नवी कादंबरी नुकतीच राजहंस प्रकाशनातर्फे प्रकाशित झाली आहे. दारिद्रयात पिचत असलेली मुस्लीम वस्ती. पैशाचा अभाव, शिक्षणाचा अभाव! अज्ञान, अस्वच्छता, व्यसनाधीनता यांनी ग्रस्त जीवन. एके दिवशी ती वस्ती ढवळून निघाली. वस्तीतल्या पोरांची धरपकड झाली. जुनैद घरी आलाच नाही, पकडलेल्या पोरांमध्येही तो नव्हता. कॉलेजमध्ये शिकणारा सरळ मुलगा! अभ्यासू, कविताप्रेमी!  का झालं असं?...

शेअर बाजारात व्यवहार करून तुम्हाला फारसा ताण न घेता, निवांतपणे, भरपूर उत्पन्न कमावायचे असेल, तर तुम्हाला फक्त हे पुस्तक हाताशी ठेवायचे आहे.

शेअर बाजारात व्यवहार सुरू करण्यासाठी चांगल्या मार्गदर्शकाची गरज असते. पण इंटरनेट असो, टीव्ही वाहिन्या असोत किंवा या विषयावरची उपलब्ध पुस्तकं असोत... सहसा अगदी प्राथमिक बाबी तुम्हाला कोणी सांगत नाही. सगळ्यांची माहिती ही एका किमान पातळीच्या वरची असते. साहजिकच, या बाजारात पहिल्यांदा प्रवेश करणारा गुंतवणूकदार बिचकतोच. त्याच्याकडे पैसा असतो, गुंतवण्याची इच्छा असते, पण योग्य मार्गदर्शनाच्या अभावी तो माघारी जातो...

या पुस्तकाचं उद्दिष्ट काय? मोठ्या चुका टाळणं आणि सहजपणे वापरता येतील अशी गुंतवणुकीसंबंधीची धोरणं आखण्यासाठी वाचकाला योग्य दिशा दाखवणं...

‘सर्वसामान्य माणसाला योग्य प्रकारे गुंतवणुकीच्या संदर्भातली योजना आखता आणि ती अमलात आणता यावी’ हे या पुस्तकाचं उद्दिष्ट आहे. शेअर्स किंवा बाँड्स यांच्यामध्ये गुंतवणूक करण्यासंबंधीच्या विश्लेषणाच्या तंत्रज्ञानाचा इथे फार उहापोह केलेला नाही. गुंतवणुकीशी संबंधित असली मूलतत्त्वं आणि गुंतवणूकदाराचा दृष्टिकोन यांवर मुख्य भर देण्यात आलेला आहे...

वाचणारे डोळे दिले, ऐकणारे कान दिले, एका निर्जीव करोनाने जगण्याचे भान दिले

आचार्य अत्रे नेहमी म्हणत. सोपं मराठी लिहा- जे शेतकऱ्याला आणि कामगारालासुद्धा कळलं पाहिजे. त्यांना ज्ञानेश्वर कळतो, तुकाराम कळतो. तुम्ही काय त्यांच्यापेक्षा मोठे आहात का? या भाष्यकविता म्हणजे मराठी मनाची एक सल आहे. हा अस्सल देशी वाण आहे… ज्यांनी व्यवच्छेदक रेषा, अस्मिता, सव्यसाची, आकृतीबंध हे शब्द आयुष्यात कधी उच्चारले नाहीत अशांनाही कळावं, अशा या मराठीतील भाष्यकविता – ‘कासा-२०’...

महाराष्ट्राची सीमाप्रश्नाबद्दलची बाजू न्याय्य आहे, हे माझ्यातल्या कार्यकर्त्यालाच वाटतं असं नाही, तर माझ्यातल्या राज्यशास्त्राच्या भाषिक राजकारणाच्या अभ्यासकालाही वाटतं.

हा केवळ भावनिक आणि अस्मितेचा प्रश्न आहे असं मी मानत नाही. राज्याराज्यांतल्या कायदेशीरपणाचा आणि सामूहिक नीतीमत्तेचा हा प्रश्न आहे असं मला वाटतं. खेडे हा घटक, भाषिक, बहुसंख्या आणि लोकेच्छा, हे राज्य पुनर्रचनेचे चार मूलाधार महाराष्ट्राने कल्पनेतून निर्माण केलेले नाहीत. स्वातंत्र्योत्तर भारतात ज्या ज्या वेळी सीमांची निश्चिती करायचा प्रयत्न झाला, त्या त्या वेळी या तत्त्वांचा विचार केला गेला आहे...

ऑर्वेलच्या अंतरंगाचा वेध घेताना त्याचं व्यक्तित्व आणि साहित्य यांचा संगम साधण्याचा हा प्रयत्न आहे. हे पुस्तक वाचकांना ऑर्वेलशी जोडणारा पूल ठरावं...

कलावंताचा प्रवास कष्टप्रद असतो, याची त्याला जाणीव नव्हती का? निश्चितच होती! पण ‘करून जावे असेही काही...’ हा त्याचा ध्यास होता. म्हणूनच तो त्या खडतर वाटेवर चालत राहिला. त्या प्रवासाचं खणखणीत मोल चुकवण्याची त्यानं तयारी ठेवली होती. एकट्यानं चालताना त्याला यातना झाल्या, पण तो खचला नाही. मार्गापासून ढळण्याचा विचारही त्याला कधी शिवला नाही. त्यासाठी स्वावलंबीपणे जगला. अनेक बाबतीत तो गांधीजींसारखा होता...

नकळत्या वयात मुलांच्या हातून झालेल्या चुकांना क्षमा केली जात नाही, सरसकट त्यांच्यावर ‘गुन्हेगार’ असा शिक्का मारला जातो आणि परतीच्या वाटा बंद केल्या जातात

या मुलांकडे बघण्याचा समाजाचा, पोलिसांचा, न्याययंत्रणेचा दृष्टिकोन खूपच नकारात्मक आहे. खरं तर आपण आणि आपल्यातलेच काही जण त्यांना जे देतोय, तेच ही मुलं आपल्याला परत करतायेत आणि तरीही बोट त्यांच्यावर रोखण्यात आपण पुढे आहोत. या मुलांचा भवताल पूर्णपणे बदलणं ही लगेचच होणारी गोष्ट नाही; पण त्यांना सन्मानानं जगण्यासाठी जरूर ती साधनं देणं आणि कायद्याचं संरक्षण पुरवून सक्षम करणं ही तर करता येण्यासारखी गोष्ट आहे...

१९५७च्या कादंबरीचं ६२ वर्षांनंतर, आज जागतिक अणुयुद्धाचा धोका नसताना मी भाषांतर का करतो आहे? आजच्या भौतिक स्थितीचं आकलन स्पष्ट करण्यासाठी...

ते काल्पनिक अणुयुद्ध बेजबाबदार सत्तास्पर्धेतून घडलं होतं. आज बेजबाबदार उपभोग-स्पर्धेतून जगाचं हवामान बदलतं आहे. आपण दक्षिण गोलार्धातल्यांचा प्रश्‍न विचारत नाही आहोत कारण आपण आजही ‘कुठे काय झालंय हवामानाला?’ असा प्रश्न विचारतो आहोत. मानसोपचारात ‘मला कुठे काही समस्या आहे?’ या प्रश्नाला ‘डिनायल’ म्हणतात. आपण आज डिनायलमध्ये आहोत...

संस्कृती म्हणजे काय? ती कशी निर्माण होते आणि तिची वैशिष्ट्ये कोणकोणती असतात?

महाराष्ट्राचे ‘महाराष्ट्रीयत्व’ या संज्ञेने ओळखले जाणारे असे काही खास वैशिष्ट्य आहे की नाही? आणि असल्यास ते कशा प्रकारचे आहे? याचा शोध घेण्याचा अल्पसा प्रयत्न आम्ही या ग्रंथाच्या रूपाने करत आहोत. महाराष्ट्र संस्कृतीच्या प्राचीन परंपरेचे धागेदोरे जुळवण्यासाठी ‘महाराष्ट्राच्या कुळकथे’कडे वळण्यापूर्वी ‘संस्कृती’ या शब्दाच्या संकल्पनेत कोणत्या गोष्टींचा अंतर्भाव होतो, याची काही चिकित्सा करणे आवश्यक वाटते...

जोस सॅल्वडोर अल्वरेंगा : समुद्राच्या लाटांवर एक वर्ष जगण्यासाठी प्रचंड संघर्ष करणारा जिगरबाज दर्यावर्दी

या पुस्तकात मृत्युच्या दारातून परतलेल्या नऊ व्यक्तींच्या श्वास रोखून धरायला लावणाऱ्या चित्तथरारक कहाण्या आहेत. म्हटलं तर या साध्या कहाण्या आहेत. संकटातून माणसं कशी वाचली याच्या. म्हटलं तर ही माणसंही अगदी तुमच्या-माझ्यासारखीच आहेत; पण त्यांच्यावर परिस्थितीच अशी ओढवली की, त्यांना असामान्यत्व दाखवण्यावाचून इलाज राहिला नाही. मृत्यू पाहिलेली ही माणसं जगण्याबद्दल, स्वतःच्या क्षमता ताणण्याबद्दल खूप काही सांगतात...

भिक्षेकरी समाजात पाला-बिऱ्हाडात राहून मी पी.एचडी. पदवी मिळवण्यासाठी जो संघर्ष केला, तो मांडण्याचा हा प्रयत्न आहे

‘झोळी’ हे आत्मकथन वाचकांच्या समोर ठेवत आहे. मी अठरा विश्व दारिद्रय असलेल्या भिक्षेकरी ‘नाथपंथी डवरी गोसावी’ या भटक्या जमातीत जन्माला आलो. भटकंती तर आमच्या पाचवीला पूजलेली आहे. आमचे जीवन भटकंती करून जगणे असे आहे. माझा समाज आजही भिक्षेवरच पूर्णपणे अवलंबून आहे. आमचे दुसऱ्याच्या दारात जाऊन बारा घरचा तुकडा मागितल्याशिवाय पोटच भरत नाही. आमची भिक्षेशिवाय चूल पेटत नाही...

ही ३५ वर्षं फुलत गेलेल्या एका स्नेहबंधाची कहाणी आहे

२१ ऑक्टोबर १९२९ ला, बल्बच्या पुनर्निर्माणाचा प्रयोग आपल्या खास मित्रांबरोबर पुन्हा पार पाडल्यावर झालेल्या समारंभात एडिसननं हा स्नेहबंध अगदी मोजक्या शब्दांत उलगडून दाखवला. तो समारंभ राष्ट्रीय पातळीवर साजरा झाला होता. प्रेसिडेंट हूव्हरसमवेत एडिसनच्या सत्कारासाठी, ३००हून अधिक राष्ट्रीय-आंतरराष्ट्रीय स्तरावरची मंडळी उपस्थित होती. एडिसन उत्तरादाखल बोलायला उभा राहिला तेव्हा त्याचा आवाज किंचित कातर झाला होता...

या मुलाखती म्हणजे मानवी सांस्कृतिक सौंदर्याचं प्रतिबिंब! आरसाच जणू. तुम्ही वाचकांनी त्यात डोकवावं. स्वतःस न्याहाळावं

‘सृजन संवाद’ (भाग १ आणि भाग २)मधील मुलाखती काही दीर्घ, तर काही संक्षिप्त आहेत. काहींच्या तर दोन दोन मुलाखती आहेत. अर्थात त्यांचे विषय, संदर्भ, आशय भिन्न भिन्न आहेत. गोपाळ अवटींना सर्व विषयांचे बारकावे माहीत असतात. ते सर्व विषयांचे सर्वज्ञ कसे? असा या मुलाखती वाचताना पडलेला प्रश्न; पण त्याचं उत्तर एकच. ती त्यांची जीवनसाधना आहे नि कर्मपूजाही! लेखक सलामीलाच अर्धं युद्ध जिंकतो, उर्वरित अर्धं तपशीलानं जिंकलं जातं...

आधुनिक ‘भारतीय राजकीय विचारा’तले मराठी विचारवंतांचे योगदान स्पष्ट करणारा ग्रंथ

या पुस्तकात प्रा. पवार यांनी १४ विचारवंतांचे विचार अभ्यासले आहेत. त्यातील रानडे, गोखले, टिळक आणि नेहरू यांचा भर लोकशाही राजवट स्थापन करून त्याद्वारे सामाजिक न्यायाची धोरणे अमलात आणण्याचा होता; तर फुले, सयाजीराव गायकवाड, राजर्षी शाहू महाराज, वि. रा. शिंदे, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, प्रबोधनकार ठाकरे यांचा भर सामाजिक न्यायावर होता...

एकविसाव्या शतकात ‘आंबेडकरी तत्त्वज्ञाना’त लिहिली जाणारी कविता कशी असेल, याचं उत्तर म्हणजे ‘बीइंग’ हा कवितासंग्रह

भाषेची सशक्त मोडतोड करत विजयने आपली भाषा निर्माण केली आहे. आपल्या कवितेच्या भाषेचं संकरीत व्याकरण विजयच्या कवितेत आहे. आपल्या भाषिक अभिव्यक्तीसाठी निर्माण केलेलं संकरित व्याकरण विजयने निर्माण केलेलं आहे. ज्ञानाची सगळी कवाडं ओलांडूनसुद्धा त्वचेसारखी चिकटलेली जात सोलून काढता येत नाही. तसंच ज्ञानाचा आणि जातीचा काहीच संबंध नसतो, या वास्तवाला मांडणारं पटल या कवितांमध्ये आहे...

स्थलांतरितांचं उपरं विश्व समजून घेण्याचा हा प्रयत्न आहे. यात मानवी अधोगतीबरोबर प्रगतीच्याही खाणाखुणा आहेत

बहुस्तरीय, बहुपदरी आणि बहुमितीय स्थलांतराच्या अविरत प्रक्रियेशी जोडला गेलेला व्यापक पट उलगडण्याचा, स्थानिक तसंच वैश्विक स्तरावरचं स्थलांतरितांचं काहीसं उपरं राहिलेलं विश्व समजून घेण्याचा हा छोटासा प्रयत्न आहे. यात मानवी अधोगतीबरोबर प्रगतीच्याही खाणाखुणा आहेत; संघर्षाबरोबरच सौहार्दाचेही दाखले आहेत. मुख्य म्हणजे, स्थलांतर थांबलं म्हणजे काय घडतं आणि स्थलांतर सुरू राहिलं म्हणजे काय साधतं...

मराठी कवितेतली मर्ज्य समूहनिष्ठता म्हणून या कवितेचे महत्त्व अधोरेखित होतेच, पण ‘मुस्लीम मराठी’ असा काही उच्चार केल्यास ती ‘एकमेव’ ठरते!

कवी फ.म. शहाजिंदे निधर्मीपणाच्या अनेक छटा- शक्यता पार करत करत आपल्याच समूहाजवळ आले आहेत. असे करणारे ते एकटेच नाहीत. तर ऐंशीच्या दशकात जे जे भारावलेले होते, ते ते सगळे विसाव्या शतकाच्या अंतिम पर्वात आपल्या आपल्या समूहाकडे परतले. जे काही शिल्लक राहिले त्यांनी आपल्यातली धर्मनिरपेक्षता मरू दिली नाही. सांस्कृतिकदृष्ट्या ते दुर्लक्षित झाले. याचे अनुभवकथन शहाजिंदे यांची कविता करते...

“याच्या एवढा सच्चा अमेरिकन आजवर झाला नाही आणि पुढे होईल असं वाटत नाही...”

त्याला श्रद्धांजली वाहताना एमर्सन म्हणाला, “एवढे तारतम्य बाळगणारा माणूस माझ्या पाहण्यात नाही. त्याचे हात कणखर होते, तर इच्छाशक्ती प्रबळ होती. त्याच्या बुद्धिमत्तेविषयी तर बोलायलाच नको... आपल्या देशाने किती महान पुत्र गमावला आहे याची अजून आपल्या देशवासियांना कल्पना नाही. त्याने जे काम सुरू केले आहे ते पूर्ण करणे कोणाला शक्य होईल की नाही याबद्दल माझ्या मनात शंका आहे...

एका वाक्यात सांगायचं तर माझा किंवा आपल्यापैकी कोणाचा तरी नातू वा पणतू या कादंबरीचा भविष्यातील नायक असू शकतो

‘अँथम’मध्ये काल्पनिक म्हणून १९३७मध्ये जे वर्णन केलं आहे ते २०३७ मधलं संपूर्ण भारताचं वास्तव चित्रण नसेल असं म्हणणारा आपलाच आवाज, कितीही आशावाद जागवला तरीही, खोल गेलेला आणि पोकळच वाटत राहील. विज्ञानाची कास धरल्याने मन आणि मेंदूवरचं भ्रमाचं पटल दूर होतं. आणि साहित्य, पुस्तकं माणसाला 'स्व' ची ओळख मिळवून देतात. भ्रमाची पटलं दाट होत असतानाच्या काळात या ‘अँथम’ची, म्हणजे स्वातंत्र्याच्या गीताची मशाल हा झाकोळ दूर करेल...

उर्दूच्या चेहऱ्यावर लोकसंस्कृतीचं सौम्य तेज झळाळतंय. त्यामुळे तिच्या सौंदर्यात भर पडत्येय

उर्दूवर जेवढा हक्क मुसलमानांचा तेवढाच हिंदूंचा. उर्दूवर मुसलमानांनी जेवढं प्रेम केलं, तेवढंच हिंदूंनी केलं. धर्म, जात, पंथ हा सवालच नव्हता; असं समीक्षक शम्सुर्रहमान फ़ारुकी म्हणतात. अख़्तरसाहेबांची मुलगी नर्गिसबाईंना ‘बूआ’ म्हणायची. तर इंदिरा गांधी आपल्या आत्येला, विजयालक्ष्मी पंडितांना ‘फुप्पी’ म्हणायच्या. ‘फुप्पी’ हा उर्दू शब्द. हिंदी हिंदूंची आणि उर्दू मुसलमानांची ही ब्याद ब्रिटिशांनी आणली...

मार्सेल दुशां - “माझा कलेवर विश्वास नाही, पण कलावंतांवर आहे.”

मार्सेल दुशां विसाव्या शतकातील एक अत्यंत महत्त्वाचे कलाकार व कलासमीक्षक म्हणून ओळखले जातात. महायुद्धोत्तर कालखंडातील कला व साहित्य क्षेत्रावर त्यांच्या कार्याचा प्रभाव हा विलक्षण असा राहिला आहे. कलासंग्रहाच्या संदर्भात व कला दालनाच्या प्रदर्शनाच्या संदर्भात त्यांचे योगदान महत्त्वाचे मानले गेले आहे. या अशा त्यांच्या प्रयत्नांतून त्यांनी पाश्चात्त्य कलेच्या विकासात महत्त्वाची भर घातली आहे...

‘चे’ गव्हेराचे लिखाण हा जणू क्रांतिकारी भूतकाळातून क्रांतिकारी भविष्याकडे वाहत असलेल्या प्रवाहात सोडून दिलेल्या बाटलीतला संदेशच

‘चे’ गव्हेरा हा मनुष्य भविष्यात जगला. भांडवल आणि साम्राज्य यांनी घडवलेल्या जगाशी कायमचा विद्रोह करत जगला. अशा जगाचं क्रांतिकारक परिवर्तन करणारा सैनिक म्हणून जगला. साम्राज्यवादाने आणि त्याच्या हस्तकांनी त्याची हत्या केली, तेव्हा ‘चे’ होता अवघा ३९ वर्षांचा. अनेक जणांच्या जीवनाची ऊर्जा सामावून वेगाने आकाशात भ्रमण करणारा तो ताराच होता. तो जिवंतपणीच गनिमी युद्धतंत्रातील एक दंतकथा बनून गेला...

आतापर्यंत मानवी जनुके पूर्णतः रहस्यमय होती. या रहस्याचा खोलवर ठाव घेऊ शकण्याची संधी मिळणारी आपली ही पहिली पिढी आहे

प्रस्तुत पुस्तक मानवी जिनोम प्रकल्पामध्ये काय गवसले याबद्दलचे आहे. काही जण म्हणतील की, माणूस हा त्याच्यात असलेल्या जनुकांपलीकडे खूप काही आहे. मी हे नाकारत नाही. जनुकीय सांकेतिक लिपीपलीकडे आपल्यातील प्रत्येक जण खूप काही आहोत. मात्र आतापर्यंत मानवी जनुके पूर्णतः रहस्यमय होती. या रहस्याचा खोलवर ठाव घेऊ शकण्याची संधी मिळणारी आपली ही पहिली पिढी आहे...

सतत झगडत, भांडत राहणारा, बंडखोर आणि विसाव्या वर्षापासून ऐंशीव्या वर्षापर्यंत सतत वेगळी व्हिजन-जीवनदृष्टी असणारा लेखक

कादंबरी, समीक्षा, कविता, भाषाभ्यास, संतसाहित्याभ्यास इत्यादी क्षेत्रांतील नेमाडे यांची कामगिरी सुप्रसिद्ध आहे. मराठीत संस्कृतिनिष्ठ कादंबरी लिहिणारा एकमेव कादंबरीकार म्हणून नेमाडे यांचे नाव घ्यावे लागते. या लेखकाच्या वाङ्मयीन, सामाजिक व सांस्कृतिक कार्याचा सामग्ऱ्याने मागोवा घ्यावा, त्यांची निर्मितिशीलता, जीवनदृष्टी आणि कार्य यांचा साकल्याने परिचय घडावा, अशा उद्देशाने प्रस्तुत ग्रंथाची सिद्धता केली आहे...

लोक सरकारविषयी इतके संशयखोर का आहेत? काही अंशी याचे कारण इतिहासात दडलेले आहे.

अभिजीत बॅनर्जी - इस्थर डफ्लो या दाम्पत्याला २०१९चे अर्थशास्त्रासाठीचे नोबेल पारितोषिक मायकेल क्रेमर यांच्यासह मिळाले. या दाम्पत्याचे ‘Good Economics for Hard Times’ हे इंग्रजी पुस्तक प्रकाशित झाल्यापासून चर्चेत आहे. त्याचा ‘बिकट परिस्थितीसाठी उत्तम अर्थशास्त्र’ या नावाने डॉ. अनघा केसकर यांनी मराठी अनुवाद केला असून तो मधुश्री पब्लिकेशनने नुकताच प्रकाशित केला आहे. या पुस्तकातील एका प्रकरणाचा हा संपादित अंश...

जॉर्ज फर्नांडिस १९४० ते २०१० अशा दीर्घ काळाचे सक्रीय साक्षीदार आहेत

१९४० ते १९४७ ते २०१० हा काळ भारतीय इतिहासातला तीव्र घडामोडींचा काळ ठरला. सेक्युलर आणि सांस्कृतिक या दोन घटकांत समाजाच्या समस्या विभागता येतात. या दोन्ही बाबतीत जॉर्ज आग्रही होते, बोलत होते, पोटतिडिकीनं वागत होते. १९४० ते १९९६ या काळात जॉर्ज सामान्यतः समाजवादी होते, काँग्रेसविरोधी होते, जनसंघविरोधी होते. १९९६ साली समता पार्टी स्थापन करून जॉर्जनी भाजपबरोबर वाटचाल सुरू केली. म्हणजे त्यांचा जनसंघ-भाजप विरोध मावळला...

आपल्या वाचनाची इयत्ता सुधारलेली नाही!

मुळात एखादं पुस्तक गाजलं तरी ते समाजातल्या संपूर्ण वाचकवर्गाकडून वाचलं जातं असं नाही. प्रत्येक पुस्तकाचा एक उद्देशित वाचक समुदाय (target reader) असतो. वाचकांत अभिरूचीनुसार समुदाय तयार झालेले असतात. उदाहरणार्थ व० पु० काळे, शं० ना० नवरे यांची पुस्तकं वाचणारा वाचक दिलीप चित्रे किंवा अरुण कोलटकर यांच्या कविता वाचणार नाही. त्याला मंगेश पाडगावकरांच्याच कविता भावतील...

अल्लाहनं इतकी सुंदर दुनिया निर्माण केली आणि इन्सान कमिना निपजला

दारिद्रयात पिचत असलेली मुस्लीम वस्ती. पैशाचा अभाव, शिक्षणाचा अभाव! अज्ञान, अस्वच्छता, व्यसनाधीनता यांनी ग्रस्त जीवन. एके दिवशी ती वस्ती ढवळून निघाली. वस्तीतल्या पोरांची धरपकड झाली. जुनैद घरी आलाच नाही, पकडलेल्या पोरांमध्येही तो नव्हता. कॉलेजमध्ये शिकणारा सरळ मुलगा! अभ्यासू, कविताप्रेमी!  का झालं असं? का? का? का? त्या शहरातले हिंदू-मुस्लीम नेते, कार्यकर्ते, राजकारणी या सर्वांना चित्रित करत पुढे पुढे जाणारी कादंबरी...

तुम्ही काही म्हणा, जोपर्यंत लिहावंसं वाटतंय, तोपर्यंत सुचेल तसं, सुचेल ते मी लिहीत राहणार आहे!

लिखाणाचा गुंता सुटल्यावर असा लिहीत सुटलो की बस्स! या लिखाणामुळे समीक्षक मंडळींची गडबड उडाली. या लिखाणाला काय म्हणावं? त्याला कुठल्या कप्प्यात टाकावं? माझं लिखाण म्हणजे कथा नसल्यामुळे त्याला ‘ललित गद्य’ म्हणावं असं कुणी सुचवलं; पण त्यावरही अनेकांचा आक्षेप. दुर्गा भागवत, प्रभाकर पाध्ये यांनी लिहिलं ते ललित गद्य. त्यात कसं निसर्गाचं तरल रूप न्याहाळलं आहे! माझ्या लिखाणात झोपडपट्ट्यांतली घाण आणि हमालांचा घाम… शी शी!...

हे पुस्तकं वाचून वन्यजीवांवर प्रेम करणाऱ्यांची मानसिकता, त्यामागची संवेदनशीलता याची ओळख होईल!

हे पुस्तक राजेश ठोंबरे या एका व्यक्तीवरचं नाही, तर ज्याला भीती, आळस आणि किळस माहीत नाही, अशा एका अफलातून वृत्तीवरचं आहे. ज्याच्याकडे संशोधनाची दृष्टी आहे, परंतु संधी मिळाली नाही म्हणून उमेद न हरवू देता चालत राहण्याच्या जिद्दीवरचं आहे. साप, बिबट्या, वाघ यासारख्या वन्यजीवांना समजून घेण्याविषयीचं आहे...

बातम्यांपासून लांब राहण्याची डझनभर कारणे आहेत. त्यातील सर्वांत महत्त्वाची तीन सांगतो

सुमात्रामध्ये भूकंप, रशियामध्ये विमान दुर्घटना, हायडी क्लम सीलपासून वेगळी झाली, बँक ऑफ अमेरिकामध्ये भरघोस पगार, पाकिस्तानमध्ये हल्ला, मालेच्या राष्ट्राध्यक्षांचा राजीनामा, शॉट पुटमध्ये नवा जागतिक विक्रम... हे सर्व तुम्हाला माहीत असण्याची खरंच गरज आहे का? आपल्याकडे माहितीचा भक्कम साठा असतो, पण तरीही आपल्यात ज्ञान कमी असते. का? कारण दोन शतकांपूर्वी आपण एका विषारी ज्ञानाचा शोध लावला – ‘बातम्या’...

वडिलांची निळी हर्क्युलसची सायकल... केवढा अभिमान होता त्यांना!

आपलं सगळं शक्यतो ‘विशेष’ या कॅटॅगरीतलं असावं, असा माझ्या वडिलांचा स्वभाव होता. त्यांची सायकलसुद्धा ‘विशेष’ होती. निळी, डबल बार असलेली! तसल्या सायकली आताच काय, तेव्हाही क्वचितच दिसत. डबलबार असलेल्या त्या आपल्या निळ्या सायकलचा केवढा अभिमान होता त्यांना! अर्थात तो काळही तसाच होता. आपापल्या या दुचाकी वाहनावर लोकांचं प्रेम असायचं. आमची निळी सायकल म्हणजे आमच्या घरातली दोन चाकाची एक व्यक्तीच म्हणा ना!...

करोना आणि लॉकडाऊनला आपण कसे सामोरे गेलो, याचा आडवा छेद

या नोंदी तीन-चार स्तरांवर लिहिल्या आहेत. एक, माझ्या आसपास, घरीदारी, शेजारी आणि माझ्या मनात घडणार्‍या वैयक्तिक गोष्टी. दुसरा प्रकार आहे तो आपल्या समाजात, मी राहते त्या पुणे शहरात, महाराष्ट्रात आणि देशात घडणार्‍या गोष्टी. आणि तिसरा थोडाफार संदर्भ आहे, तो जागतिक घडामोडींचा. करोनाकाळात आपण व्यक्ती म्हणून कसे वागलो-समाजावर कसा परिणाम झाला आणि सरकारी पातळीवर या संकटकाळाला कसा प्रतिसाद दिला जात होता...

सॅम हॅरिस- माजिद नवाझ यांच्या चर्चेत मुख्यत्वे इस्लाम व ख्रिश्चन धर्मांचे संदर्भ येतात, पण त्यांच्या चर्चेमागची भावना सर्वच धर्मियांना उपयुक्त ठरावी

मानवाने आदिमतेपासून सुरू केलेला आणि आधुनिकतेच्या दिशेने जाणारा प्रवास अधिक सुकर, सुखकारक आणि सौहार्दपूर्ण व्हावा असे वाटत असेल, तर भिन्न धर्मियांमध्ये निकोप चर्चा आवश्यक आहे. अशी चर्चा शक्य आहे, हे या पुस्तकातून फार प्रभावीपणे समोर येते. भारतात अशा चर्चांची विशेष आवश्यकता आहे. कारण आपण स्वत:ला धर्मनिरपेक्ष, लोकशाही राष्ट्र मानतो आणि विविधतेत एकता हे स्वत:चे वैशिष्ट्य समजतो...

कटुतेच्या आणि शत्रुत्वाच्या भिंती पाडून आपण शांतीचा पाट वाहू दिला पाहिजे

शिमॉन पेरेस हे नवनिर्मित इस्त्रायलचे शिल्पकार. त्यांच्या ‘NO ROOM FOR SMALL DREAMS : COURAGE, IMAGINATION AND THE MAKING OF MODERN ISRAEL’ या पुस्तकाचा मेधा आलकरी यांनी ‘स्वप्नपंखांना आकाश थिटे : धैर्य कल्पनाशक्ती आणि नव्या युगाच्या इस्त्रायलची जडणघडण’ या नावाने मराठी अनुवाद केला आहे. या पुस्तकातील शेवटच्या प्रकरणाचा हा संपादित अंश...

रा. ना. चव्हाण हे ‘अ‍ॅकेडेमिशियन’ नसलेल्या ज्ञानपरंपरेतील ‘विचारनिष्ठा’ असलेलं महत्त्वाचं नाव!

रा.नां.च्या शब्दांचा आधार घेऊन ‘पक्षातीत राहून नि:पक्षपातीपणे विवेक करणारे विवेकवंत फारच दुर्मीळ असतात’ आणि ‘अभ्यास-मनन-चिंतनाद्वारे प्रश्नांचे चालू स्वरूप व पुढील परिणाम यांचे भविष्यकालीन स्वरूप विचारवंत व्यक्त करू शकतात’ हे पाहता रा. ना. चव्हाण यांच्यासारख्या नि:स्पृहपणे विचार मांडणी करणाऱ्या विचारकाच्या विचारांची आजच्या समाजातील दांभिक कोलाहलात किती आवश्यकता आहे, याची खात्रीच पटते...

गीतांजलीच्या कविता अगदी साध्या आहेत. कल्पनारम्य विलास नाही. अभासी जीवनाचा स्पर्श नाही. म्हणून ही खरी कविता आहे.

गीतांजलीचा जन्म १२ जून १९६१ रोजी झाला. ती कॅन्सरने मुंबईत १२ ऑगस्ट १९७७ रोजी देवाघरी गेली. या निरागस बालिकेच्या कविता अगदी साध्या आहेत. शब्दांची अडचण कुठेही जाणवत नाही. कल्पनारम्य विलास नाही. अभासी जीवनाचा स्पर्श नाही. पण भावना वारंवार जाणवतात. म्हणून ही खरी कविता आहे. त्या कुणीही वाचाव्यात, डोळ्यात अश्रू यावेत, गळा दाटून यावा. हीच तुमची गीतांजलीला श्रद्धांजली!...

‘अर्थसूत्र’ : प्रस्तुत ग्रंथ म्हणजे प्राचीन भारतीय आर्थिक विचारघटक एकत्रित गुंफण्याचा प्रयत्न आहे

संस्कृतमध्ये ‘सूत्र’ म्हणजे ज्यात रत्ने एकत्रपणे ओवलेली असतात असा धागा किंवा दोरा होय. प्राचीन काळी तात्त्विक विचार, तत्त्वे आणि नियम संक्षिप्तपणे सुभाषितांमध्ये व्यक्त केली जात. ती भूर्जपत्रांवर लिहिली जात आणि ही पत्रे धाग्याने एकत्रित शिवली जात असत. अशा प्रकारे, अलंकारिक भाषेत आणि शब्दशः या लेखनाला ‘सूत्रे’ असे म्हटले जाई. प्रस्तुत ग्रंथ म्हणजे प्राचीन भारतीय आर्थिक विचारघटक एकत्रित गुंफण्याचा प्रयत्न आहे...

जानेवारीत तीन लाख प्रवाशांनी चीनमधून अमेरिकेत प्रवेश केला आणि कोविड महामारीची बीजं अमेरिकाभर रुजली.

कोविडशी मुकाबला करण्यासाठी आपल्यासारख्या सामान्य नागरिकाच्या हातात एकमेव शस्त्र आहे. ते म्हणजे आपल्या राजकीय मतांचे, धार्मिक भावनांचे चष्मे उतरवून ठेवून कुठलाही पवित्रा न घेता वस्तुनिष्ठपणे या घटनेकडे आणि तिच्या परिणामांकडे पाहणे. हे पुस्तक लिहितानाही मी तेच शस्त्र वापरायचं ठरवलं. बा. सी. मर्ढेकरांच्या ‘भावनेला येऊ दे गा शास्त्रकाट्याची कसोटी’ या ओळी हा अशा सगळ्या घटनांकडे पाहण्याचा माझा मंत्र आहे...

२०व्या शतकात ‘उदारमतवाद’ भांडवली जगाचा प्रमुख आधार बनत गेला आणि आता २१व्या शतकात तो एका निर्जीव कलेवराच्या रूपात जगतो आहे!

विसाव्या शतकाच्या प्रारंभापर्यंत वसाहतवाद व साम्राज्यवाद या रूपात जागतिक बनणाऱ्या भांडवलशाहीने उत्तरार्धात आणि खास करून अखेरीकडे ‘जागतिकीकरण’ नावाच्या वादळी बदलाचे रूप घेतले. जगभरातील सर्व राष्ट्रांच्या, प्रदेशांच्या, मानवसमूहांच्या आणि अगदी प्रत्येक व्यक्तीच्या अमाप विकासाची आणि स्वप्नपूर्तीची, जागतिक लोकशाहीची आणि विश्वबंधुत्वाची भाषा करणाऱ्या या वादळाचे पाहता-पाहता वावळटीत रूपांतर झाले ...

या पुस्तकात बिबट्या हा प्राणी कसा आहे, त्याचा माणसाशी संघर्ष का व कसा होत आहे, याचे चित्र उत्तमरीत्या रेखाटले आहे.

माजी वनाधिकारी प्रभाकर कुकडोलकर यांचे ‘बिबट्या आणि माणूस’ हे पुस्तक नुकतेच ज्योत्स्ना प्रकाशनातर्फे प्रकाशित झाले आहे. या पुस्तकाला महाराष्ट्रातील व्याघ्रप्रकल्पाचे एक अध्वर्यू विश्वास सावरकर यांनी लिहिलेली ही प्रस्तावना... मानवी वस्तीतील बिबट्याचा आढळ आणि एकूणच मानव-बिबट्या यांच्यातील संघर्षाच्या निमित्ताने बिबट्याविषयीची अतिशय रंजक, अदभुत आणि चित्तथरारक माहिती या पुस्तकात देण्यात आली आहे...

‘हिंदू’ : कादंबरीलेखन स्पर्धा’ : ‘पंगतीतलं पान’ ही पयल्या नंबरची कादंबरी येते आहे हो....

‘हिंदू’ : कादंबरीलेखन स्पर्धा’ दोनेक वर्षांपूर्वी ‘मॅजेस्टिक पब्लिशिंग हाऊस’ने जाहीर केली होती. समीक्षक, कथाकार अविनाश कोल्हे यांच्या ‘पंगतीतलं पान’ या कादंबरीला या स्पर्धेत पहिलं पारितोषिक मिळालं आहे. लवकरच ही कादंबरी ‘मॅजेस्टिक पब्लिशिंग हाऊस’तर्फे प्रकाशित होत आहे. त्यानिमित्ताने या कादंबरीला कोल्हे यांनी लिहिलेली वैशिष्ट्यपूर्ण अर्पणपत्रिका आणि कादंबरीतील एका प्रकरणाचा संपादित अंश......

‘धारावाहिक कादंबरी’लेखन करण्यात एक अनोखा थ्रिल अनुभवायला मिळतो. आणि त्यातला आनंदही काही वेगळाच असतो.

सुप्रसिद्ध जादूगार हौदिनी याला साखळदंडांनी जखडून एका लोखंडी पेटीत कुलूपबंद करून ती समुद्रात वा मोठ्या जलाशयात सोडत आणि तो मग अवघ्या काही मिनिटांतच आपली मुक्तता करून घेऊन पाण्यातून सुखरूप बाहेर येई, असं सांगतात. धारावाहिक कादंबरीकाराचं काहीसं असंच असतं. फरक एकच : जादूगाराला इतर लोक जखडून टाकत, तर इथं कादंबरीकाराला स्वत:च स्वत:च्या कोड्यांनी स्वत:लाच जखडून त्यांतून सहीसलामत बाहेर यायचं असतं...

यशवंतराव चव्हाणांच्या या मुलाखतींचा लिप्यंतरित मजकूर एका समर्पित आणि कार्यक्षम नेत्याचा दुर्दैवी ‘राजकीय अंत’ अधोरेखित करतो!

राजकारण म्हणजे ‘आर्ट ऑफ पॉसिबल’. जरी चव्हाणांनी राजकारण हे ‘आर्ट ऑफ पॉसिबल’ म्हणून अंगीकारले असले तरी त्यांनी हे तत्त्व कृती टाळण्यासाठी वापरले नाही असे दिसून येते. त्यांचे आयुष्य कृतींनी भरलेले असले तरी त्याचबरोबर हाराकिरीच्या दिशेने जाणारी कृती करणे व्यर्थ आहे आणि त्याचा परिणाम मूळ हेतू असफल होण्यामध्ये होतो, याची जाणीव त्यांना होती...

माँटगोमरी बस बहिष्कार प्रकरणाने अमेरिकेतील काळ्यांच्या हक्कांसाठीचा दीर्घकाळ चालणारा लढा सुरू केला…

वर्णभेदाच्या प्रथेविरुद्ध संघटितरित्या निषेध नोंदवत असतानाच रेव्ह. किंग आणि इतर कृष्णवर्णीय नेत्यांनी या अन्याय्य व्यवस्थेबाबत अमेरिकेच्या न्यायसंस्थेचाही कौल मागितला होता. हा लढा मानवी हक्कांसाठीच्या संघर्षाच्या इतिहासातील एक अतिशय महत्त्वाचे पान आहे. अशा प्रकारचा लढा मानवी संस्कृतीच्या इतिहासात इतरत्र कुठेही झालेला नाही...

मानव कृत्रिम जीवांची निर्मिती करू लागला आहे आणि त्यातून तो उत्क्रांतीला एक नवी दिशा देईल, अशी शक्यता निर्माण झालीय.

दोन लाख वर्षांपूर्वी आधुनिक मानवजाती आफ्रिकेत अस्तित्वात आली. रात्री शेकोटीजवळ जागत राहून त्यांच्यातील परस्पर संवाद खूप वाढला आणि एकमेकांना केलेली मदत हा त्यांच्या समाजजीवनाचा मुख्य आधार बनला. अशा संबंधात पूर्वी केलेल्या मदतीची नीट परतफेड व्हायला पाहिजे. कोणते सच्चे आणि कोणते लुच्चे हे पारखणे महत्त्वाचे बनते. अशी पारख करण्याच्या प्रयत्नातूनच माणसाचा मेंदू आणि त्याची आधुनिक प्रभावी भाषा विकसित झाली असावी...

श्रेष्ठ कथासाठी निवडलेल्या कथा या कथांमधला वेगळेपणा, त्यांचं कथा म्हणून असणारं वजन यावर निवडलेल्या आहेत

मतकरींच्या लेखनात येणारं गूढ हे या प्रकारचंच आहे. वाचकांना चकवणं किंवा घाबरवणं, हा त्याचा मूळ हेतू नाही. किंबहुना त्यांच्या दर गूढकथेत भय, वा पारलौकिक असतं अशातलाही भाग नाही. याविषयी अधिक तपशीलात, पुढे येईलच. साहित्याच्या अभ्यासकांनी, समीक्षकांनी मात्र या साहित्याला लोकप्रिय साहित्याचा भाग मानून सोयीस्करपणे त्याच्याकडे दुर्लक्ष केलेलं आहे. गूढकथेखेरीजही मतकरींनी अनेक कथा लिहिलेल्या आहेत...

श्रीनिवास विनायक कुलकर्णी यांच्या ‘डोह’ने परमोच्च आविष्काराचे गाठलेले शिखर अजून तरी अनुल्ल्यंघ राहिले आहे!

‘डोह’मध्ये निसर्ग, निरागसता, कोमलता, तरल, काव्यात्म प्रकृती यांची बालभावाशी घातलेली सांगड इतकी अजोड आहे की, त्याचे अनुकरण आजपर्यंत तरी होऊ शकलेले नाही. साहित्यप्रवाहात, वाचकांच्या मनात आणि अभ्यासकांच्या नजरेत पन्नासहून अधिक वर्षे ‘डोह’ने आपले स्थान अबाधित राखले आहे. त्यामुळेच, एक वाङ्मयीन घटना म्हणून स्थानांकित करून ‘डोह’ला मराठी वाङ्मयाच्या इतिहासात अढळपद मिळायला हवे...

कुंभमेळा हा केवळ धार्मिक सोहळा नाही, तर देशाच्या सामाजिक–आर्थिक–राजकीय आणि ऐतिहासिक धाग्यादोऱ्यांशी त्याची घट्ट वीण आहे.

शेकडो वर्षांपासून चालत आलेली कुंभमेळ्याची परंपरा, त्यात सहभागी होणारे लाखो भाविक, हजारो साधू, त्यासाठी उभारली जाणारी यंत्रणा, कार्यरत व्यवस्था, त्यातून होणारी कोट्यवधींची उलाढाल, त्याचे राजकीय परिणाम आणि सामाजिक चलनवलन हा अत्यंत सखोल अशा समाजशास्त्रीय अभ्यासाचा विषय आहे. कुंभमेळ्यातील घटनांपलीकडे जाऊन त्या सोहळ्याचा एक समग्र सारीपाट लेखी दस्ताच्या रूपाने तयार करणे गरजेचे वाटत होते...

काळजी घेणे, जबाबदारी स्वीकारणे, सन्मान करणे आणि समजून घेणे हे प्रेमाचे चार पैलू आहेत.

जगप्रसिद्ध मानसशास्त्रज्ञ व तत्त्वज्ञ एरिक फ्रॉम यांचे ‘द आर्ट ऑफ लव्हिंग’ हे पुस्तक जगातील अनेक भाषांमध्ये अनुवादित झाले आहे आणि त्याच्या आजवर लक्षावधी प्रती खपल्या आहेत. प्रेमासाठी प्रत्येक माणूस आतून आसुसलेला असतो. कारण खरे प्रेम हाच मानवी अस्तित्वाच्या मूळ समस्येवर एकमेव तोडगा आहे, माणसाचे आंतरिक दुःख व एकाकीपणावरील उत्तर आहे. पण प्रेम म्हणजे तरी मुळात काय?...

पत्रकारिता कशी कशी बदलत गेली, हे सांगणारा एक अंत:प्रवाह या लेखनातून राजापूरच्या गंगेसारखा सुप्तपणाने वाहताना दिसतो!

अशा पुस्तकांच्या बाबतीत ‘मी’पणाची लांबण आणि पाल्हाळिक तपशिलांची भरमार होण्याचा धोका संभवतो. शिवाय अशा लेखनात समकालीनता हरवण्याचीही शक्यता असतेच. कामिल यांनी आजवरच्या प्रवासातल्या अनुभवांनाच शब्दरूप दिलं असलं तरी इंग्रजी पत्रकारितेच्या नेमकेपणाच्या, नेटकेपणाच्या अट्टहासामुळे त्यांनी या अवगुणांची बाधा त्यांच्या लेखनाला होऊ दिलेली नाही...

घटनेला अभिप्रेत असलेले धर्मनिरपेक्ष, विज्ञाननिष्ठ नागरिक विरुद्ध संघाला अभिप्रेत असलेले संकुचित वर्चस्ववादी हिंदू असा हा लढा आहे!

गुरू गोळवलकर यांना अभिप्रेत असलेलं नागरिकत्व म्हणजे ‘अल्पसंख्याक हिंदूं’च्या मेहरबानीवर अल्पसंख्य समाजाने राहावे व सवर्णांच्या न्यायबुद्धीवर विश्वास ठेवून दलित, आदिवासींनी राहावे हाच विचार, व्यवहार सर्वांवर लादण्याचे ‘राजकारण’ आहे. समरसता विरुद्ध समता, असा खरा संघर्ष आहे. घटनेला अभिप्रेत असलेले धर्मनिरपेक्ष, विज्ञाननिष्ठ नागरिक विरुद्ध संघाला अभिप्रेत असलेले संकुचित वर्चस्ववादी हिंदू असा हा लढा आहे...

असे होते माझ्या आठवणीतले प्रबोधनकार ठाकरे 

प्रबोधनकार ठाकरे हे एक अजब रसायन होते. केशव सीताराम ऊर्फ प्रबोधनकार ठाकरे यांची ‘साताऱ्याचे दैव की दैवाचा सातारा’ या शीर्षकाखाली चार व्याख्याने झाली. प्रत्येक व्याख्यान अक्षरश: मन हेलावून टाकणारे होते. खोचक शब्दप्रयोग, भाषणात ऐतिहासिक शब्दांची रेलचेल हे ठाकरे यांचे खास वैशिष्ट्य. मी त्यांची आणखी काही भाषणे ऐकली; पण त्यांच्या आरंभीच्या चार भाषणांचा ठसा आजही माझ्या मनावर कायम आहे...

आरतीची एकेक कविता ही शब्दांमधलं ‘पेंटिंग’ आहे. चित्राकडं जसं पाहत राहिलं पाहिजे, तशी आरतीची कविता वाचली पाहिजे!

आरतीच्या कवितांमध्ये तसा सार्वजनिक जीवनात आता दुर्मीळ असणारा निरागस भाव, एखाद्या बालकाची सततची उत्सुकता आपल्याला भेटत राहते. निसर्गाशी असलेल्या एकरूपतेमुळेच आरतीच्या कवितांना काळाचं बंधन नाही. ती कविता वाचतावाचता कवितेप्रमाणेच आपणही कालातीत होतो. काही ‘स्पेस-टाईम’चे संबंध आलेच तर ते ‘स्पेस-टाईम’च्या पलीकडं जाण्यासाठीच येतात...

दिलीपकुमारची लोकप्रियता हा एक सच्चा सांस्कृतिक प्रवाह होता आणि या पुस्तकातून मी त्याचे मूळ शोधायचा प्रयत्न केला आहे!

नेहरू युगातील भारतीय चित्रपट हा या पुस्तकाचा विषय आहे. या युगात दिलीपकुमार हे एक उत्तुंग व्यक्तिमत्त्व होते आणि त्याने आमचे जीवन भारून टाकले होते. त्याच्या भूमिकांमधून रेखाटले जाणारे आदर्श आमच्या मनात खोलवर रुजत होते. हे पुस्तक त्या भूमिका आणि आमच्या जीवनावर त्यांचा कसा प्रभाव पडला, याविषयी आहे. हे दिलीपकुमारचे चरित्र नाही. आपल्याला जर गॉसिप आणि कुचाळक्यांमध्ये रस असला, तर ते दुसरीकडे शोधा...

विचारवंत व चळवळीतील कार्यकर्ते यांनी या पुस्तकातील मांडणीची चर्चा करणे गरजेचे आहे!

दिलीप चव्हाण जातीप्रश्नाच्या सोडवणुकीची मांडणी करताना कसबे व ऑमव्हेट यांना बाजूला सारीत, शरद् पाटलांची मांडणी करीत, बरेच पुढे जातात. “आंतरजातीय विवाहाशिवाय भारतात वर्ग समाज बनू शकतो काय?” हा त्यांचा मूलभूत प्रश्न आहे. या प्रश्नात अशी समस्या आहे की, वर्गनिर्मितीतील आर्थिकता व धर्मातील सांस्कृतिकता यांचा मेळ घालत, त्यातील मूलभूत प्रश्न असे उपस्थित करायचे की, ते जातीअंताच्या चळवळीपुढील कार्यक्रम होतील...

लघुपल्ल्याचा दृष्टिकोन आणि स्वार्थाने ग्रासल्यामुळे ‘गोवा’ आणि ‘गोवेकर’ धोक्यात आलेली प्रजाती ठरली आहे!

गोवा भारतीय संस्कृतीत पुरता मिसळून गेल्यानेच भारताचं श्रेष्ठत्व सिद्ध होणार नसून गोव्याची ओळख वेगळी ठेवण्यातच भारताला गौरव प्राप्त होऊ शकतो. म्हणूनच देशाच्या शिल्पकारांनीही गोव्याची आगळी ओळख जपून ठेवण्यावर भर दिला व तिलाच आज ‘गोवेकर’, ‘गोंयकारपण’ म्हणूनच देशभर वाखाणलं जातं. या पुस्तकातील प्रत्येक लेखात तुम्हाला या वेगळेपणाची किंवा अस्मितेची अत्यंत अभिमानाने ओळख करून देण्याचा माझा प्रयत्न राहिला आहे...

जागतिक आवाका असलेल्या एका प्रगल्भ संपादकाने प्रसंगपरत्वे वेळोवेळी केलेले हे लेखन आपली जाण अधिक समृद्ध करणारे आहे!

स्वतःचा एक विशिष्ट वर्ल्डव्ह्यू असलेला हा संपादक आहे. हा मोठा गुणच आहे, यात शंका नाही आणि असे संपादक आज अगदी क्वचितच आढळतील. जागतिक आवाका असलेल्या एका प्रगल्भ संपादकाने प्रसंगपरत्वे वेळोवेळी केलेले हे लेखन आजही आपल्या समोरच्या वेगवेगळ्या सामाजिक प्रश्नांविषयीची आपली जाण अधिक समृद्ध करणारे आहे. याचे एक मोठे कारण म्हणजे दुर्दैवाने आजही हे सारे प्रश्न आपल्यापुढे आ वासून उभे आहेत...

ब्रिट यांनी जे लिहिले, ते एका दशकानंतर भारतातील कडव्या राष्ट्रवादाच्या, फॅसिझमच्या धर्माच्या कोंदणातील अवताराला इतके तंतोतंत लागू पडेल, याची कोणी कल्पनाही केली नसेल!

थेट उत्तरे मिळतीलच असे नव्हे, पण कोणताही अभिनिवेश न बाळगता किमान काही प्रश्नांवर चर्चा व्हावी, लोकांनी त्या चर्चेतून त्यांचे निष्कर्ष काढावेत, हा प्रयत्न या लिखाणामागे आहे. ते प्रश्न आहेत, मुख्यत्वे- भारत हा देश नेमका काय आहे? गेल्या दोन शतकांमध्ये आपला प्रवास नेमका कसा झाला आहे आणि आपण नेमके कोठे उभे आहोत? कोणत्या मुक्कामावर पोचणार आहोत?...

खाद्यसंस्कृतीच्या एखाद्या गाढ्या अभ्यासकाने हा विषय जसा हाताळला असता, त्यापेक्षा टिकेकरांची हाताळणी अगदी सहज, सुलभ आणि गोष्टीवेल्हाळ आहे.

इतकी चांगली भाषा हल्ली कुठे वाचायला मिळते? मिळालीच तर त्यात क्लिष्टता, पंडिती जडपणा आणि अभिजात उग्रता असते. पण टिकेकरांच्या या लिखाणात नितांतसुंदर सहजता आहे. हा विषय लिहिण्याचा आनंद ते स्वत: घेत असल्याचं हा मजकूर वाचताना वाटत राहतं. त्यामुळेच त्यांच्यासोबत आपणही या आनंदात सहभागी होऊ शकतो. ‘माझ्या वाचनात मला ज्या अजबगजब गोष्टी कळल्या त्या तुम्हाला सांगतो’, असा या लेखनाचा बाज आहे...

खाद्यसंस्कृती आणि घरगुती वापरातील वस्तू-उपकरणं हे विषय आणि लेखक कोण, तर डॉ. अरुण टिकेकर, हे समीकरण गोंधळात टाकणारं वाटावं

या पुस्तकातील लेखांचे विषय जर वरचेवर नजरेखालून घातले तर तर थोडं गोंधळून जायला होईल. खाद्यसंस्कृती आणि घरगुती वापरातील वस्तू-उपकरणं हे विषय आणि लेखक कोण, तर डॉ. अरुण टिकेकर, हे समीकरण गोंधळात टाकणारं वाटावं. परंतु हे लेख वाचल्यावर लक्षात येतं या लिखाणामागचा दृष्टिकोन आणि त्याचा बाज अगदी ‘टिकेकरीय’ आहे. अनेक पदार्थांचा, जिन्नसांचा आणि दैनंदिन जीवनातील वस्तूंचा अनेक शतकं मागे जाऊन घेतलेला हा धांडोळा आहे...

मधल्या काळातील मराठी विचारवंतांचे, राज्यशास्त्रज्ञांचे, समाजशास्त्रज्ञांचे लोकप्रिय लेखन पाहा. ‘प्रोपगंडा’ हा शब्द त्यांच्या कोशातच नाही असे वाटावे.

२०१४ मध्येच नरेंद्र मोदी यांच्या निवडणूक प्रचारमोहिमेमागील प्रशांत किशोर या प्रोपगंडाकाराचा हात बऱ्यापैकी उघड झाला. बातम्यांतून त्याची चर्चा होत होती. परंतु डोनाल्ड ट्रम्प विजयी झाले. ‘केब्रिज अ‍ॅनालिटिका’, ‘बिग डेटा’, ‘कृत्रिम बुद्धिमत्ता’ या साऱ्या गोष्टी जागतिक चर्चेत आल्या. आजचा प्रोपगंडा हा किती सर्वव्यापी आहे, त्याची साधने किती आधुनिक आहेत हे त्यातून दिसत होते...

“आपल्या जवळ असणार्‍या गुणावगुणांचा शोध घेण्याची संधी हीच स्त्रीमुक्तीची पहिली पायरी आहे” - विद्या बाळ

महाराष्ट्रात महात्मा फुले आणि महर्षी कर्वे यांनी स्त्री-शिक्षणाची पायाभरणी केली. नंतरची पायरी होती स्त्रियांचं आत्मभान जागृत करण्याची, समाजास स्त्रीप्रश्नांप्रती संवेदनशील बनवण्याची. हे कार्य हाती घेतलेल्यांमध्ये विद्या बाळ यांचं नाव अग्रस्थानी आहे. संवाद हे त्यांचं बलस्थान. न पटलेल्या रूढी-रिवाजांशा संघर्ष करणं – तो मात्र पटेल अशा शब्दांत ही त्यांची खास शैली. दृढ कृतीचा आग्रह, पण भाषा मात्र अनाग्रही आणि ॠजू...

‘झुणका-भाकर चळवळीचे प्रवर्तक’, ‘समतानंद’, ‘प्रचारकार्यप्रवीण’, ‘जाहिरातजनार्दन’, ‘लोकमान्य टिळकांचे खास वार्ताहर’ अनंत हरी गद्रे!

‘समतानंद’ अनंत हरी गद्रे हे एकेकाळी महाराष्ट्र गाजवणाऱ्या झुणका-भाकर चळवळीचे प्रवर्तक. अस्पृश्यतानिवारणार्थ महाराष्ट्रात जे प्रयत्न झाले, त्यांत या चळवळीचे स्थान खूप वरचे आहे. सत्यनारायणाची पूजा हे त्यासाठी गद्रे यांनी निवडलेले माध्यम. बहुतेक सर्व समाजस्तरांत बऱ्यापैकी प्रचलित असलेले. या पूजेत नेहमीप्रमाणे दिला जाणारा तूप-साखर घातलेल्या शिऱ्याचा प्रसाद न ठेवता झुणका-भाकर हाच प्रसाद ते ठेवत...

“बिली विल्डर यांनी म्हटलंय की, ‘फिल्मी डायलॉग हे एखाद्या गरीब माणसाने टेलिग्राम लिहावा तसे लिहायला हवेत.’ पण कधी कधी तुम्हाला ‘भाषणबाजी’ही करावी लागते.” - जावेद अख्तर

हिंदी चित्रपट क्षेत्रात जावेद अख्तर यांचं नाव खूपच मोठं आहे. त्यांनी सलीम खान यांच्याबरोबर ८०च्या दशकात खूप महत्त्वाच्या पटकथा लिहिल्या (जंजीर, दीवार, शोले, त्रिशूल). १९८१ मध्ये त्यांनी गीतलेखनाला सुरुवात केली. ‘हवा हवाई’ (मिस्टर इंडिया) पासून ‘एक लडकी को देखा...’ (१९४२ ए लव्ह स्टोरी) पर्यंत त्यांनी गीतलेखनात वैविध्यपूर्ण भाषेचा आणि छंदांचा उपयोग गेला. काल त्यांचा ७५वा वाढदिवस होता...

सरकारी अधिकाऱ्यांची फायलींमधील टिपणं व पत्रं यांतूनच एखाद्या प्रकरणातला भ्रष्टाचार उघडकीस येतो, असं अनेक प्रकरणांमध्ये दिसून आलेलं आहे.

माहितीचा अधिकार आपल्याला सार्वभौमता व प्रतिष्ठा यांचा अनुभव देतो, हे भारतातील नागरिकांनी लक्षात ठेवायला हवं. विषम व अन्याय्य समाजामध्ये समता व सहभागाची मागणी झाली आणि ती परिणामकारकही ठरली, तर तिच्याकडे कायम धोका म्हणूनच पाहिलं जातं. माहितीचा अधिकार वापरणार्‍यांची संख्या बरीच मोठी आहे, त्यामुळे या संदर्भातील सामर्थ्य ठरावीक काळाने दाखवत राहिलं, तर या कायद्याला असलेले धोके टाळता येतील...

९/११च्या त्या एका घटनेने जागतिक राजकारणाची दिशाच बदलली. अनेक समीकरणे बदलली. जुनी मोडली, नवीन तयार झाली.

११ सप्टेंबर २००१ नंतर सगळेच चित्र पालटले. प्रथमच आपल्या भूभागावर आपणच पोसलेल्या भस्मासुराने केलेल्या हल्ल्यामुळे अमेरिका खडबडून जागी झाली. जे आमच्यासोबत नाहीत, ते आमच्या विरोधात आहेत, असं मानण्यात येईल, अशी घोषणा करत अमेरिकेचे तत्कालीन अध्यक्ष बुश यांनी दहशतवादाविरोधात युद्ध पुकारलं. तेव्हापासून आजपर्यंत या शतकाची पहिली १७ वर्षे जागतिक राजकारणातला सर्वांत महत्त्वाचा घटक दहशतवाद हाच आहे...

मी विज्ञानकथा का लिहितो? विज्ञानाचे महत्त्व आणि वैज्ञानिक दृष्टिकोन समाजाला मिळावा यासाठी!

मी वुडहाऊस यांचासुद्धा खूप चाहता आहे. एक कथा मी वुडहाऊस यांच्या शैलीत सादर केली. अनेकांनी पूर्वीप्रमाणेच मूळ कथानकाबाबत विचारणादेखील केली. वुडहाउस यांनी अशी कथाच लिहिलेली नाही, हे समजल्यावर त्यांनी माझ्या प्रयत्नांची प्रशंसा केली. काहीजण विचारतात, ‘‘तुम्हांला विज्ञानकथा लिहायला वेळ कसा मिळतो?’’ माझे त्यांना सांगणे आहे की, विज्ञानकथा लिखाण हा माझा विरंगुळा आहे...

पुलं म्हणजे बाई अगदी पुलं...

‘पृथ्वी सूर्याभोवती फिरते’ या निष्कर्षालासुद्धा आपले पोस्ट मॉडर्न देशी बंधू ‘कशावरून?’ अशा प्रश्‍नाची घुंगुरकाठी आपटत एक वेळ आव्हान देतील; पण ‘पुलं मोठा माणूस होता’ हे विधान ‘सूर्य पूर्वेला उगवतो’ या विधानाइतकंच बेलाशक खात्रीनं करता येईल. पुलं म्हणजे बाई (किंवा बुवा!) अगदी पुलं आहेत! हे पुलंच्या अट्टल चाहत्यांचं लाडकं विधान! हजारो वेळा ऐकू आलेलं...

पुलंसंबंधी काही नकारात्मक म्हणणं मोठं कर्मकठीण आहे

एकतर माणूस अतिशय म्हणजे अतिशयच चांगला कलावंत - किंवा स्वतः पुलंच्या शब्दांत म्हणायचं, तर खेळिया. अनेक क्षेत्रांत केलेला संचार. भाषेवरची जबरदस्त हुकूमत. लोकांना मोहवून टाकणारं बहुविध साहित्य. बरं, माणूस नुसताच कलावंत म्हणून चांगला नाही, तर माणूस म्हणूनही जिंदादिल आणि उमदा. दातृत्व? पुष्कळ. उत्तम वेव्हारे जोडून उदास विचारे वेचलेलं धन. सरकारी ठोकशाहीविरुद्ध उभं ठाकण्याचं कर्तृत्व? दोनदा दाखवलेलं...

गदिमांचं वलय जसं कधीही न संपणारं आहे, तसंच माडगूळचंही आकर्षण कायम राहणार आहे, हे नक्की!

गदिमांच्या माडगूळचा आज मागमूसही आढळत नाही. कालोघात गावं बदलतात, परंतु एवढी बदलतात हे पटत नाही. १९७२च्या दुष्काळानंतर या गावाने पाऊस असा कधी बघितलाच नाही. पिण्याचे पाणीसुद्धा टँकरच्या पाण्याने पिणारे माडगूळ पाहिल्यावर हे गाव हिरव्या रंगाची शाल पांघरल्याचे गाव होते, यावर कोणाचा विश्वासही बसणार नाही. गावाशेजारचे ओढे आटलेत, व्यंकटेशतात्यांच्या पांढर्‍या खडकाचे अस्तित्वही शिल्लक नाही...

‘दुसऱ्या फाळणी’ची शक्यता वर्तवण्यापूर्वी या कथा वाचायला हव्यात. नाहीतर पुन्हा एकदा माणुसकीचा मुडदा बेवारसपणे रस्त्यावर पडलेला आपल्याला पहावा लागेल!

हल्ली दुसऱ्या फाळणीची चर्चा होऊ लागली आहे. ती अटळ आहे किंवा आपला देश हळूहळू त्या दिशेने चालला आहे. त्याची चर्चा करण्याआधी पहिली फाळणी, तिचे परिणाम समजावून घ्यायला हवेत. प्रसिद्ध अनुवादक चंद्रकांत भोंजाळ यांनी हिंदी-उर्दूतील भारतीय लेखकांच्या एकंदर १७ कथांचा या संग्रहात अनुवाद केला आहे. मंटो, कृष्णा सोबती, भीष्म साहनी, कुर्रतुल-एन-हैदर, अज्ञेय, गुलज़ार, उपेन्द्रनाथ अश्क अशा मान्यवर लेखकांच्या या कथा आहेत...

सौरव गांगुलीच्या मुलीने दिलेला खुशवंतसिंगांच्या पुस्तकातील उतारा ‘व्हायरल’ झाला, त्या पुस्तकात ‘व्हायरल’ करण्यासारखे अजूनही बरेच काही आहे!

काल क्रिकेटपटू सौरव गांगुली यांची मुलगी सना हिच्या ‘इन्स्टाग्राम’वरील एक पोस्ट सोशल मीडियावर वेगाने ‘व्हायरल’ झाली! त्यानिमित्ताने खुशवंतसिंग यांचे ‘द एण्ड ऑफ इंडिया’ हे पुस्तक चर्चेत आले ही चांगली गोष्ट झाली. भारतापुढील जातीयवादाच्या, जात-धर्म द्वेषाच्या भयानक संकटमालिकेचे भयावह दुष्परिणाम आपल्याला भोगावे लागणार आहेत, याची जाणीव हे पुस्तक करून देते...

माझं बुद्धिप्रामाण्य

मी स्वत:ला बुद्धिप्रामाण्यवादी माणूस मानतो. रसेलनी एके ठिकाणी असं म्हटलं की, बुद्धिवाद ही साधी सोपी गोष्ट नाही. फार कठीण असा तो वसा आहे. जर तुम्ही बुद्धिप्रामाण्यवाद एका प्रश्नाला लावायचा ठरवलात तर विश्लेषण करता करता जिथपर्यंत तुम्हाला फरफटत घेऊन जाईल तिथपर्यंत जायची तयारी पाहिजे. ज्या उत्तराशी आणून सोडेल ते उत्तर स्वीकारायची तयारी पाहिजे. तर मी ‘परमेश्वर नाही’, या निष्कर्षापर्यंत गेलो...

वास्तवाचे बहुमुखी आकलन, हे या लेखांमधील समान सूत्र आहे!

माणसाच्या समाजजीवनाची कथा साकल्याने समजून घेणे ही जर इतिहासाची व्याख्या मानली तर अधिकृत कागदपत्रे, ग्रंथव्यवहार आणि पुरावे यांच्या कक्षेबाहेरही इतिहास घडला आणि घडवला जातो, याची जाणीव जागती ठेवता येते. त्यामुळेच डॉ. शेंडे यांनी दोन तीन दशकांच्या प्रदीर्घ कालावधीमध्ये अभ्यासलेल्या वेगवेगळ्या संदर्भसाधनांवर आधारलेले हे इतिहासविषयक लेख वाचकाच्या इतिहासाच्या आकलनात नक्कीच भर टाकतात...

मतचाचण्या अधिक विश्वासार्ह करण्याच्या गरजेचे आकलन वाढवण्यात प्रणय रॉय यांच्या निवडणूकविषयक कार्यक्रमांचा मोठा वाटा आहे!

प्रारंभीचे पर्व हे ‘विद्यमान सत्ताधाऱ्यांप्रती ठाम विश्वासा’चे होते, नंतरच्या काळात ‘सत्ताधाऱ्यांप्रती रोषा’च्या उद्रेकाकडे लोकभावनेचा लंबक झुकला आणि पुन्हा मागे फिरला. प्रणय यांच्याकडे बुद्धिचातुर्य होते आणि माझ्या सूचनांच्या स्वीकाराविषयीचा खुलेपणाही. टेलिव्हिजनचे ते प्रारंभीचे दिवस होते. सर्वसामान्य लोकांपर्यंत जटील माहिती पोचवण्यासाठी लागणारी तंत्रज्ञानस्नेही दृष्टीही त्यांच्याकडे होती...

न्यायालयाने ‘तिहेरी तलाक’ची प्रथा रद्द करूनही मुस्लिमांचे व पर्यायाने इस्लामचे शत्रुकरण थांबलेले नाही!

एका अर्थाने भाजपचे अभिनंदन करायला हवे की, त्यांनी शत्रुकरणातून का होईना या संवेदनशील प्रश्नामध्ये हात टाकला व ‘कुरआन’बाह्य प्रथेवर न्यायालयाकडून बंदी आणली; पण दुसरीकडे त्यांनी मुस्लिमांच्या सामाजिक सुरक्षेच्या प्रश्नांवर डोळेझाक केली. अन्य सत्ताधाऱ्यांनी हे पाऊल उचलण्याची कुठलीच शक्यता नव्हती; कारण पुन्हा तेच ‘मतांचे राजकारण’ आड आले असते...

विज्ञाननिष्ठेची महत्ता आणि उपकारकता ‘भारतीय संविधाना’ने सांगितलेली आहे!

अध्यात्माला चिकित्सा मान्य नसते. देवदैववादाला चिकित्सा मान्य नसते. म्हणून त्यानुसार जन्माला येणाऱ्या समाजरचनेला पुनर्रचना मान्य नसते. अध्यात्माला अभिप्रेत समाजरचनेचा प्रस्ताव स्थैर्य वा ‘जैसे थे’ हाच असतो. म्हणून विज्ञाननिष्ठेला, इहवादाला आणि बुद्धिवादाला वा चिकित्सेला अध्यात्माचा विरोध असतो. त्यामुळेच भारतीय संविधानाने या सामाजिक शाश्वततेला नकार दिलेला आहे...

‘आत्महत्या केलेल्या शेतकऱ्याची विधवा’ म्हणून त्यांच्या पदरी अवहेलनाच येते...

‘शेतकऱ्यांच्या विधवा’ म्हणायचं की ‘विधवा शेतकरी’… आत्महत्या केलेल्या शेतकऱ्यांच्या विधवांसाठी मराठीत गोळीबंद शब्द सापडत नव्हता, ‘फार्म विडोज’, ‘वॉर विडोज’सारखा. गोळी बनून वाचकाच्या काळजात घुसणारा. यांचं जगणंही ‘वॉर विडोज’पेक्षा वेगळं नव्हतं. किंबहुना त्यांच्यापेक्षा खूपच हलाखीचं. त्यांच्या पदरी शहिद जवानाची वीरपत्नी म्हणून गौरव येतो, यांच्या पदरी आत्महत्या केलेल्या शेतकऱ्याची विधवा म्हणून अवहेलनाच...

‘हिंदस्वराज्य’ : भारतीय परंपरेतील आधुनिक ‘क्लासिक’

श्रीकृष्णाच्या जीवनात व विचारात भगवद्गीतेचे जे स्थान, तेच गांधीजींच्या जीवनात व विचारांत ‘हिंदस्वराज्य’चे आहे. कृष्णाच्या कार्याचा व विचारांचा अन्वयार्थ लावताना गीतेला केंद्रस्थानी ठेवावे लागते. त्याप्रमाणे गांधींच्या बाबतीत ‘हिंदस्वराज्य’चे करावे लागेल. गीता ही कृष्णाने अर्जुनास आपल्या आयुष्याच्या उत्तरार्धात, परिपक्व दशेत सांगितली. ‘हिंदस्वराज्य’ गांधींनी अगदी तरुण वयात लिहिले आहे...

‘एक शून्य बाजीराव’चा प्रयोग डोळ्यांच्या पटलांवर कोरलाय. डोळे मिटतील तेव्हाच तो पुसला जाणार.

'आविष्कार' या नाट्यसंस्थेचे आधारस्तंभ आणि ज्येष्ठ रंगकर्मी अरुण काकडे उर्फ काकडेकाका यांचे काल मुंबईतील त्यांच्या निवासस्थानी दीर्घ आजाराने निधन झाले. ते ८९ वर्षांचे होते. जवळपास सात दशके प्रायोगिक रंगभूमीची अव्याहत सेवा करणारा मराठी नाट्य चळवळीतील एक निष्ठावंत कार्यकर्ता म्हणजे काकडेकाका. त्यांचं ‘अमका’ हे कार्यकथन पाचेक वर्षांपूर्वी मौज प्रकाशन गृह व आविष्कार यांनी संयुक्तरीत्या प्रकाशित केलं आहे...

यशवंतराव होळकरांचे जीवन महाकाव्याच्या नायकाला साजेसे आहे. त्यांचे जीवन हेच एक महानाट्य आहे!

संकटांची वादळे, युद्धांचा सतत झंझावात, सतत विजयाची आस, स्वातंत्र्याची आस, विश्वासघात सहज पचवत पुढे जाण्याची तयारी, अफाट नेतृत्वक्षमता, पराकोटीचे युद्धकौशल्य, नितांत दुर्दम्य आशावाद, प्रयत्नांची निराश न होता केलेली पराकाष्ठा, क्षमाशीलता, शत्रूशी दुर्दात क्रूरता असे सर्व गुण एकत्र असणारा महायोद्धा व राज्यकर्ता यशवंतराव होळकर म्हणजे महाराजा यशवंतराव होळकर. त्यांचे जीवन हेच एक महानाट्य आहे...

आपल्या सुहृदांच्या मृत्यूमुळे पोकळी निर्माण होते. ती कुणीही भरून काढू शकत नाही.

एकटेपणा हा आपल्या अस्तित्वाचा अविभाज्य अंश आहे. बाळ आईच्या गर्भात असते. आई गर्भाला प्राणापलीकडे जपत असते, तरी ते बाळ त्या अंधारात एकटेच असते… एकटेपणात त्याची वाढ होत असते. एकटेपण सोबत घेऊन ते या जगात येत असते. सावलीसारखे एकटेपण आपला सांगाती आहे… त्या एकटेपणाबरोबर अपुला अखंड संवाद सुरू असतो. आयुष्याच्या अखेरच्या श्वासानंतर आपले एकटेपण घेऊन आपल्याला नियंत्याच्या भेटीला जायचे आहे...

फक्त दोन मिनिटं मी एखाद्या शहाण्या माणसासारखा विचार केला असता तर ‘सात सक्कं त्रेचाळीस’ कधीच लिहिली गेली नसती!

‘सात सक्कं’मध्ये आत्मचरित्राचे अंश नक्कीच आहेत. (कुठच्या कादंबरीत नसतात?) पण एका बाबतीत माझं नशीब जोरावर होतं. पहिल्या कादंबरीपासूनच मी भरपूर खोटं बोलायला लागलो होतो. माझा खोटेपणा मनाची पकड घेतो का? तो किती परिणामकारक आहे? मुद्दा असा आहे की, मी किती उत्कृष्ट खोटारडा आहे, हे फक्त एका गोष्टीवर अवलंबून आहे...

हैद्राबाद संस्थान अशा प्रकारे स्वतंत्र भारतात विलीन झाले...

निजाम मीर उस्मानअलींनी अतिशय भावनोत्कटतेने रेडिओवर आसिफजाह राजवटीचा शेवटचा संदेश प्रसारित केला. निजामांनी आपला निर्णय चुकल्याची जाहीर कबुली दिली. रिझवींमुळे आपली फार बदनामी झाली असे म्हटले. रिझवींनी लोकांची घरे-दारे लुटली, त्याबद्दल त्यांनी पश्चाताप व्यक्त केला. भारताने मला वेळोवेळी समझोत्याची संधी दिली, पण ती नाकारण्यास मला भाग पाडण्यात आले, असेही निजाम उस्मानअलींनी शेवटी कबूल केले...

आईनस्टाईनच्या मेंदूत असं होतं तरी काय?

कोण होता आईनस्टाईन? अफाट कल्पनेच्या बळावर सृष्टीची रहस्यं शोधणारा वैज्ञानिक? ‘युद्ध नको’ म्हणून हिरिरीनं प्रयत्न करणारा शांततावादी? की नाझींना अणुबॉम्ब सापडण्याच्या भीतीनं हतबल झालेला ज्येष्ठ शास्त्रज्ञ? ‘टाइम’ साप्ताहिकानं तर ‘अवघ्या विसाव्या शतकावर प्रभाव टाकणारा माणूस’ म्हणून आईनस्टाईनचा गौरव केला; पण खरं सांगायचं तर ‘निसर्गाकडे आश्चर्यानं पाहणारं लहान मूल’ हीच ओळख त्याला सर्वाधिक प्रिय असावी...

स्वतःची आणि त्यासोबत इतरांचीही महाराष्ट्राबद्दलची समज व्यापक व्हावी, यातून या पुस्तक प्रकल्पाची कल्पना पुढे आली!

गेल्या वीस वर्षांत जग बरंच जवळ आलेलं असलं, तरी आपल्याकडे ती प्रक्रिया तेवढीशी वेगवान झालेली नाही. पुण्या-मुंबईच्या लोकांना लंडन-न्यूयॉर्क जवळचं वाटतं, पण ही माणसं अख्ख्या जन्मात धारणी-भामरागड तर सोडाच, हिंगोली आणि बीडपर्यंतही पोहोचू शकत नाहीत. या लोकांना पॅरिस नि बर्लिनमधील गल्ल्या माहीत असतात, पण त्यांना अक्कलकुव्याला सोडलं तर ते स्वत:च्या घरी पोहोचण्याची खात्री कुणी देऊ शकत नाही...

आपण विज्ञानाची ‘सृष्टी’ घेतली, पण विज्ञानाची ‘दृष्टी’ घेतली नाही! विज्ञानाची ‘करणी’ घेतली, पण विज्ञानाची ‘विचारसरणी’ घेतली नाही!

माझ्या आयुष्यात जे-जे काही घडतं, त्या प्रत्येक कार्याच्या मागे कारण आहे. ते कारण मला शोधता येतं, आणि मला शोधता येतं म्हणून ते मला बदलता येतं. त्यामुळे ज्या वेळी तुम्ही ‘वैज्ञानिक दृष्टीकोन’ विसरता, त्या वेळी तुम्ही स्वतःच्या जीवनाची सूत्रं दुसऱ्यांच्या हातामध्ये देता. तुम्ही ज्या वेळी ‘वैज्ञानिक दृष्टीकोन’ स्वीकारता, त्या वेळी तुम्ही स्वतःच्या जीवनाची सूत्रं स्वतःच्या हातात घेता!...

चला, स्वातंत्र्य दिनानिमित्त आईस्क्रीम खाऊ या!

तुम्ही कोणत्याही प्रकारच्या द्वेषावर वर्चस्व मिळवलं असेल, तुमची सहिष्णुता वाढवली असेल तर स्वातंत्र्य दिन साजरा करण्याचा तुम्हाला हक्क आहे. तुम्हाला दुसर्‍या समाजाचा वा धर्माचा द्वेष नसेल तर तुम्ही पंधरा ऑगस्ट साजरा करू शकता. तुम्ही द्वेषाच्या विरोधात आवाज उठवला असेल आणि त्यासाठी युद्ध वा संघर्ष केला असेल तर तुम्ही पंधरा ऑगस्ट साजरा करू शकता...

गांधींचे जुलै १९१४मध्ये दक्षिण आफ्रिका सोडण्यापूर्वीचे सर्वांगसुंदर चित्र!

प्रसिद्ध इतिहासकार रामचंद्र गुहा यांचे ‘Gandhi Before India’ हे गांधीचरित्र २०१३मध्ये सर्वप्रथम इंग्रजीत प्रकाशित झाले. या चरित्रात गांधींच्या १८८३ साली आफ्रिकेला प्रयाण करण्यापर्यंत आणि तिथपासून १९१५ साली भारतात कायमस्वरूपी परतण्यापर्यंतची जीवनकहाणी आहे. गांधींच्या सर्व संकल्पना या काळात तयार झाल्या. त्यामुळे हा काळ गांधीजींच्या आयुष्यातला सर्वांत महत्त्वाचा काळ मानला जातो...

लोकमान्य टिळकांना शेवटचा गोड घास खाऊनच मृत्यू आला...

वय झाल्यामुळे किंवा अन्य एखाद्या कारणामुळे टिळक तुरुंगवासाला घाबरत होते आणि म्हणून तो टाळण्यासाठी परदेशी जाऊ इच्छित होते. टिळकांच्या होर्‍याप्रमाणे टिळकांना नोकरशाहीने तुरुंगात टाकले तर त्यांची सुटका व्हावी म्हणून त्यांचे अनुयायी सरकारच्या नको त्या अटी मान्य करून आपल्या मागण्यांना कात्री लावतील. ही वेळ येऊ नये म्हणून परदेशी प्रस्थान ठेवणे अधिक योग्य. गांधी यांचे सामर्थ्य आणि स्थान टिळकांनी अचूक ओळखले होते...

टिळक यांचे चरित्र ही गोष्ट परत परत लिहावी अशीच आहे!

वासाहतिक काळात अखिल भारताचे नेतृत्व करणारे पहिले नेते म्हणजे लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळक. टिळकांमुळे महाराष्ट्राचे नाव पुन्हा एकदा भारतीय पातळीवर पोहोचले. भारतीय स्वातंत्र्याच्या लढ्यात टिळकांनी पहिल्यांदाच साध्य आणि साधन यांच्याविषयी स्पष्टता दिली. त्या अनुरोधानेच महात्मा गांधींनी भारताचा स्वातंत्र्यलढा पुढे नेला. टिळक केवळ सेनापती नव्हते. ते अव्वल दर्जाचे अभ्यासक आणि तत्त्वचिंतक होते...

संजीव खांडेकर यांनी सद्य:स्थितीचा आरसा आपल्यासमोर धरला आहे!

इच्छा असो वा नसो, गेल्या पंचवीस-तीस वर्षांत भांडवलशाहीच्या अजगराने आपणाला गिळंकृत करून टाकले आहे. त्याच्यातून बाहेर कसे पडायचे? पडता येईल का? पडू दिले जाईल का? माणसाचे हरवलेले माणूसपण, गमावलेली मानुषता कोणत्या मार्गाने पुन्हा स्थापित होईल? हे लेख वाचताना अशा यक्षप्रश्‍नांनी अस्वस्थ केले आणि अशी अस्वस्थता व्यक्तिगत न राहता सार्वत्रिक व्हायला हवी, अशा लेखांचे मोल म्हणूनच आहे...

‘इडिअट बॉक्स’ नावाच्या टीव्हीच्या पडद्यामागची गोष्ट

टीव्ही या विषयाच्या दोन बाजू आहेत आणि त्या समोरासमोर उभ्या असतात. या दोन्ही बाजू आपापल्या नजरेनं पलीकडच्या बाजूचा विचार करत असतात. एक बाजू टीव्हीच्या पडद्याच्या अलीकडे असते, तर दुसरी बाजू टीव्हीच्या पडद्याच्या पलीकडे असते. टीव्हीच्या पडद्याच्या अलीकडील बाजू टीव्हीवरील मजकूर तयार करणारी असते, तर टीव्हीच्या पलीकडील बाजू त्या मजकुराचं ग्रहण करणारी असते. एक बाजू देणारी असते तर दुसरी बाजू स्वीकारणारी असते...

प्राचीन भारतीय संस्कृतीविषयी नवा विचारव्यूह उभे करणारे पुस्तक

बुद्धपूर्व काळात युनान आणि सिचुआन या प्रदेशांशी पूर्वेचा मगधचा काहीएक संबंध\प्रभाव असावा असे दुवे आढळतात. प्राचीन भारतीय इतिहास, वंश, धर्म, भाषा, संस्कृतीविषयीचे आकलनच बदलण्याची शक्यता-क्षमता या दुव्यांमध्ये दिसते. या दुव्यांना जोडणारे एक चित्र या लिखाणात रेखले आहे. या मांडणीद्वारे प्राचीन भारतीय संस्कृतीच्या एकपेडी गृहीतकाला सुरुंग लागतो. तिचा एक नवा स्त्रोत दिसू लागतो. नवे दिशासूचन होते...

भारताची राज्यघटना ‘हिंदूराष्ट्रा’च्या स्वप्नाने झपाटलेल्यांसाठी मोठी डोकेदुखीच होऊन बसली आहे!

‘संसदीय राज्यपद्धती भिकार असून तिचा त्याग करण्याची गरज आहे, असे हिंदुत्वाच्या पाशवी व हिंसक तत्त्वज्ञानाचे पुरस्कर्ते वारंवार व अगदी उघडपणे बोलून दाखवीत. बहुधा म्हणूनच की काय, ज्या मातीत गांधी जन्मले व लहानाचे मोठे झाले, त्याच भूमीची त्यांनी सर्वप्रथम निवड केली असावी. मग वाटते, अत्यंत बेमुर्वतखोरपणे घटनेशी चाललेला हा खेळ आधुनिक भारताला पाहवला तरी कसा? आणि त्या खेळाबरोबर देशाने कसे काय जुळवून घेतले असेल?...

तिथं वैनतेय होता. ते आवाज तिथूनच येत होते. कारण वैनतेयच ते काढत होता.

‘वैनतेय : एक गरुड योद्धा’ ही प्रतिक पुरी या तरुण कादंबरीकाराची नवी कादंबरी नुकतीच प्रकाशित झाली आहे. वैनतेय! अलौकिक शक्ती लाभलेला एक चिमुरडा अनाथ मुलगा! एक गरुड योद्धा! मनुष्य आणि सुवर्ण-गरुडांचे गुणधर्म असणाऱ्या वैनतेयच्या आयुष्यात पावलोपावली संकटं येतात. सर्पविश्वातील सर्प आणि कापालिक गुरू शतचंडी तर त्याच्या जीवावर उठतात. एका लहान मुलाचा अतिमानव होईपर्यंतचा हा प्रवास विलक्षण आहे, थक्क करणारा आहे...

‘मनुस्मृती’च्या समर्थकांना त्यांची ‘जागा’ दाखवून देण्याची नितांत गरज आहे!

लोकांनी निवडून दिलेल्या लोकसंसदेला बाजूला ढकलून जेव्हा धर्मसंसद तिची जागा घेण्याचा प्रयत्न करत आहे, अशा वेळी मनुस्मृतीच्या समर्थकांना त्यांची योग्य जागा दाखवून देण्याची नितांत गरज आहे. डॉ.आ.ह. साळुंखे यांनी हा ग्रंथ लिहून या प्रक्रियेला फार मोठा हातभार लावला आहे. त्यांनी जे विचार दिलेले आहेत, ते ज्यांना मनुस्मृतीने मानसिक गुलामगिरीत खितपत ठेवण्याचा प्रयत्न केला त्यांच्यापर्यंत पोचवू या...

हे पुस्तक वाचून विकासनीती, पर्यावरण, निसर्ग, समाज यांविषयी जर कुणी वेगळ्या तऱ्हेनं विचार करायला लागला, तर मी ते यश मानेन!

आजची विकासनीती ही फक्त वरच्या १० ते १५ टक्के लोकांसाठी, प्रचंड यांत्रिकीकरण आणि रोबोट्स वापरून पर्यावरणाचा ऱ्हास करणारी, बेरोजगारी वाढवणारी, उत्पादन आणि अर्थव्यवस्था यांचं केंद्रीकरण करून शहरांचं बकालीकरण करणारी आणि सर्वत्र असुरक्षितता आणि विषमता निर्माण करून शारीरिक आणि मानसिक विकार वाढवणारी अशी आहे. ती बदलली पाहिजे यात शंकाच नाही. मग या नव्या मॉडेलमध्ये गांधीजीही असतील, केन्सही असेल आणि मार्क्सही असेल!...

नेहरू आणि बोस : राजकारणाने त्यांच्यातील मैत्री घडवली होती, राजकारणामुळेच ती तुटली!

नेहरू-बोस या परस्परभिन्न प्रवृत्तीच्या व्यक्तींचं आणि त्यांच्या वैचारिक भूमिकांचं विश्लेषण करायचा प्रयत्न या पुस्तकात आहे. ते मित्र होते, पण ते एकमेकांचे सुहृद मात्र कधीच नव्हते. वैयक्तिक आपुलकी आणि ममता यांपेक्षाही राजकारणाने त्यांच्यातील मैत्री घडवली होती. राजकारणामुळेच ही मैत्री तुटली. राजकीय भेदाभेदांपलीकडे जाऊनही टिकून राहण्यातले हे मैत्रीसंबंध नव्हते. या दोघांमध्ये शत्रुत्वाची भावनाही नव्हती...

मध्ययुगातील ग्रंथालये ही सार्वजनिक ग्रंथालये नव्हती, कारण त्या काळात वाचक-वर्ग असा नव्हता.

इ.स. ११६२मध्ये लिऑन येथे बायबलची नक्कल प्रत सहा महिन्यात तयार करण्यात आली आणि सातव्या महिन्यात त्यावरील नक्षीकाम करण्यात आले. इ.स. १२२०-२१ मध्ये नोव्हारामध्ये नक्कलकाराने बायबलची नक्कल प्रत तयार करण्यास १५ महिने घेतले. नक्कल-प्रतीचे काम पूर्ण झाल्यानंतर शेवटी परमेश्‍वराचे आभार मानले जात. हस्तलिखित प्रत तयार करणार्‍याच्या श्रमास प्रशंसनीय सेवा म्हणून मान्यता मिळाली...

आमच्या कटु संगीतमय आठवणी

आमच्या शेजारी निंदक जरी रहात नसला तरी सामोरी मात्र विध्वसंक राहात असल्याने आम्ही सोमवारचे सोळा उपास, मंगळवारची आराधना असे आठवड्यातील तीन दिवस निरनिराळ्या मंदिरात जाणे सुरू केले. आमचा जो नवस होता त्यात ‘समोरच्या घरातील सर्वांचा आवाज बसू दे आणि फार प्रसन्न झालात तर त्यांना मुकेपणा येऊ दे’ हा होता. आम्ही सकाळी काकडआरतीवेळ, दुपारच्या कीर्तन वेळा, रात्रीच्या भजनसंध्या यांना पाळणे सुरू केले...

लाल श्याम शाह यांचा वारसा चालवण्यासाठी, त्यांच्या स्वप्नातील भारतासाठी आणि प्रेरणा मिळवण्यासाठी हे पुस्तक मोठ्या प्रमाणात वाचले जायला हवे!

इतिहासकार रामचंद्र गुहा म्हणतात, “लाल श्याम शाह यांचे चरित्र वाचून मला खूप आनंद झाला. ठाकूर आदिवासींच्या एका असाधारण नायकाची कहाणी या पुस्तकातून सांगतात. लाल श्याम शाह यांना गोंडवाना प्रदेशात चांगल्या प्रकारे ओळखले जात होते. पण त्यांनी केलेले काम आणि त्यांनी घालून दिलेली उदाहरणे मात्र भारतभरात परिचित झाले पाहिजे. त्यामुळे त्यांचा आदर्श पूर्ण देशात सगळ्यांसमोर ठेवला जाऊ शकतो.”...

समकालीन सामाजिक आणि राजकीय वस्तुस्थितीमध्ये भारतीय प्रजासत्ताकाची मूल्ये आणि आदर्शांचा वारसा सापडत नाही!

आज आपण कुणीतरी ‘परके’ आहोत, ही मुस्लिमांना बोचणारी भावना बहुसंख्याक समुदायाने त्यांना जाहीरपणे दिलेली पूर्वग्रहदूषित वागणूक आणि कट्टरता यामुळे तीव्र झाली आणि मुस्लीम असंतोषाचे हे मुख्य कारण होते. धोकादायक म्हणजे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघासारख्या सत्ताधारी किंवा अभिजन हिंदू राष्ट्रवादी शक्ती सत्ताधारी पक्षाला उघडपणे भक्कम पाठिंबा देऊन थेट सत्ताधारी पक्षाच्या संस्कृतीमध्ये हस्तक्षेप करतात...

भुलाभाई देसाई मेमोरिअल इन्स्टिट्यूट, वालचंद टेरेस आणि छबिलदास मुलांची शाळा

‘प्रायोगिक रंगभूमीचा हा मौखिक इतिहास आहे’ असे म्हणताना मुळातच ती रंगभूमी प्रायोगिक होती किंवा नव्हती - असा ग्रंथाच्या प्रमेयालाच अडचणीत आणणारा प्रश्न या ग्रंथामध्ये कुठेकुठे उपस्थित केला गेला आहे. प्रायोगिक रंगभूमीचा मौखिक इतिहास आम्ही सिद्ध करतो आहोत, याचा अर्थच मुळी ती रंगभूमी प्रायोगिक होती हे गृहित धरलेले आहे, असे संपादक शांता गोखले त्यांच्या प्रस्तावनेमध्ये नि:संदिग्धपणे म्हणत नाहीत...

जॉर्ज ऑरवेलच्या कादंबरीचे नाव आहे – ‘1984’! आणि खऱ्याखुऱ्या १९८४ साली त्या नरकपुरीने सबंध भारतीय जीवनाभोवती आपले पाश आवळले!!

१९८४च्या ‘मे’ महिन्यात मुंबईजवळच्या भिवंडीत हिंसाचाराचा जो कहर झाला होता, तो मात्र लोकांच्या स्मरणातून पुसल्यासारखाच झाला आहे. माझ्याबाबतीत म्हणायचे तर थेट दंगलीत वावरण्याचा माझा पहिलावहिला प्रसंग तो हाच! ह्यानेच केली माझी जडणघडण. पुढे मला काय करायचे आहे त्याचा प्राधान्यक्रम मला त्या अनुभवाने ठरवून दिला. आज मी जिथे व जशी आहे त्या प्रवासाची सुरुवात तिथूनच झाली...

इतर धर्मीयांनी वाचायलाच हवे आणि मुस्लिमांनी पारायण करायला हवे असे पुस्तक!

आजच्या काळातच नव्हे तर नेहमीच अशा पुस्तकाची गरज होती. केवळ इस्लामबद्दलचे गैरसमज दूर करायला नाही, तर इस्लाम समजून घ्यायला या पुस्तकाचा फार मोठा हातभार लागणार आहे. ज्यांनी या धर्माबद्दल बरीवाईट अशी काहीही मते तयार केलेली नाहीत, अशांनी हे पुस्तक वाचणे अत्यावश्यक आहे. या पुस्तकातील विचार समजून घेण्याअगोदर वाचकाला आकर्षित करते, ती लेखकाची मराठी भाषेवरील हुकूमत आणि त्याचा वापर...

एक कुल्ला बाहेर काढून गाडी जशी चालवता येते, तसा अर्ध्या भुकेवर घराचा गाडा ओढता येतो!

कुणाचा बाप मेलेला, कुणाचा भाऊ शिकतोय. कुणाला आई नाही, कुणाच्या बापाची नोकरी गेलीय. कुणाचा बाप व्यसनी, कुणाची बहीण लग्नाचीय. कुणाची खर्चाळ, कजाग बायको, तर कुणाची बायको पळून गेलेली. कुणाचं लग्न होत नाही. कुणाला रहायला घर नाही. कोण झोपडपट्टीत राहतोय. कुणाच्या पोरी लग्नाला आल्यात. सगळ्या जाती-धर्माचं एक कडबोळं म्हणजे हा वाहनतळ...

द्वैभाषक बुद्धिजीवींचा उदय आणि ऱ्हास

केंद्र सरकारच्या नव्या शैक्षणिक धोरणाच्या मसुद्यात त्रिभाषा सूत्राचा अवलंब केला असून त्याद्वारे अहिंदी भाषक राज्यांवर हिंदी भाषेची सक्ती करण्याचा प्रयत्न केला जात आहे, असा समज झाल्याने दक्षिण भारताने या मसुद्याला कडाडून विरोध केला. परिणामी केंद्र सरकारच्या मनुष्यबळ विकास मंत्रालयाने हिंदीसह त्रिभाषा धोरण ‘सक्तीचे’ नसून ‘ऐच्छिक’ असा या धोरणात बदल केला आहे. या पार्श्वभूमीवर हा लेख आवर्जून वाचावा असा आहे...

गोळीने विचार मारता येतात का?

आर्थिक विकासाने सर्व प्रश्न आपोआप सुटतील असे वाटणारा जो मोठा वर्ग या समाजात तयार झाला आहे; त्याला केवळ झोडपत बसण्यापेक्षा आपण त्या वर्गाला आर्थिक विकासाबरोबरच सामाजिक न्याय लोकशाहीसाठी महत्त्वाची गोष्ट आहे, हे सांगणे सुरू केले पाहिजे. धार्मिक कट्टरवाद आणि हिंसा या आर्थिक विकासासाठी मारक आहेत हे त्या वर्गाला पटवून दिले पाहिजे...

महर्षि शिंदे यांच्या ‘बहुजनवादा’चा स्वीकार आपल्या राजकीय पक्षांनी केवळ मतांच्या राजकारणापुरताच केला!

शिंदे ज्या काळात कार्यरत होते, त्या काळात बहुजन वर्गाचे हितसंबंध हे राष्ट्रीय स्वातंत्र्याच्या चळवळीशी सुसंगत नाहीत, असे मानले जात असे. मात्र, शिंद्यांनी महात्मा फुले व महात्मा गांधी यांच्या विचारांचे ऐक्य घडवून ‘बहुजन-शेतकर्‍यांसाठी राष्ट्रीय स्वातंत्र्य’ ही बाब पुढे आणली. त्यातूनच स्वातंत्र्यपूर्व काळात या वंचित वर्गाची काँग्रेसशी व स्वातंत्र्योत्तर काळात या वर्गाची भारतीय लोकशाहीशी नाळ जोडली गेली...

सत्याग्रही समाजवादाचा जावडेकरांचा विचार आजही महत्त्वाचा आणि उपयुक्त आहे!

सत्याग्रही समाजवादाचा जावडेकरांचा विचार आज महत्त्वाचा आणि उपयुक्त ठरतो, तो त्यातील तत्त्ववैचारिक आशयामुळे. राष्ट्रवादी राजकारणासंबंधी भाष्य करतानाच या राजकारणाचा आशय ओलांडून मानवमुक्तीच्या दिशेने वाटचाल करणारे एक घवघवीत, देशी (आणि तरीही वैश्विक) तत्त्वज्ञान देण्याचा प्रयास जावडेकरांनी आपल्या आयुष्यात केला. त्यांचा हा प्रयास आधुनिक भारतीय राजकीय विचारांना दिलेले एक अतुलनीय योगदान आहे...

देशभक्ती म्हणजे राष्ट्रवाद नव्हे, उन्मादी वा असहिष्णू कट्टरवाद तर नव्हेच नव्हे.

एखादी भाषा वा धर्मश्रद्धा यांच्यावरील निष्ठा आणि देशाविषयीचे प्रेम यांची सांगड तोडू पाहणे ही महात्मा गांधींची अद्वितीय प्रतिभा; तर इतर संस्कृती आणि देश यांचे उघड कौतुक करतानाच, आपल्या देशावरही प्रेम करता येते, हे दाखवून देणे ही रवींद्रनाथ टागोरांची अद्वितीय प्रतिभा. पाकिस्तान आाणि इस्त्रायल अशा दोन टोकाच्या देशांत, नागरिकत्व हे समान धर्मश्रद्धा, समान भाषा आणि समान शत्रू यांच्या स्वीकारावर ठरते...

सत्यशोधक चळवळ, ही आधुनिक भारतातील पहिली परिवर्तनवादी लोकचळवळ होती!

“आधुनिक काळात महात्मा फुल्यांनी भारताच्या सांस्कृतिक पर्यावरणात आणि इतिहासात आमूलाग्र बदल घडवले. त्यांच्या प्रेरणेतून महाराष्ट्रात इतर अनेक क्षेत्रांप्रमाणेच एक सत्यशोधकीय पत्रकारिताही बहरली. डॉ. शिंदे यांनी या पत्रकारितेचा चिकित्सक अभ्यास वाचकांना सादर करताना साठहून अधिक नियतकालिकांचा आढावा आपल्या या ग्रंथात घेतला आहे. माझ्या माहितीनुसार असा विस्तृत ग्रंथ मराठीत प्रथमच येत आहे...

नेते निवडणूक जिंकतात तेव्हा ईव्हीएम ‘चांगले’ असते आणि हरतात तेव्हा ‘वाईट’ असते!

ईव्हीएमविषयीची चर्चा, निवडणुकीच्या भविष्याप्रमाणे राजकीय पक्ष आणि व्यक्तींच्या बदलणाऱ्या भूमिका यांच्या उल्लेखाशिवाय पूर्णच होऊ शकत नाही. यावरूनच ईव्हीएमबाबतचा संधिसाधू विरोध लक्षात येतो. भारतातील प्रत्येक राजकीय पक्षाने त्यांच्या निवडणुकीतील अपयशाचे खापर कधी ना कधी ईव्हीएमवर फोडलेले आहे. पण त्यांनी त्यांच्या विजयाचे श्रेय ईव्हीएमला कधीही दिलेले नाही...

या कथा भारतीय निवडणुकीतील चमत्कारांवर बोट ठेवतात. त्यातील विस्मित करणारे वैविध्य आणि गुंतागुंत उत्कटपणे टिपतात

‘दबा धरून’ या कथेत नक्षलग्रस्त भागात निवडणुकीशी संबंधित ड्युटी करताना पोलिसांच्या सैन्यदलाला जे धोके पत्करावे लागतात, त्यांचे क्लेशदायी अनुभव व्यक्त होतात. ‘कर्तव्याची हाक’ ही कथा दूरवरच्या दुर्गम प्रदेशात मतदान घेणाऱ्यांना करावे लागणारे शारीरिक कष्ट, गीरच्या जंगलात केवळ एका मतदारासाठी उभे केलेले मतदान केंद्र, या गोष्टी रेखीवपणे उलगडून दाखवते...

रवीन्द्रनाथ टागोरांची समकालीन समयोचितता

टागोर, त्यांचे कार्य आणि संदेश कालातीत आहे. कविता आणि तात्त्विक मांडणीच्या पलीकडे जाणारा टागोरप्रणीत संदेश ज्ञान आणि उपयोजनाच्या हरएक शाखेसाठी समर्पक आहे. व्यवस्थापन अभ्यासशाखादेखील याला अपवाद नाही. याशिवाय, टागोरांचे सक्रीय आणि यशस्वी नेतृत्व वैश्विक प्रसंगोचीतता, सर्वांगीण शिक्षणातील उत्तमता आणि शाश्वतता, यावर आधारित होते...

आमच्या दीर्घकालीन मैत्रीला पवारांचा उदार, समंजस, प्रेमळ आणि सौजन्यशील स्वभावच कारणीभूत!

आम्हा दोघांची मैत्री जमली कशी आणि ती टिकली कशी? लिहिण्याबाबतचा आळशीपणा आणि व्यावसायिक महत्त्वाकांक्षेचा अभाव हे दोन ‘दोष’ सोडले, तर आम्हा दोघांच्याही स्वभावात कसलंही साम्य नाही; तरीही आम्ही दोघे मित्र आहोत. मला वाटतं, आम्हा दोघांच्या दीर्घकालीन मैत्रीला पवारांचा उदार, समंजस, प्रेमळ आणि सौजन्यशील स्वभावच कारणीभूत आहे...

कवीच्या मानगुटीवर ‘कवितेचा वेताळ’ प्रश्नांची मालिका घेऊन बसलेला असतो!

कवी समकाळात आपल्या कविजगताला फटकारताना दिसतो. माझ्यातला कवी मरत चाललाय, असे जेव्हा म्हणतो तेव्हा आजच्या समकाळातल्या तमाम कवींना कवी म्हणून आपली आणि कवितेची उलटतपासणी करण्याचा सल्लाही देतो. समकाळ हा विषण्ण आणि अस्वस्थ करणारा आहे. कवीला कविताच लिहिता येत नाही. कवीला आरोपीच्या पिंजऱ्यात उभं करताना कविता कवीला अनेक प्रश्न विचारताना जराही कचरत नाही...

हे पुस्तक वाचल्यानंतर समस्याच माहीत नाहीत, असे तरी वाचक म्हणणार नाहीत

तंत्रज्ञानामुळे मानवी हस्तक्षेपाचा वेग इतका आहे, की झपाट्याने बदलणाऱ्या परिस्थितीला हजारो प्रजाती अनुकूलन करूच शकणार नाहीत. निसर्गात त्यांचे अस्तित्व हे आपल्यासाठी किती महत्त्वाचे आहे याचा आज अंदाज करता येणार नाही. पण असे झाले, तर अन्नसाखळीतील बदलांनी परिसंस्थांची उत्पादनक्षमता घटेल आणि अखेरीस मानवी अस्तित्वाला धोका संभवेल. या पुस्तकातून वाचकांना निसर्गाला साजेशी भूमिका घेण्याची स्फूर्ती मिळेल...

तू संगीत तोंडाने आवाज करून का काढलेस?

मला रेडिओ ऐकायला फार आवडत असे. मी एक लहानसा सेट एका दुकानातून विकत आणला. रात्री झोपताना बिछान्यात रेडिओे ऐकत निद्राधीन होत असे. कधी कधी माझे आई-वडील रात्री उशिरापर्यंत बाहेर जात, तेव्हा ते खोलीत गुपचूप येऊन माझ्या कानातला इअरफोन काढत असत आणि रात्री झोपेपर्यंत माझ्या कानातून काय काय आत जाते आहे, रात्रभर झोपेत असताना डोक्यात काय काय घोळते आहे, याबद्दल काळजी करत असत...

नाहीतर, कदाचित मी क्रिकेटपटू म्हणून यशस्वी होऊच शकलो नसतो!

“हे पुस्तक माझ्याविषयी आहे. माझ्या क्रिकेटच्या कारकीर्दीविषयी, माझ्या आयुष्याविषयी. माझं यश आणि अपयश याविषयी. माझं सामर्थ्य आणि माझी दुर्बलता याविषयी. एक खेळाडू म्हणून माझ्या कारकीर्दीपासून तरुण, नवोदित खेळाडूंनी काही धडे घ्यावेत असंही मला वाटतं. एक बाप आपल्या मुलाला म्हणाला होता त्याप्रमाणे, ‘माझ्या आयुष्यात मी वीस चुका केल्या; तू नवीन वीस चुका कर.’...

‘लेखनमित्र’ : प्रमाणित व्यावहारिक मराठी लेखनासाठीचा उपयुक्त कोश

लिहित्या हातांनी आणि वाचत्या मनांनी नावाजलेला, न्याय-शासन व्यवहार संस्थांमध्ये रुळलेला, प्रकाशनसंस्थांनी अंतर्गत संपादनासाठी स्वीकारलेला, पत्रकार-माध्यमकर्मींच्या कार्यक्षेत्रात रुजलेला, लोककल्याणकारी संस्था-समूहांनी प्रशंसलेला उपयुक्त कोश. उपयोजित, व्यावहारिक लेखन हे ‘आंतरशाखीय’ प्रभावक्षेत्र आहे. बऱ्याच वेळा असे लेखन, संवाद हा इंग्रजी आणि मराठी दोन्ही भाषांमधून प्रभावीपणे करावा लागतो...

मराठी पुस्तकांचे माहेरघर, ‘बॉम्बे बुक डेपो’ आणि मी, पुस्तक पंढरीचा वारकरी!

‘मराठी पुस्तकांचे माहेरघर’ हे बिरुद मिरवण्याचा अधिकार काही वर्षांपूर्वी फक्त मुंबईच्या गिरगावातील ‘बॉम्बे बुक डेपो’ या दुकानाचा होता. आणि त्याचे शिल्पकार होते, पांडुरंग कुमठा. ‘बालसाहित्य जत्रा’, ‘पुस्तक जत्रा’, ‘स्वाक्षरी सप्ताह’,‘पुस्तक पंढरी’, ‘साहित्य दिंडी’, ‘बॉम्बे बुक क्लब’, ‘बॉम्बे बुक अ‍ॅवॉर्ड’, ‘बालसाहित्य जत्रा’ मासिक, ’पुस्तक पंढरी’ मासिक, असे कितीतरी नावीन्यपूर्ण उपक्रम कुमठा यांनी राबवले...

रा. ना. चव्हाणांचे प्रबोधन हे त्यांचे पसायदान आहे असे मला वाटते!

हिंदुत्वाच्या नावाखाली देशात ध्रुवीकरण केले जात आहे. रा. ना. चव्हाणांनी अशा विनाशकारी शक्तींच्या विरोधात आपली लेखणी चालवली असती. हिंदू, हिंदुत्व आणि हिंदूसंघटना यावर त्यांनी लिहिलेले लेख वाचले तर त्यांच्या प्रबोधनाची दिशा आणि आशय आपल्या लक्षात येईल. ते समन्वयवादी व सौम्य प्रकृतीचे होते. सत्य-असत्याशी आपले मन ग्वाही करून त्यांनी सत्य स्वीकारण्याची व असत्य नाकारण्याची हिंमत दाखविली...

‘उघड्यावर आंघोळ करणारे’ आमचे आदरणीय पंतप्रधान!

मोदींच्या या राजकारणाचं वर्णन त्यांच्याच शब्दात करता येईल. मनमोहन सिंग जर ‘रेनकोट घालून आंघोळ करणारे’ राजकारणी असतील, तर नरेंद्र मोदी हे ‘उघड्यावर आंघोळ करणारे’ राजकारणी आहेत असं म्हणावं लागेल. अशा प्रकारे उघड्यावर आंघोळ करणारी व्यक्ती काही काळ लोकांचं लक्ष वेधून घेईल, पण एका मर्यादेबाहेर ती उपद्रवच होते...

‘संवाद’ लिहिताना जशी मला मजा आली, तशीच तुम्हालाही ते वाचताना येईल!

प्रसिद्ध लेखक अच्युत गोडबोले यांचं ‘संवाद’ हे नवीन पुस्तक नुकतंच मनोविकास प्रकाशनातर्फे प्रकाशित झालं आहे. या पुस्तकात चित्रलिपीद्वारा, खाणाखुणा करून, वेगवेगळे आवाज करून आदिमानवाच्या परस्परांतल्या संवादाला कशी सुरुवात झाली, याचा इतिहास तर आहेच, पण छपाईयंत्राचा शोध किंवा टपालव्यवस्थेचा शोध, या सगळ्या शोधांनी माणसं एकमेकांशी कसा संवाद साधायला लागली, हे सगळं या पुस्तकात आहे...

माणूस माणसाच्या जीवावर उठायला भाषा कारणीभूत ठरत असेल तर...

प्राण्यात स्तुतीची भाषा नाही आणि द्वेषाची... एक प्राणी दुसऱ्या प्राण्याची तिसऱ्या प्राण्याजवळ चुगली करत नाही आणि निंदाही करू शकत नाही...  भाषा अस्तित्वात नसल्यामुळे...  कोणताच प्राणी कोणत्याच प्राण्याचे चारित्र्यहनन करत नाही. आणि... कोणताच नर कोणत्याच मादीशी चोरून व्यभिचार करत नाही...  संबंध राजरोस अनुनयाने ठेवले जातात...  ते एकमेकांच्या जीवावर उठत नाहीत... प्राणी भाषणं करत नाही...

मोदी, भाजप आणि संघाने स्वातंत्र्योत्तर भारताच्या प्रवासाला कसे धोकादायक वळण दिले, हेच या पुस्तकाचे प्रयोजन आहे!

भारतीय जनता पक्षाला पूर्ण बहुमत असल्यामुळे मोदी राजवटीत संघ परिवाराने देशात असहिष्णुतेचे जे घातक वातावरण निर्माण केले, त्याचा केंद्रबिंदू धार्मिक अल्पसंख्याकांचा आणि प्रामुख्याने मुस्लीम समाजाचा द्वेष हा आहे. संघ परिवाराला अभिप्रेत असलेल्या ‘हिंदू राष्ट्रा’च्या चौकटीमध्ये, भारत ही ‘पितृभूमी’ आणि पुण्यभूमी’ नसलेले मुस्लीम आणि ख्रिश्चन सामावून घेतले जाऊ शकत नाहीत...

आता माघार घेण्यात अर्थ नाही, सैन्य थेट कराचीत घुसवलं पाह्यजे, शास्त्री ग्रेट माणूस आहे.

२६ फेब्रुवारीच्या पहाटे भारताची काही विमानं पाकिस्तानच्या हद्दीत घुसली आणि बॉम्बफेक करून परतली. त्याचं कवित्व सध्या देशभर सुरू आहे. पाकिस्तानला धडा शिकवण्याच्या गोष्टी पुन्हा मध्यमवर्गाच्या चर्चेच्या झाल्या आहेत. त्या पार्श्वभूमीवर प्रसिद्ध कादंबरीकार भालचंद्र नेमाडे यांच्या ‘जरीला’मधील हा मजकूर मनोरंजक ठरावा. नेमाडे यांची ही कादंबरी १९७७ साली प्रकाशित झाली आहे...

असे जन्मले पाकिस्तान

अविचार, दूरदर्शित्वाचा अभाव, सत्तेची हाव, अश्लाघ्य घाई आणि कटकारस्थान यातून पाकिस्तानचा जन्म झाला. अत्यंत दुर्दैवी बाब आहे. इतिहासात त्याला तोड नाही. कारण इतिहासात काही व्यक्तींनी राष्ट्राशी फितुरी केल्याची उदाहरणे आहेत. पण एका सबळ पक्षाने राष्ट्राशी केलेला हा द्रोह विरळा आहे. काँग्रेसने लीगपुढे गुडघे टेकले. ब्रिटिश साम्राज्यवादी डावाला ती बळी पडली आणि देशद्रोह केला. इतिहास हे विसरणार नाही...

भारत-पाक फाळणीचा कथात्म एक्सरे-रिपोर्ट!

भारत-पाक फाळणीच्या शोकांतिकेची वेदना अनेक पिढ्यांच्या हृदयामध्ये सलत राहिली. लेखकांच्या पिढ्या त्यावर लिहित्या झाल्या. अनुभवलेली दु:खे, पाहिलेल्या वेदना, करुण कहाण्या शब्दांमधून व्यक्त होत राहिल्या. हिंदू, उर्दू, पंजाबी, सिंधी, बंगाली, डोगरी अशा विविध भाषांमधल्या कथा ‘फाळणी’ या नावाने नरेंद्र मोहन यांनी हिंदीमध्ये काही वर्षांपूर्वी संपादित केल्या होत्या. त्या दोन्ही खंडांचा मराठी अनुवाद वसंत केशव पाटील यांनी ...

मी काय बोलणार? तिचा प्रश्न खरा होता. काटेरी होता. जणू सूळकाटाच.

प्रसिद्ध लेखक ल. सि. जाधव यांच्या ‘होरपळ’ या गाजलेल्या आत्मकथनाचा हा दुसरा भाग. हे आत्मकथन एकाच वेळी वैयक्तिक आणि सामाजिक अशा दोन्ही पातळ्यांवरचं दु:ख व्यक्त करतं. आणि त्याकडे उदार दृष्टीनं पाहण्याचाही प्रयत्न करतं. हा ‘सूळकाटा’च, सलत राहणारा, सलता सलता अंतर्मुख करणारा आणि जीवनविषय अंतर्दृष्टी देणाराही. हे आत्मकथन नुकतंच रोहन प्रकाशनाने प्रकाशित केलं आहे. त्यातील हा संपादित अंश...

म. गांधींनी ज्या जगाचं स्वप्न बघितलं; त्या दिशेनं समाजाला पुढे नेण्याचा प्रयत्न करणं एवढंच आपल्या हातात असतं!

मोहनदास करमचंद गांधी. दीडशे वर्षांपूर्वी जन्मलेला एक सामान्य माणूस आपल्या अफाट कर्तृत्वाने महात्मा बनला. आश्चर्य असे की, जाऊन सात दशके लोटली, तरी गांधी संपलेले नाहीत! त्यांचे विचार अद्यापि जिवंत आहेत. नुसतेच ‘जिवंत आहेत’ असे नाही; तर जगभर प्रसार पावताहेत. त्यांचा सर्वत्र अभ्यास होत आहे, अनेकांना ते अद्यापि प्रेरणा देत आहेत. ह्याचे कारण एकच : त्या विचारांचा मूलगामीपणा आणि व्यापकता...

गुंतवणूकदारांसाठी संत कबीर आणि संत रहीम यांच्या जादूमय शैलीतले दोहे

गुंतवणूक कशी करावी, कधी करावी, गुंतवणूक करतान काय काळजी घ्यावी, अशा विविध प्रश्नांची उत्तरं संत कबीर आणि संत रहीम यांच्या विचारातून देत गुंतवणूकदारांसाठी चिरंतन कानमंत्र देणारं ‘दोहानॉमिक्स’ हे गुंतवणूक सल्लागार विनायक सप्रे यांचं पुस्तक नुकतंच प्रकाशित झालं आहे. सीनएनबीसी टीव्ही 18 यांनी प्रकाशित केलेल्या या पुस्तकाला लेखकानं लिहिलेल्या मनोगताचा हा सुधारित, संपादित अंश...

गरीब लोक काय खातात?

शिक्षणतज्ज्ञ हेरंब कुलकर्णी यांनी महाराष्ट्रातल्या २४ जिल्ह्यांतल्या १२५ गरीब, दुर्गम गावांना भेट देऊन सर्वसामान्य माणसांच्या दैनंदिन जीवनाविषयी जाणून घेतले. त्या अनुभव\निरीक्षणांच्या आधारे त्यांनी ‘दारिद्रयाची शोधयात्रा’ हा पुस्तकरूपी अहवाल तयार केला आहे. नुकत्याच पुण्याच्या समकालीन प्रकाशनाने प्रकाशित केलेल्या या पुस्तकातील हे एक प्रकरण...

‘नवा भारतीय’ अधिक मुक्त असावा; त्याची बौद्धिक, सांस्कृतिक आणि भौतिक उंचीही थोडी अधिक असावी!

तुम्ही तुमच्या हस्तिदंती मनोऱ्यात राहिलात आणि आम्ही आमच्या सत्तेच्या कैफात राहिलो, तर कसं होईल? कारण तुमची जी साधनं आहेत, तुमची जी माध्यमं आहेत; ती आमच्या माध्यमांपेक्षा फार श्रेष्ठ आहेत. म्हणून मी हे तुम्हाला सांगू इच्छितो. जे कालातीत आहे, त्याचा वेध घेण्याची किमया साहित्यिकांमध्ये असते. तात्कालिकांत जे गुरफटलेलं असतं, त्याला चिरंतन करण्याची जादू आणि सामर्थ्य तुमच्याकडे असतं...

प्रत्येक हिंदूने गांभीर्याने हे पुस्तक वाचले तर मुसलमानांबद्दलचे त्याचे पूर्वग्रह संपून जातील!

मुसलमान व इस्लाम यात असलेला सूक्ष्म फरक त्यांनी उलगडून दाखवलेला आहे. भारतातील हिंदू व मुस्लिम अभिजन हेच मुळी भारतीयत्वाच्या विरोधात खेळी करत आहेत, हे ते उघड करून दाखवतात. या दोन धर्मांतील आर्थिकदृष्टया जो संपन्न वर्ग आहे, तो धर्माच्या नावावर पदे मिळवण्यासाठी कसे प्रयत्न करीत आहेत, यात ते स्पष्ट करतात...

गोविंद तळवळकर : संपादक आणि इतिहासकारही!

गोविंदराव तळवलकर हे सर्वमान्य पत्रकार आणि संपादक म्हणून ओळखले जातात. पण ही झाली त्यांची एक ओळख. त्यांच्यामध्ये एक इतिहास संशोधक आणि इतिहासकारही दडलेला होता. ही त्यांनी दुसरी ओळख, ‘नवरोजी ते नेहरू’ हा इतिहासावरील त्यांचा महत्त्वाचा ग्रंथ १९६९ मध्ये प्रकाशित झाला. तर याच ग्रंथाची दुसरी आवृत्ती १९८० मध्ये प्रकाशित झाली...

आजोबांना (म. गांधींना) न्याय मिळवण्यासाठी शांतीपूर्ण मार्ग शोधावे लागले!

महात्मा गांधी यांचे नातू (मणिलाल यांचे चिरंजीव) अरुण गांधी यांना वयाच्या सहाव्या वर्षी काही दिवस आणि वयाच्या बारा-तेराव्या वर्षी अठरा महिने आजोबांचा सहवास मिळाला. त्या काळात त्यांच्यावर आजोबांचा जो प्रभाव पडला, त्यावर आधारित त्यांनी २००३मध्ये ‘लिगसी ऑफ लव्ह’ हे इंग्रजी पुस्तक लिहिले. त्याचा मराठी अनुवाद ‘वारसा प्रेमाचा’ या नावाने सोनाली नवांगुळ यांनी केला आहे...

गुलामी त्रासदायक होती, तशीच ती न्यूनत्वाची व कमीपणाचीही खूण होती!

तेथे सरकारी अधिकाऱ्यांनी भाषण केले व स्वातंत्र्याचा जाहीरनामा वाचून दाखवला. आता आम्ही आपापल्या मर्जीनुसार कधीही व कोठेही जाऊ शकणार होतो, हे जेव्हा माझ्या आईला समजले तेव्हा तिने सर्व मुलांचे पापे घेतले व तिच्या डोळ्यांतून आनंदाश्रू वाहू लागले. हे सर्व तिने आम्हाला समजावून सांगितले. हा दिवस आपल्याला पहायला मिळेल याची मात्र तिला खात्री नव्हती...

अस्तित्वाला अर्थ देणारी गडकऱ्यांची नाटके

गडकऱ्यांच्या नाटकावरील समीक्षेची बरीच गफलत झालेली आहे. खांडेकर त्यांच्या जीवनदर्शनानेच मोहीत होतात, तर फडके त्यांच्या नाटकांना चमत्कृतीजनक घटनांची उतरंड म्हणतात. त्याचा भाषेचा झगमगाट प्रेक्षकांना बधिर करतो असे त्यांना वाटते. वस्तुतः गडकरी शब्दांनी नाट्य फुलवतात. ‘ऑब्जेक्टीव को रिलेटीव’चे तत्त्व त्यांच्या भाषावैशिष्ट्यात जाणवले पाहिजे...

काव प्लॅन - कुरुक्षेत्र कराची

भारताकडून हे पैसे का दिले जात असत? या प्रश्नावर मीर म्हणतात - ‘‘भारत सरकार आम्हांला निधी देत होते, कारण आम्हांला पाठिंबा देणे हे चांगले असल्याचे त्यांना वाटत होते...’’ पण या पैशांच्या बदल्यात त्यांनी आमच्याकडून कधीही कसलीही अपेक्षा केली नाही, असे सांगता-सांगता मीर म्हणतात - ‘‘त्यांना त्या बदल्यात आम्ही काय देऊ शकत होतो याची मला कल्पना नाही...

विशाल भारद्वाज शोकांतिकेला वेगळे आयाम देतो, तेव्हा शेक्सपिअरकडे आपण नव्याने बघतो!

शेक्सपिअरची आठवण काढताना स्त्रीवादाचा संदर्भ कदाचित जाचक वाटण्याचा संभव आहे. पाश्चात्त्य स्त्रीवादी समीक्षेने शेक्सपिअरवर बरेच लिहिलेही आहे. स्त्रीवादी दृष्टीतून शेक्सपिअरकडे बघणे हे अनैतिहासिकही आहे; पण शेक्सपिअरने देऊ केलेल्या नाट्यानुभवात स्त्रीचे स्थान ठरवण्यामध्ये काही संदिग्धता नक्कीच आहेत. त्यांचा अर्थ लावण्याचे प्रयत्न करता येतात...

उदय प्रकाश याचं जगणं आणि लेखन यांची फारकत करता येत नाही!

उदय प्रकाश यांची कविता जितकी समूहाची आहे, तितकीच ती व्यक्तीचीही आहे. माणसाच्या जीवनमरणाचा विचार करणारी ही कविता आहे. ‘माणूस जागा राहावा’ म्हणून सतत पहारा देणारी ही जागल्याची कविता आहे. ही कविता नाही, एका जिवंत मनाचं शब्दांतून भेटणं आहे. उदय प्रकाश यांची कविता विधानांची कविता आहे. ही विधानं शिलालेखांसारखी आहेत...

मूलभूत प्रश्नांपासून दूर नेणारे जमातवादाचे, धर्मांधतेचे राजकारण लोकशाही देशासाठी घातक आहे!

जमातवादामुळे समाजातील सहिष्णुता व सहजीवन उद्ध्वस्त होते. सर्वत्र हिंसा व विध्वंस होतो. सामाजिक शांतता आणि राजकीय स्थैर्य धोक्यात येते. कायदा-सुव्यवस्था कोसळून उत्पादन प्रक्रियांना खीळ बसते. अन्न-वस्त्र-निवारा-आरोग्य व रोजगार या मूलभूत प्रश्नांपासून दूर नेणारे जमातवादाचे, धर्मांधतेचे राजकारण लोकशाही देशासाठी घातक आहे....

‘धर्मनिरपेक्ष लोकशाही व जमातवाद’ या विषयावर सखोल विवेचन करणारे पुस्तक

गांधीजी व मौलाना अबुल कलम आझाद हे नेते धार्मिक होते, पण जमातवादी नव्हते. मात्र वि. दा. सावरकर व बॅ. जीना हे जमातवादी होते, धार्मिक नव्हे. भारतात धार्मिक हिंसा, जमातवाद ही वसाहतवादी इंग्रजांच्या धोरणांची उत्पत्ती आहे. काँग्रेस व भाजपच्या जमातवादाच्या बाबतीतील धोरणातील अंतर स्पष्ट करताना ते ‘काँग्रेस व्यवहारात जमातवादी आहे, आणि भाजपचा  कार्यक्रमच  जमातवादी आहे’ असे विधान करतात...

हे लेख सामाजिक कार्यकर्ते, विचारवंत ह्या दोन्हींच्यामध्ये आंदोलित होणाऱ्या मनासाठी आहेत!

या लेखांच्यामध्ये काही तुटक्या ओळी आहेत, त्या कविता नाहीत. ते फक्त विचार आहेत. काही सरळ आहेत. स्पष्ट आहेत. काही अस्पष्ट आहेत. त्या तुटक्या ओळीत वाचकांनी स्वत:चे विचार, कृती आणि आवाज मिळवून त्या कविता पूर्ण करायच्या आहेत. अर्थात, ही अपेक्षा जरा जबरदस्तीची आहे, पण जाता जाता, आणि कदाचित परतणे शक्य होणार नाही म्हणून तीही करतो...

बोधकथा आदिवासींच्या, ज्ञान मात्र सर्वांसाठीचे

‘जंगलाच्या सान्निध्यात उमललेले ज्ञान’ हे मराठीमधील पंधरा कथांचे अनुवादित संकलन प्रकाशित होत आहे, ही संघटनेच्या दृष्टीने फार आनंदाची गोष्ट आहे. त्या निमित्ताने आदिवासी कथांच्या या मोलाच्या ठेव्याशी सर्वांचा परिचय होईल, परंतु प्रत्यक्षात हा ठेवा खूप मोठा आहे. तो शक्य तितका मराठी भाषेत प्रकाशित व्हावा व त्यांतील निवडक कथा प्राथमिक शाळेच्या अभ्यासक्रमाचा भाग बनाव्यात...

आटपाट देशातल्या अचाट, पण अफाट नसलेल्या गोष्टी!

काळच असा होता की, कुणाविषयी तो किंवा ती प्रामाणिक आहे असं कधी म्हटलं जात नसे. नेहमी त्याचं किंवा तिचं रेप्युटेशन चांगलं आहे असं म्हटलं जाई. तर निवृत्तीचं रेप्युटेशन खूप चांगलं होतं. इथल्या व्यवस्थेत प्रामाणिक असणं म्हणजे काय हे समजावून घेण्याचा त्याचा प्रवास चालूच होता. शेवटचं काही सापडलंय, असं काही त्याला अजून वाटलेलं नव्हतं...

असेही विद्वान : मार्मिक, रंगतदार, बहारदार, उमदे, खिळाडू...

ज्येष्ठ संपादक, लेखक प्रभाकर पाध्ये यांचं ‘असेही विद्वान’ हे जगभरातल्या काही निवडक विद्वानांची ओळख करून देणारं पुस्तक नुकतंच साधना प्रकाशनातर्फे प्रकाशित झालं. या पुस्तकात  भारतातील ३३, आशियायी देशांत २०आणि पाश्चात्य देशांतील २२ विद्वानांविषयीच्या मार्मिक, रंगतदार, बहारदार आणि उत्तम आठवणी आहेत. त्यापैकी भारतातील निवडक विद्वानांच्या आठवणींची ही एक झलक...

‘हायकू’ हा काव्यप्रकार मराठी मातीत रुजवण्याचं श्रेय शिरीष पै यांचंच!

मराठी मातीत ‘हायकू’ हा काव्यप्रकार रुजवण्याचं श्रेय शिरीष पै यांच्याकडे जातं. शिरीष पै यांचे १९७९ ते २०१५ या कालावधीत एकूण दहा हायकू-संग्रह प्रसिद्ध झाले. त्यांनी लिहिलेले प्रकाशित-अप्रकाशित असे सर्व हायकू आता एकत्रितपणे प्रसिद्ध होत आहेत. मराठी भाषेत जपानी हायकू प्रकार रुजवणाऱ्या, बहराला आणणाऱ्या कवयित्री शिरीष पैंचं मराठी साहित्यजगत सदैव ऋणी राहील...

हे पुस्तक मध्यमवर्गाने ‘हिंदू’चा कसकसा अर्थ लावला यातील मैलाचा दगड ठरेल!

चाळीशीच्या दशकामध्ये भारताला स्वातंत्र्य मिळाले. तेव्हा भारत आणि पाकिस्तान असे दोन देश स्वतंत्रपणे अस्तित्वात आले. यामुळे भारताची संकल्पना (Idea of India) नवीन संदर्भात मांडण्यास सुरुवात झाली. हिंदू संकल्पनेपेक्षा वेगळी संकल्पना भारताची मांडली गेली. या पार्श्वभूमीवर आधारीत हिंदू, हिंदुत्व आणि हिंदू संघटनविषयक लेखन रा. ना. चव्हाण यांनी केले...

पुलंनी आपल्या लेखणीनं, वाणीनं रवींद्रनाथांना महाराष्ट्रामध्ये ठिकठिकाणी पोचवलं!

महाराष्ट्राचे लाडके व्यक्तिमत्त्व (क्रमांक एक ते १० एकटेच असेलेले) आणि अष्टपैलू कलावंत पु. ल. देशपांडे यांचे काल (८ नोव्हेंबर २०१८)पासून जन्मशताब्दी वर्ष सुरू झाले आहे. त्यानिमित्तानं ज्येष्ठ विनोदी लेखिका मंगला गोडबोले लिखित ‘पु. ल. : चांदणे स्मरणाचे’ हे चरित्रपर पुस्तक नुकतेच राजहंस प्रकाशनातर्फे प्रकाशित झाले आहे. त्यातील एका प्रकरणाचा हा संपादित अंश...

प्रियोळकरांनंतरचे सारे मुद्रणसंशोधन या त्यांच्या पुस्तकाला जोडलेल्या तळटिपा आहेत!

‘प्लेटोनंतरचे सारे पाश्चात्त्य तत्त्वज्ञान या प्लेटोला जोडलेल्या तळटिपा आहेत’ अशा अर्थाचे उद्गार तत्त्वज्ञ आल्फ्रेड व्हाइटहेड यांनी काढले होते. भारतीय मुद्रणाच्या इतिहासासंदर्भात या विधानातली अतिशयोक्ती मान्य करूनही अ. का. प्रियोळकरांबाबत असेच म्हणता येईल. त्यांच्या ‘प्रिंटिंग प्रेस इन इंडिया’ या ग्रंथात जो मुद्रणकलेचा इतिहास आलेला आहे, तो आजही प्रमाणभूत मानला जातो...

तो दिवस ६ ऑगस्ट, १९४५ हा होता

बॉम्ब ठेवला होता त्या भागाचे दरवाजे खालून उघडले गेले. त्याचा एक दबका आवाज सतत इंटरकॉममधून येत होता. त्याबरोबर पायलट आणि फेरेबी यांच्याशिवाय सगळ्यांनी आपले काळेकुट्ट वेल्डरचे गॉगल्स डोळ्यांवर लावले. हा आवाज इतर विमानांनाही पाठवण्यात आला. यात फक्त १५ सेकंदांची बॉम्ब खाली टाकण्याआधी सूचना दिली गेली...

संसदीय राजकारणातून व्यवस्थापरिवर्तन घडेल काय?

एनजीओ हे जे प्रकरण आहे त्याने भारतीय समाजव्यवस्थेमध्ये मोठाच गोंधळ माजवलेला आहे. समाजकार्य हा एक व्यवसाय आहे या भूमिकेतून आणि निश्चित वैचारिक भूमिकेच्या अभावातच काम होऊ लागले. या गोंधळात खऱ्या सामाजिक संघटना निष्प्रभ होऊ लागल्या. ‘आयडियलायझेशन ऑफ युथ’ ही एक प्रक्रिया जी १९९०च्या आधी सुरू होती ती थांबली...

महाभारत हा प्रत्येक काळाचं आव्हान स्वीकारत वाहणारा अखंड प्रवाह आहे. महाभारत हे प्रत्येक काळाचं, पिढीचं असू शकतं!

महाभारतासंबंधी सातत्याने नवे संशोधन, नवे लेखन सुरू असतेच. आणि संशोधनाच्या क्षेत्रात कुठलेही संशोधन वा कुठलेही लेखन हे अंतिम, कायमस्वरूपी ठरू शकत नाही. म्हणूनच महाभारताचा हा प्रत्येक काळाचं आव्हान स्वीकारत वाहणारा अखंड प्रवाह आहे. त्याच दृष्टीने महाभारत हे प्रत्येक काळाचं, पिढीचं असू शकतं, या विधानातील सत्यार्थ स्वीकारावा लागतो...

जनाई : पंढरीची माहेरवाशीण

बाई जनाई, तुला माझं एकच सांगणं की, तू निचिंतीनं ऐक. देव तुझा पाठीराखा आहे. लोक काय म्हणतील याची पर्वा न करता देव तुझी कामं बिनबोभाट करीत राहतो. आणिक त्यानं तुला चांगली सांभाळायची म्हणजे करायचं तरी काय गं जनाई? जनाई, विठू देवानं तुझा फार छळ सोसलाय गं. तुझी आईच झालाय तो. खरं ना गं? मग? रुक्मिणी आई तुझ्याएकी देवाला बोलणार नाही असं वाग बाई...

समाजशास्त्राचा अवलंब न करता एखादी जात सामाजिकदृष्ट्या मागासलेली, असा निष्कर्ष काढणे सर्वस्वी चुकीचे!

आरक्षणात सामाजिक मागासलेपणाची अट सांगितली जाते. पण सामाजिक मागासलेपण म्हणजे काय? त्याचे निकष कोणते? त्याची शास्त्रीय संशोधनपद्धती कशी असावी? मूलत: सामाजिक मागासलेपण ही एक गुणात्मक, तुलनात्मक व सापेक्ष अशी समाजशास्त्रीय संकल्पना आहे. यांसारख्या विविध प्रश्नांची चर्चा करणारे ‘सामाजिक मागासलेपणाचे समाजशास्त्रीय विश्लेषण’ हे डॉ. बाळासाहेब सराटे, अॅॅड श्रीराम पिंगळे यांचे पुस्तक नुकतेच प्रकाशित झाले आहे...

व्यंगोबानाथाची कहाणी

भुलाबाईची कथाच न्यारी. तिची सारीच तर्‍हा न्यारी. भुलाबाईने काय केलं? दळणाच्या डब्यामागे चार पैसे साठले होते. कनवटीला लावून तिने इस्पितळ गाठलं होतं. बाळाचा एक्स-रे झाला. डॉक्टर म्हणे- सीटीस्कॅन करा. बाळाचा सीटीस्कॅन झाला. डॉक्टर म्हणे- एमआरआय करा. बाळाचा एमआरआय झाला. बाळाचं ऑपरेशन झालं. बाळ बरंच सुधारलं. वर्षाच्या अखेरीस धरून धरून चालू लागलं...

जिथे झुंड असते, तिथे हिटलरचा जर्मनी असतो!

झुंडीचं स्वरूप जाणून घेण्यासाठीही आपण प्रयास करायला हवेत. झुंडीचे स्वतःचे कायदे असते, झुंडीचं स्वतःचंच एक राष्ट्र असतं. झुंड स्वतःचे आदेश, निर्देश आखते आणि आपलं सावजही तीच ठरवते. झुंडीचं हे स्वरूप ध्यानी घेऊन आपण निर्धाराने खबरदारी घ्यायली हवी की शासनकर्त्या संस्थांना त्यांची ठरलेली चौकशीची आणि उत्तरदायित्वाची कर्तव्ये नीटपणे पार पाडता यायलाच हवीत...

व्यंगविनोद आणि अश्लीलता!

अश्लील व्यंगविनोदांच्या प्रांतात स्त्रियांचा सहभाग जवळपास नगण्य आहे. फार तर त्यांच्याबाबत एक सुप्त ग्राहकता त्यांच्यात असू शकेल! एकूण व्यंगकारितेत स्त्रिया अभावानंच असणं हा म्हणून केवळ योगायोग मानता येत नाही! यात त्यांच्यासाठी ‘विनयभंग’ हा मुद्दा महत्त्वाचा असावा वा याला सामाजिक सेन्सॉरशिप तरी कारणीभूत असावी. मात्र असल्या सगळ्या किस्स्यांत ‘पात्र’ म्हणून स्त्री सहभाग हा अटळपणे असतोच!...

डाव्यांचं अस्तित्व इतकं महत्त्वाचं आहे की, ते जर नाहीसं झालं, तर नव्यानं उभारावं लागेल!

ज्येष्ठ संपादक व अभ्यासक प्रफुल्ल बिडवई याच्या‘दि फिनिक्स मोमेंट : चॅलेंजेस फेसिंग दि इंडिअन लेफ्ट’ या इंग्रजी पुस्तकाचा मराठी अनुवाद ‘भारतातील डाव्या चळवळींचा मागोवा : इतिहास, आव्हानं आणि नवसंजीवनीच्या शक्यता’ या नावानं नुकताचं रोहन प्रकाशनातर्फे प्रकाशित झाला आहे. हा अनुवाद मिलिंद चंपानेरकर यांनी केला असून त्याला ज्येष्ठ मार्क्सवादी अभ्यासक सुहास परांजपे यांनी प्रस्तावना लिहिली आहे...

‘आम्हाला तुम्ही काय समजता, आम्ही काय शेड्युल्ड कास्ट आहोत?’

अलीकडे जात सोडल्याचा दावा करणाऱ्यांची आणि आंतरजातीय विवाह करणाऱ्यांची संख्या अलीकडे वाढत आहे, हे खरे! मात्र जन्मापासून मरेपर्यंत आणि खाण्या-पिण्याच्या सवयीपासून वेशभूषेच्या पद्धतीपर्यंत जातीचे संस्कार घडत असल्याने त्याच्या खुणा कळत-नकळत मिरवल्या जातातच. त्या मिटवण्याचा प्रयत्न करण्याची, जातीचा अहंगड दूर करण्याची आणि स्वतःच्या धर्माकडे आणि जातीकडे तटस्थतेने पाहण्याची गरज आहे...

वाघाचे कातडे पांघरून कोल्हा आपल्यात सामील झालेला नाही ना?

आपल्या मार्गदर्शक कार्यकर्त्यांच्या झालेल्या हत्या आपल्याला हेच बजावून सांगत आहेत. ही एकी होऊ नये यासाठी प्रयत्नशील असलेल्या शक्ती गैरसमज वाढवण्यात, दरी रुंद करण्यात, फाटाफूट करण्यात माहीर आहेत. आपली काही भावंडे त्याला बळी पडताना आपण पाहतो. ही मोठी अवघड कसरत आहे. वाघाचे कातडे पांघरून कोल्हा तर आपल्यात सामील झालेला नाही ना याकडे लक्ष पुरवावे लागेल...

सर्व स्त्री-मनांचा विचार करणारी मंदोदरी आणि फक्त स्वत:चा विचार करणारी शूर्पणखा!

“नाही मंदोदरी, तेवढं ज्ञान आहे आम्हाला. तू उगाच चिंता करते आहेस.” मी स्मितहास्य करत म्हटलं, “कठोर वाटतेस पण मनानं खूपच हळवी आहेस. सीतेची जबाबदारी आता तुझ्यावर आहे. शूर्पा प्रतिशोधासाठी तळमळत आहे. तिला अशोकवनात प्रवेश देऊ नका. ती कोणत्याही स्तरावर जाऊन बोलली तरी तिला समजावून घ्या. दोघींवरही कडक लक्ष ठेवण्याचे आदेश द्या.” मंदोदरीच्या चेहऱ्यावर हलकंसं स्मितहास्य तरळलं...

‘तत्पुरुषां’च्या कवितांपैकी चार कविता

‘तत्पुरुष’ हा कविता महाजन यांचा पहिला कवितासंग्रह. स्त्री-पुरुष संबंधांचं अनेक पातळ्यांवरचं व्याकरण या संग्रहात व्यक्त झालं आहे. स्त्री-पुरुष संबंधांतील द्वंद्व समास सर्जनशील न होता दुर्दैवानं ‘तत्पुरुषी’ होतो. त्यामुळे या संग्रहाचं नाव ‘तत्पुरुष’ आहे. काही पुरुष सत्पुरुष असतात, पण बरेचसे ‘तत्पुरुष’च असतात. त्या ‘तत्पुरुषां’च्या कवितांपैकी या चार कविता...

मानवी जीवनाची वैश्विक साम्यस्थळे आणि रशियन सांस्कृतिक जीवनाची वैशिष्ट्ये सांगणाऱ्या कथा

लेखकांच्या संक्षिप्त परिचयातून आपल्याला या गोष्टींची जाणीव होते. लहान मुलांच्या भावविश्वापासून प्रेम, विवाह, कुटुंब आणि स्त्री, सामाजिक-राजकीय जीवन, पर्यावरण असे विविध विषय या कथाजगतात चित्रित झाले आहेत. त्यातून एका बाजूला मानवी जीवनाची वैश्विक साम्यस्थळे जाणवतात, तर दुसऱ्या बाजूला खास रशियन सांस्कृतिक जीवनाची वैशिष्ट्येही समजून घेता येतात. मराठी वाचकांना या रशियन सोविएत कथा आवडतील, अशी मला आशा आहे...

विल्यम शेक्सपिअर : इंग्लंडचं वैभव आणि जागतिक रंगभूमी, जगाचंही!

‘शेक्सपिअरच्या देशातील कवी’ हे राजेश हेन्द्रे यांचे पुस्तक नुकतेच विश्वकर्मा पब्लिकेशन्सच्या वतीने प्रकाशित झाले आहे. या पुस्तकात चॉसर, शेक्सपिअर, वर्डस्वर्थ, टेनिसन, येट्स, इलियट, स्पेन्सर, रॅले, सिडनी यांसारख्या कवींची आयुष्य, त्या वेळची परिस्थिती आणि तत्कालिन वातावरणात फुललेली त्यांची कविता यांची ओळख करून दिली आहे. या पुस्तकातील एका लेखाचा हा संपादित अंश...

भाषा सर्वांचा सारखा हक्क मानणारी सामाजिक संस्था असते. भाषेइतकी लोकतांत्रिक संस्था दुसरी नाही. ह्यामुळेच राजकारणात तिचा सर्वाधिक वापर होतो!

भाषा ही कोण्या एका आजच्या किंवा पूर्वीच्या, कोण्या एका वंशाची, जातीची, अभिजनांची मालमत्ता नसून लहानांपासून थोरांपर्यंत, गरीब-श्रीमंत, अडाणी-विद्वान, सर्वांचा सारखा हक्क मानणारी एक सामाजिक संस्था असते. भाषेइतकी लोकतांत्रिक संस्था दुसरी नाही. ह्यामुळेच राजकारणात तिचा सर्वाधिक वापर होताना दिसतो...

‘बलुतं’ ते ‘आयदान’

‘बलुतं’नंतर आत्मकथनाच्या अनेक वाटा मोकळ्या झाल्या आहेत. ‘बलुतं’पासून मराठी साहित्यात आत्मकथनाचं एक नवं सशक्त पर्व निर्माण झालं आहे. ‘भटक्या’, ‘मातीचे आकाश’, ‘थोट्या मिटलेली कवाडे जिणं आमुचं’, ‘माज्या जलमाची चित्तरकथा’, ‘आदोर’, ‘रात्रंदिन आम्हा’, ‘तीन दगडांची चूल’, ‘मरणकळा’, ‘बिनपटाची चौकट’ ते आता प्रसिद्ध होणारं ऊर्मिला पवार यांचं ‘आयदान’ अशी ‘बलुतं’च्या योगदानाची व्यापक फलश्रुती अधोरेखित करता येते...

नजूबाईंच्या लेखनाचा पाया मातृसत्ता-स्त्रीसत्ताक आहे. त्याला समतेचा आधार आहे.

पद्मश्री दया पवार प्रतिष्ठान आणि ग्रंथाली वाचक चळवळ यांच्या संयुक्त विद्यमाने 'बलुतं’च्या चाळिशी'प्रीत्यर्थ 'आत्मकथन' या साहित्यप्रकारास 'बलुतं पुरस्कार' सुरू करण्यात येत असून या वर्षीचा पहिलावहिला पुरस्कार कॉ. नजूबाई गावीत यांच्या 'आदोर'ला घोषित करण्यात आला आहे. या पुरस्काराचे वितरण आज, २० सप्टेंबर २०१८ रोजी मुंबईत 'बलुतं’ची चाळिशी' या एकदिवशीय संमेलनाच्या उदघाटन सत्रामध्ये करण्यात येत आहे...

‘बलुतं’ : एक दु:खानं गदगदलेलं झाड!

‘बलुतं’ हे मराठीतील पहिलं दलित आत्मकथन. त्यानंतर अनेक दलित आत्मकथनं लिहिली गेली, प्रकाशित झाली. २००३ साली ‘बलुतं’ला २५ वर्षं पूर्ण झाली, त्याच वर्षी उर्मिला पवार यांचं ‘आयदान’ हे आत्मकथन प्रकाशित झालं. तर अशा या ‘मदर ऑफ ऑल दलित ऑटोबायोग्रफीज’ ठरलेल्या आणि अनेक भारतीय व परदेशी भाषेतही अनुवादित झालेल्या ‘बलुतं’ला लवकरच ४० वर्षं पूर्ण होत आहेत...

‘आपले सरकार’ म्हणजे ज्या विचारधारेवर भारतीय जनता पक्ष उभा आहे, त्या पक्षाचे, की राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे?

डॉ. रावसाहेब कसबे यांचे ‘हिंदुराष्ट्रवाद : स्वा. सावरकरांचा आणि राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचा’ हे पुस्तक नुकतेच मनोविकास प्रकाशनातर्फे प्रकाशित झाले आहे. ‘हिंदु-मुस्लीम प्रश्न आणि सावरकरांचा हिंदुराष्ट्रवाद’ हे कसबे यांचे पुस्तक १९९४ साली सुगावा प्रकाशनने प्रकाशित केले होते. त्या पुस्तकाची ही सुधारित आवृत्ती आहे. या पुस्तकाला कसबे यांनी लिहिलेल्या दीर्घ प्रस्तावनेचा हा संपादित अंश...

येशूमधल्या देवत्वापेक्षा येशूमधील माणूसपण आपण ओळखणे आवश्यक आहे...

जगातील बहुसंख्य समाज ख्रिस्ती धर्मीय आहे. त्यांच्या जगण्यात येशू ख्रिस्त हे प्रेरणास्थान असणे स्वाभाविक आहे. परंतु ख्रिस्तीतर समाजातही येशू ख्रिस्ताबद्दल भक्ती, प्रेम, आदर दिसून येतो. येशू ख्रिस्त म्हणजे दया, क्षमा, शांतीचा सागर होता. त्याच्यातील आणखी एका ऊर्जोचा उल्लेख मला महत्त्वाचा वाटतो. त्याच्यातील प्रचितीस आणून देण्याची शक्ती (कन्व्हिन्सिंग पॉवर)...

गांधी, विनोबा आणि जयप्रकाश लडिवाळ महापुरुष होते. त्यांच्या कडेवर बसून आपण भावी जग पाहू या!

गांधींमुळे हे समजलं की, के‌वळ राजकारणच नाही तर कोणतीही गोष्ट ही आपण प्रेमानंच केली पाहिजे. प्रेम असलं की मन आपोआप निर्वैर होतं; त्यासाठी वेगळा प्रयत्न करावा लागत नाही. विनोबांकडून हे कळलं की, आपलं चित्त शांत असलं पाहिजे आणि जगातल्या सगळ्या घडामोडींकडे आपण समत्व भावानंच पाहिलं पाहिजे. जेपींकडून ही शिकवण मिळाली की, आपण कधीही सत्तेची आणि सत्ताधीशांची तळी उचलता कामा नये...

नातेसंबंध कसे जपावेत हे गुलज़ारांकडून शिकण्यासारखं आहे!

खरं तर एका अर्थानं मला हे तुमचं कवितेतून मांडलेलं काही अंशी आत्मचरित्रच वाटतं. एका पत्रकारानं तुम्हाला विचारलं, ‘‘तुम्ही आत्मचरित्र का लिहीत नाही?’’ त्यावर तुम्ही म्हणालात, ‘‘माझं सगळंच आयुष्य तुम्हाला माहीत आहे!’’ पण प्रत्यक्षात तसं कुठे आहे? या कवितांमधून तुमचं मन, तुमची प्रतिभा, तुमच्यातला माणूस, तुमच्यातला कलावंत पानोपानी पाहायला मिळतो. तो सच्चा आहे. कारण तुम्ही स्वत:च हा नातेसंबंध उलगडून दाखवला आहे...

‘बखर रानभाज्यांची’ वाचायला खूपच मजा आली. लेखिकेने एका रोचक विषयाचे सुंदर विवेचन केले आहे.

मला जबरदस्त आशा आहे की, हे रानभाज्यांवरचे आकर्षक पुस्तक अशा प्रयत्नांची नांदी आहे, आणि पुढील काही वर्षांत सर्व राज्यभरातून मोठ्या प्रमाणावरील लोकसहभागातून अशी माहिती संकलित होऊन ती सर्वांना सहज उपलब्ध होईल, व त्यातून प्रेरणा घेऊन ही जैविक संपत्ती सांभाळण्याचे, तिचा सुयोग्य वापर करण्याचे लोकाभिमुख प्रयत्न उभारले जातील...

वस्तुस्थिती आणि परंपरेने लादलेल्या नियमांपलीकडे मी घडत होते, ही या रानभाज्यांची खूप मोठी देण आहे!

रानभाज्यांबद्दल बोलताना तज्ज्ञ किंवा त्यावर काम करणारे लोक म्हणतात की, या भाज्या खाल्ल्या जात नाहीत म्हणून संपत आहेत किंवा इतरांना त्यांची माहिती व्हावी म्हणून स्पर्धा-प्रदर्शने आयोजित करणारे खूप लोक आहेत; परंतु एवढ्याने त्याचे संवर्धन होणार नाही. गावपातळीवरच यांचे संवर्धन होणे ही अतिशय महत्त्वाची गोष्ट आहे. एक महत्त्वाची जैव बँक किंवा बियाणे बँक म्हणूनही या भाज्या अस्तित्वात राहणे, हे महत्त्वाचे आहे...

हृषीकेशची कथेवर असलेली पकड कधीही सैलावत नाही. त्याच्या कथा चिरेबंद बंदिशीच्या असतात!

‘घनगर्द’मधून हृषीकेशच्या कथेनं एक उंबरठा ओलांडला आहे. ती आता अधिक व्यामिश्र आणि पैलूदार होते आहे. भय आणि अद्भुताचा मार्ग तिने सोडलेला नाही. मात्र त्या मार्गाला आता अनेक नव्या वाटा फुटलेल्या आहेत. त्या नेमक्या कुठे जाणार हे कुणीही सांगू शकणार नाही. पण हा प्रवास दीर्घ आणि रोमहर्षक असेल याची खात्री ‘घनगर्द’ वाचल्यावर पटते, हे महत्त्वाचं...

यथार्थवादी भारतीय चित्रकलेच्या अभ्यासकाला या पुस्तकाची दखल घेतल्याशिवाय पुढे जाता येत नाही!

सर जे. जे. स्कूल ऑफ आर्टमधून सुरू झालेल्या या कलापरंपरेचा १८९० नंतरचा इतिहास जाणून घ्यायचा असेल तर रावबहादूर म. वि. धुरंधर यांचं ‘कलामंदिरातील एकेचाळीस वर्षे’ हे आत्मकथन वाचायलाच हवं. यथार्थवादी भारतीय चित्रकलेच्या अभ्यासकाला या पुस्तकाची दखल घेतल्याशिवाय पुढे जाता येत नाही. जे. जे.मधला एकेचाळीस वर्षांचा प्रत्यक्षदर्शी आणि विश्वसनीय असा इतिहासच या आत्मकथनातून येतो...

‘अपना बाजार’ हा सामूहिक कर्तृत्वाचा आविष्कार ठरला

देशातील सर्व सार्वजनिक संस्था, सहकारी संस्था कुणा ना कुणा व्यक्तीच्या नावाने ओळखल्या जातात. पण अपना बाजार असा कुणाच्या नावाने ओळखला जात नाही. अपना बाजार ओळखला जातो तो अपना बाजार म्हणूनच. अपना बाजार हा सामूहिक कर्तृत्वाचा आविष्कार ठरला आहे. भारतातील साधनहीन बृहत् समाजाला सामूहिकतेने काय करता येणे शक्य आहे याचा वस्तुपाठ समोर ठेवला....

संपतराव नेते न झाल्यामुळे त्यांनी लोकांना ‘उपकृत’ करण्याचा प्रश्नच आला नाही!

भाई संपतराव पवार यांची जिद्द समजून घेण्यासाठी या आत्मकथनातील सूत्रे लक्षात घेतानाच प्रस्थापिताच्या चिवटपणाची दखल घेणे आवश्यक आहे. कारण या आत्मनिवेदनातून जशी पुरोगामी कार्यकर्त्यांची जिद्द सामोरी येते, तशीच प्रस्थापित शक्तींची टिकून राहण्याची कुवत एक आव्हान म्हणून पुढे येते. त्या आव्हानाचे स्वरूप समजल्याखेरीज या आत्मकथनाचे महत्त्व लक्षात येणार नाही...

...पण आणीबाणीतल्या माझ्या ‘भूमिकेबद्दल’ त्यांनी मला कफलिंक्स भेट दिले!

आणीबाणीच्या काळात चालक इतके घाबरलेले होते की, त्यांनी वर्तमानपत्रातले आपले सगळे समभाग मामुली किमतीला इराणी यांना विकून टाकले. सर्व मालकांना द्यायला आपल्याकडे पुरेसे पैसे नाहीत असं त्यांनी सांगितल्यावर काही समभाग मला विकत द्यावेत म्हणून मी त्यांना भेटलो. तेव्हा त्यांनी कठोरपणे माझा प्रस्ताव नाकारला, पण आणीबाणीतल्या माझ्या ‘भूमिकेबद्दल’ त्यांनी मला कफलिंक्स भेट दिले...

‘पक्षद्रोही’ असा अन्याय्य शिक्का बसण्याची शक्यता असूनही मी संविधानाची बाजू घेत आहे.

१९६८ मध्ये चॅटर्जी यांचा संबंध माकपशी आला आणि जुलै २००८ मध्ये त्यांची पक्षातून हकालपट्टी करण्यात आली. तेव्हा माकपने भारत-अमेरिका नागरी अणुकराराच्या मुद्दयावर सरकारचा पाठिंबा काढून घेतला होता. या दरम्यान चटर्जी यांनी लोकसभा अध्यक्षपदाचा राजीनामा देण्यास नकार दिला होता. चटर्जी यांनी अध्यक्षपदाचा राजीनामा न देण्याचा आणि माकप या त्यांच्या पक्षाबरोबर न राहण्याचा निर्णय का घेतला?...

आज जी समकालीन कविता लिहिली जाते, त्यात षांतारामांची कविता बेमालूम मिसळून जाऊ शकते!

षांतारामांच्या कवितेमध्ये बेगडीपणाचा, कृतकपणाचा लवलेश नाही. याचं कारण असं की त्यांची कविता ही उत्स्फूर्त उदगारातून साकारते. त्यात घडवलेपणाचा भाग जवळपास नाहीच. त्यामुळेच त्यांची कविता ही झिलई लावलेली नाही. परिणामी त्यात सफाईदारपणा कमी जाणवतो खरा, पण त्यांच्या या कच्चेपणातच त्यांच्या कवितेचं सच्चेपण दडलेलं आहे...

आमचं नशीब, आम्ही दुसऱ्या कोणाच्या प्रभावाखाली येण्याआधी आम्हाला पवार सर भेटले!

नृत्य आणि गाणं या दोन कला सोडल्या तर आपल्याकडे गुरुकुल पद्धतीप्रमाणे शिष्याला प्रत्यक्ष हात धरून शिकवणं संपलेलं आहे. याच परंपरेचा अखेरचा शिलेदार म्हणता येईल अशा पवार सरांचा सहवास आम्हाला मिळाला ही खरंच आनंदाची गोष्ट आहे. आणि हा सहवास लौकिक अर्थानं गुरुशिष्यांचा संबंध कॉलेजपुरता न राहता त्यांच्या पहिल्या भेटीपासून आजतागायत व्यापून राहिला आहे...

‘ष’ हे अक्षर बाराखडीतून गायब होईल ह्या भीतीपोटी स्वत:च्या नावात त्याचा उपयोग करणारा दूरदर्शी सच्चा मराठी कलाकार!

षांताराम पवार एक रांगडं, विक्षिप्त, मराठमोळं असं विलक्षण व्यक्तिमत्त्व. अक्षरांवर प्रेम करणारा अक्षरप्रेमी. साहित्य आणि कला यातला उत्तम जाणकार. हुशार आणि बुद्धिमान आणि आपण तसे आहोत याची पुरेपूर जाण असलेला माणूस. तानाजी मालुसऱ्यांनी यवनांचा तलवारीनं जेवडा रक्तपात केला नसेल, त्याहूनही जास्त लोकांचा शाब्दिक रक्तपात ह्या एकमेव मराठ्यानं केला. असं हे विलक्षण व्यक्तिमत्त्व!...

मध्ययुगातच भारताचा इतिहास ‘जमातवादी’ झाला! बिगर मुस्लिम इतिहासकारांनी इतिहासाचे ‘विकृतीकरण’ केले

तेव्हा इतिहास हा सरळ कधीच नसतो. भारतातदेखील चातुवर्ण्य, मनुस्मृती यांच्याप्रमाणे समाज घडवून गुलामगिरी वाढवण्यासाठी इतिहासाचा वापर केला गेला. थोडक्यात इतिहासाचे स्वरूप असे आहे. इतिहासात वस्तुनिष्ठता आणि तत्त्वज्ञानाऐवजी त्यांनी जातीय व्यवस्था भक्कम केली. यातून भारतात अस्पृश्यतेचा पाया घातला गेला...

भुत्तोची फाशी हे एक नाटक होतं. मृत शरीरालाच फाशी दिली होती.

पाकिस्तानमधली न्यायव्यवस्था, शिक्षणव्यवस्था, अर्थकारण, राजकारण यांचे चेहरे कसे आहेत? सुधारणांना नकारच नोंदवणाऱ्या या देशाची अधोगती अटळ असेल तर या देशाचा यापुढील इतिहास कसा आणि कोणत्या दिशेने आपली पावलं उमटवत जाणार आहे? - पाकिस्तानबद्दलचे हे नि असे अनेक प्रश... अपरिहार्यही, गुतांगुतीचेही... या प्रश्नांची विश्लेषक उकल करणारं ‘पाकिस्तानची घसरण’ हे पुस्तक!...

‘येरवडा विद्यापीठा’नं माझं जीवन घडवलं आणि बुद्धी शक्य तेवढी शुद्ध करण्यास साहाय्य केलं!

महात्मा गांधींची टिंगल, नथुरामचा उदोउदो, कॉ. लेनिनचे पुतळे उद्ध्वस्त करणे, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या पुतळ्याला भगवा रंग फासणे, ओबीसी व दलित नेत्यांना मंत्री करून त्यांच्या डोक्यात हिंदुत्ववाद घालणे, पैसा व सत्तेचा वापर करून अल्पमतात असतानाही गोवा, मेघालय इ. राज्यांत सरकार स्थापन करणे ही सर्व लक्षणे एकाधिकारशाहीची, फॅसिझमची व भूतकाळाकडे प्रवास करण्याची दिशा दाखवणारी आहेत...

संसारातले ‘तृप्त साधक’ म्हणजे माझे वडील होते!

‘बाप नावाचा वटवृक्ष’ हे कवी चंद्रकांत वानखेडे यांनी संपादित केलेले पुस्तक नुकतेच प्रकाशित झाले आहे. या पुस्तकात ज्येष्ठ विनोदी लेखक द. मा. मिरासदार, कवी विठ्ठल वाघ, डॉ. रामचंद्र देखणे यांच्यासह एकंदर ३० मान्यवरांनी आपल्या वडिलांविषयी लिहिलेल्या लेखांचा समावेश आहे. त्यातील हा एक लेख अंशत: संपादित स्वरूपात...

‘अत्त दीपो भव!’ हा अब्राह्मणी परंपरेने पुरस्कारिलेल्या स्वातंत्र्याचा मॅग्नाचार्टा आहे!

आंबेडकरांनी स्पष्टपणे म्हटले की, ‘स्वातंत्र्य, समता आणि बंधुत्व ही मूल्ये फ्रेंच राज्यक्रांतीपासून शिकलो आहे असे कोणी समजतात ते चूक होय. ही मूल्ये मी माझा गुरू बुद्ध, त्याच्यापासून शिकलो आहे.’ आंबेडकरांचे हे विधान पुरत्या गांभीर्याने घेतले तर अब्राह्मणी विचारपरंपरेतून येणारी ही मूल्ये वा आधुनिक पश्चिमी संस्कृतीतून येणारी ही मूल्ये यातील गुणात्मक फरक लक्षात येईल...

एकूण सर्व गांधींविचार ‘हिंद स्वराज्य’मधील तीस हजार शब्दांत सामावलेले आहेत!

१९०९ पासून ‘हिंद स्वराज्य’ची प्रशंसा आणि टीका सुरू आहे. १९३८ मध्ये मिल्टन मुरे यांनी ‘अध्यात्मावरील अभिजात ग्रंथ’ म्हणून याचा गौरव केला. यात त्यांना आध्यात्म कोठे आढळले तेच जाणो. कदाचित त्यांचा अध्यात्माचा आशय वेगळा असावा. तर लॉर्ड लोथियन यांनी ‘एकूण सर्व गांधींविचार’ हिंद स्वराज्यमधील तीस हजार शब्दांत सामावलेले आहेत, असे म्हटले आहे. हा निकष किती योग्य आहे, हे प्रा. बेन्नूर या पुस्तकातून सिद्ध करून दाखवतात...

‘घाचर-घोचर’ आता फक्त पाच लोकांनाच माहीत आहे. आणि त्यात मी एक आहे...

तो तिच्या माहेरी तयार झालेला शब्द होता. ती नि तिचा भाऊ दोघांनी मिळून बनवलेला नवीन शब्द. लहान असताना ती व तिचा भाऊ एका संध्याकाळी गच्चीत पतंग उडवत होते. हिच्या हातात पतंगाच्या मांज्याचे गुंडे होते व ती ते फिरवत खेळत होती. इतक्यात गुंड्यातले दोरे एकमेकात मिसळून गुंतून बसले. दोन्ही मुलं त्या गुंत्यात अडकून बसली होती. तो गुंता सुटत नसल्यानं तिचा भाऊ, रागारागानं व निराशेनं म्हणाला, ‘इथे तर सगळं घाचर घोचर झालंय’....

व्यंगचित्रसुद्धा गमतीतून उभं राहतं आणि शहाणपणाची जाणीव करून देतं

व्यंगचित्राचा अर्थ हा एक चकवा आहे. संदर्भ बदलतात. पण या लपाछपीत उत्कट साक्षात्काराचे जे क्षण गवसतात, ते महत्त्वाचं. त्या त्या क्षणापुरते ते खरेच असतात. सायकलस्वार आणि विमानाची सावली हे व्यंगचित्रातले तपशील जीवन-व्यवहाराच्या रहस्यापर्यंत धर्मापुरीकरांना घेऊन जातात. ‘मनाला झालेला आनंद, हाच त्या व्यंगचित्राचा अर्थ’ असं त्याचं सार्थ वर्णन धर्मापुरीकरांनी केलेलं आहे...

‘डिप्टी कलक्टरी’ ही विसाव्या शतकातल्या सर्वोत्तम दहा कथांपैकी एक आहे!

‘डिप्टी कलक्टरी’ ही हिंदी साहित्यातले ज्येष्ठ लेखक अमरकान्त यांची कथा विसाव्या शतकातल्या सर्वोत्तम दहा कथांपैकी एक आहे. ‘हिंदी कहानी, कहानीचा विकास-बदल,’ या विषयाची जेव्हा चर्चा होते, तेव्हा ‘उसने कहा था’ (चंद्रधर शर्मा ‘गुलेरी’), ‘कफन’ (प्रेमचंद), ‘चीफ की दावत’ (भीष्म साहनी), ‘तिसरी कसम’ (रेणू), ‘परींदे’ (निर्मल वर्मा) अशा कथांसोबत आवर्जून उल्लेख होत असतो, तो अमरकान्त यांच्या ‘डिप्टी कलक्टरी’ या कथेचा...

कोणताही मूलतत्त्ववाद माणसाला विवेकहीन, संकुचित आणि एकांगी बनवतो!

जागतिकीकरणाने दोन प्रकारचा मूलतत्त्ववाद घट्ट केला आहे. एक, बाजार मूलतत्त्ववाद आणि दुसरा धार्मिक, वांशिक मूलतत्त्ववाद. कोणताही मूलतत्त्ववाद हा माणसाला विवेकहीन, मठ्ठ आणि संकुचित व एकांगी बनवत असतो. जागतिकीकरणाने एका बाजूला ज्या वैचारिक- सामाजिक दिवाळखोरीचा विस्तार केला आहे त्याचा हा प्रताप आहे. हे फक्त भारतात होते आहे असे नाही, तर ही प्रकिया जागतिक आहे...

दुर्गाबाई हे महाराष्ट्राचं सांस्कृतिक धन आहे; सदसद्विवेकबुद्धीचं प्रतीक आहे!

दुर्गाबाईंचं मला सर्वांत जास्त लोभवणारं वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांचा ध्यासवेडेपणा; त्यांच्यातलं चैतन्य. भोंडल्याच्या गाण्यातली कमळाच्या पाठीमागे लागली राणी ही ओळ वाचताना मला दुर्गाबाईंची आठवण होते. कमळाची भुरळ पडलेल्या राणीसारख्याच त्या कोणत्या ना कोणत्या ध्यासानं, छंदानं, कल्पनेनं अथवा एखाद्या शब्दानंसुद्धा भारल्या जात. दुर्गाबाई हे एक झपाटलेलं झाड होतं...

तुम्हीही ‘कळत’ नकळत उजवी उजवीकडंच चालताय, रेव्हरंड कसबे सर!

कसबे सर, आपल्या कसबी खर्ड्यामुळे आपल्यासकट नेमाडेविरोधी बोंब ठोकणाऱ्या आणि स्वत:चं डोकं नीट न वापरणाऱ्या पिलावळीलाही सुसाट जोम चढलाय. ढवळणं ही चांगलीच गोष्ट. पण प्रत्यक्ष कुठेच नसून सर्वत्राला व्यापून राहिलेले नेमाडे हेच एकमेव अशी घुसळण लेखकीय कारकीर्दीच्या सुरुवातीपासून ते शेवटपर्यंत आणि पुढेही कैक वर्षे करू शकतात, करत राहतील. जळीस्थळीकाष्ठीपाषाणी नेमाडेच, अशी अनेकांची स्थिती झालीय...

जग सेक्युलर होत असताना भारत एका धर्माचे राष्ट्र बनेल, हा विचार नुसता प्रतिगामीच नाही, तर उथळही आहे

जग सेक्युलर होत असताना भारत एका धर्माचे राष्ट्र बनेल हा विचार नुसता प्रतिगामीच नाही तर उथळही आहे. तो नव्या जाणिवांच्या व काळाच्या मानसिकतेचा विरुद्ध जाणारा आहे. विषमता हा अन्याय आहे आणि तो धर्मांनी माणसांवर लादला आहे. त्याला नवी नावे देण्यात अर्थ नाही. परंपरांहून त्याचे गोडवे गाणे हे तर तद्दन मागासलेपण आहे...

एकेकाळी विद्यार्थी, तरुण कोणाही सोम्यागोम्याच्या मागे पळत असत. आता पोरं लर हुश्शार झालीत कसबे सर!

अभामसा संमेलनाच्या अध्यक्ष पदासाठी आपणही गुडघ्याला बाशिंग बांधोन आहात. म्हणे ‘मला ह्या निवडणुकी वगैरे आवडत नाहीत, बिनविरोध करणार असाल तर ठीक’ ही आपली मनीची मनीषा काय सांगते? राज्यशास्त्राचा हाडाचा प्राध्यापक-अभ्यासक-विचारवंत म्हणतो, की मला निवडणुका आवडत नाहीत. आपण इतुके ‘ब्रीदहीन आणि अनैतिक’ (ही विशेषणंही आपलीच.) कसे जाहलात सर?...

‘देशीवादा’च्या दुश्मनांविरुद्ध आम्हास फुले-जेधे-जवळकरांच्या शब्दांत लेखनी चालवावी लागते आहे!

प्रसिद्ध विचारवंत डॉ. रावसाहेब कसबे यांनी ‘देशीवाद : समाज आणि साहित्य’ हे पुस्तक लिहून नेमाड्यांवर आणि त्यांच्या देशीवादावर प्रच्छन्न टीका-टिपणी केली आहे. त्याला प्रत्युत्तर देणारं ‘देशीवादाचे दुश्मन’ हे अशोक बाबर यांनी लिहिलेलं पुस्तक लवकरच प्रकाशित होत आहे. या पुस्तकाला प्रकाशकानं ‘नाळ’ या नावानं लिहिलेल्या प्रकाशकीयाचा हा पहिला भाग...

...आणि मी देशातील ‘पहिली तृतीयपंथीय प्राचार्य’ बनले!

तृणमूल काँग्रेस मे २०११ मध्ये सत्तेवर आली. आणि इतिहास घडला. ३४ वर्षांची मार्क्सवादी कम्युनिस्ट पक्ष पुरस्कृत सत्ता संपुष्टात आली. वर्डस्वर्थच्या प्रसिद्ध ओळी वापरायच्या, तर ‘It was a famous victory.’ ममता बॅनर्जी यांनी विधानसभा निवडणूक अक्षरश: खेचून नेली. आणि राज्यात बदलाचे वारे आणले. त्याला सगळयांनी ‘परिवर्तन’ असं संबोधलं. राज्यात खरंच काही बदल घडलाय का अशी शंका शंकेखोरांना वाटत असली...

नाना पाटेकर : लार्जर इन लाइफ

‘नाना : वळलं तर सूत...’ हे हरहुन्नरी, अष्टपैलू अभिनेता नाना पाटेकर यांच्याविषयीचं पुस्तक. नानाविषयी अनेक मान्यवरांनी लिहिलेल्या लेखांचा समावेश असलेल्या या पुस्तकाचं संपादन व शब्दांकन श्रीकांत गद्रे यांनी केलं आहे. हे पुस्तक पुण्याच्या इंद्रायणी साहित्यनं प्रकाशित केलं असून नुकताच या पुस्तकाला राजहंस प्रकाशनाद्वारा दिला जाणारा उत्कृष्ट निर्मितीसाठी रेखा ढोले पुरस्कार जाहीर झाला आहे...

परकीय जीवसृष्टीशी संवाद साधता येईल का?

‘परकीय जीवसृष्टीशी संवाद साधता येईल काय?’ या विषयावर वेळोवेळी चर्चा होत असते. ‘स्वत:वरून जगाची परीक्षा’ हे सूत्र त्याच्या मुळाशी आहे. आपल्या आकाशगंगेत १०० अब्जांहून जास्त तारे आहेत. त्यांपैकी १० टक्के सूर्यासारखे मानले, तरी आकडा दहा अब्जांच्या घरात जातो. आता अनेक ताऱ्यांभोवती ग्रह (अथवा ग्रहमाला) सापडले आहेत व त्यात पृथ्वीसारखं जीवसृष्टीला पोषक वायुमंडळ, पाणी, प्रकाश आदी असणारे ग्रहही असावेत, असं खगोलशास्त्रज्ञ...

विश्वेश्वरय्या ‘एक महान अभियंता होते’ म्हणणाऱ्या कुणालाच त्यांचे व्यक्तिमत्त्व कळलेले नाही!

‘ते एक महान अभियंता होते’ असा एक शिक्का मारून बाजूला सरकून जाणाऱ्या कुणालाच त्यांचे व्यक्तिमत्त्व कळलेले नाही. हत्ती पाहू इच्छिणाऱ्या आंधळ्यासारखी आमची ‘दृष्टी’ आहे. ‘आम्हाला कळेल तेवढीच समोरची व्यक्ती’ ही भावना समाजात सर्वत्रच, सर्वदूर पसरलेली दिसते. आम्हाला जेवढे माहीत तेवढेच विश्वेश्वरय्या, हा मुद्दा मला मान्य नव्हता. मला ‘ते जसे होते तसे’ समजून घ्यायचे होते, समजून द्यायचे होते...

‘दीड दमडी’च्या वाचकवर्गाला ‘सेव्हिंग ग्रेस ऑफ ह्यूमर’चा प्रत्यय आल्याशिवाय राहणार नाही!

ग्रेसेस या शब्दाला ग्रीक पुराणात विशिष्ट अर्थ आहे, त्या तीन देवता आहेत. त्या सौंदर्य, मोहकता आणि सुख या गुणांचं त्या रक्षण करणार्‍या आहेत असं समजलं जातं. विनोदाचं सामर्थ्य ज्यांना ज्यांना मूलभूतपणे जाणवलं त्यांनी कदाचित ‘saving grace of humour’ असा शब्दप्रयोग अस्तित्वात आणला असेल. म्हणून असं म्हणावंसं वाटतं की, ‘दीड दमडी’च्या वाचकवर्गाला ‘सेव्हिंग ग्रेस ऑफ ह्यूमर’चा प्रत्यय आल्याशिवाय राहणार नाही...

‘शेती म्हणजे नरक’. शेतीचे वास्तव खरोखर असेच बनले आहे

योग्य पर्याय मिळाला तर बहुसंख्य शेतकरी शेती सोडतील अशी परिस्थिती आहे. पुस्तिकेत भालचंद्र नेमाडेंच्या ‘हिंदू’मधील ‘शेती म्हणजे नरक’ हा उल्लेच अधोरेखित केला आहे. शेतीचे वास्तव खरोखर असेच बनले आहे. शेतीत राबणारे सर्वच हा ‘नरक’ सोडू पहात आहेत. अन्न खाणाऱ्या सर्वांसाठी ही फारच चिंतेची बाब आहे...

हे सदर हा माझ्या तेव्हाच्या जगण्याचा एक संदर्भबिंदू आणि दस्तऐवज आहे

या सदराचे स्वरूपच असे होते की, ज्यामध्ये मी माझे विचार, भावना, अनुभव यांची अभिव्यक्ती करणे अपेक्षित होते. त्यामुळे मी कॉलेजच्या काळात जे काही जगलो ते आणि जे काही वेगळे केले त्यातून हा मजकूर तयार झाला. कॉलेजच्या गतिमान काळात बऱ्याचदा आपण काय केले याची इतकी समग्र आठवण पुढे राहीलच असे नाही...

‘‘तूर विकावी लागेल! दुसरं काही नही...’’

- यावर उत्तर कुठे होतं मुकुंदाजवळ! तूर सरकारी खरेदी केंद्रावर उभी होती, ही गोष्ट खरी होती. मात्र त्यातून मिळणार्‍या पैशांतून काय काम करावं? हा मुकुंदासमोरचा मोठा गहन प्रश्‍न होता. मुलीचं लग्न करावं का देनेदारांची देनी द्यावी? अशानं अशा तिठ्यावर तो उभा होता. सगळं कुटुंब त्याच्या झळा सोसत होतं, होरपळून निघत होतं. नेमका असा अवघड, जीवघेणा प्रसंग सोडविण्याचा प्रस्ताव नीलेशने ठेवलेला होता...

‘नाटकी नाटकं’ हे पुस्तक अतिशय रंजक आहे. समीक्षाग्रंथ असूनही त्यात अभिनिवेश नाही.

एक म्हणजे ‘नाटकी नाटकं’ हे पुस्तक अतिशय रंजक झालेले आहे. समीक्षाग्रंथ असूनही त्यात कसला अभिनिवेश नाही. कुठे उगाच परिभाषेचा वापर नाही की, कुठे जडजंबाल शब्दयोजना नाही. हसतखेळत, आठवणीतल्या गमतीजमती सांगत, आख्यायिका सांगत, विनोदाची पखरण करत ही समीक्षा पुढे जाते. कुठेही आत्मगौरव नाही. स्वतःच्या अभिनयाविषयी सांगतानादेखील भूमिका केवळ माहिती देण्याची आहे. बऱ्याच वेळा तर स्वतःची खिल्ली उडवलेली आहे...

लष्करातील जवान असो वा अतिरेकी असो, पुरुषांबद्दलच जास्त बोललं जातं. स्त्री कोणाच्या खिजगणतीतही नसते.

‘शांतता म्हणजे काय आणि ती कशी असावी?’ या प्रश्नाला सामोरं जाणं अधिकाधिक गरजेचं बनतं. संघर्षपूर्व परिस्थिती भले कितीही वाईट असेल, पण शांतता ‘पुनर्स्थापित’ झाली तरी ती परत येईल? संघर्षाच्या आवर्तात तीव्रतेनं सापडलेल्या स्त्रियांच्या दृष्टीनं स्थिती ‘सामान्य’ होणं म्हणजे नक्की काय असेल? ‘सामान्य’ची व्याख्या कशी करायची? संघर्षपूर्व स्थिती परत येणं की आत्ताचा संघर्ष जैसे थे राहणं?...

ब्रिग ब्रदर इज वॉचिंग यू!

जानेवारी २०१७ च्या सुरुवातीला अमेरिकेमध्ये जॉर्ज ऑर्वेलची ‘1984’ ही कादंबरी अचानक अॅमेझॉनच्या ‘बेस्टसेलर’ यादीत गेली. याला कारण होती अमेरिकेतील विद्यमान राजकीय परिस्थिती. डोनाल्ड ट्रम्प अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष झाल्यापासून अमेरिकनांना पदोपदी ‘1984’ची आठवण येत आहे. भारतात काही अजून ‘1984’ बेस्टसेलर झालेली नाही. पण भारतातली विद्यमान राजकीय परिस्थिती अमेरिकेपेक्षा फारशी वेगळी नाही...

काव्यलेखन :  ग्राहक नसलेली एक उच्चभ्रू टूम

इंग्लिशमध्ये कविता लिहिणे ही चक्क फॅशन आहे. कोणीही उठतो आणि कविता लिहितो, आणि बघताबघता स्वत:ला कवी की हो म्हणवतो! आणि तो कोणीही, आपला हा काव्यगुण प्रस्तुत करण्यासाठी सहज श्रोतृवर्ग मिळवतो. कोणत्याही पार्टीत किंवा समारंभात एखाद-दोन असे कवी भेटतातच. जे एखाद्या ‘योग्य’ आणि या कवितांतील खोल अर्थ समजून घेऊ शकणाऱ्या संवेदनक्षम प्रकाशकाच्या शोधात असतात...

निर्मल वर्मांच्या कथा बडा ख्याल सुरू व्हावा तशा सुरू होतात आणि त्याच लयीत त्यांची बढत होते!

एखादा बडा ख्याल सुरू व्हावा तशा अतिशय संथ लयीत त्यांच्या कथा सुरू होतात आणि त्याच लयीत त्यांची बढत होते. त्यांच्या कथा वाचकाला अतिशय वेगळ्या वातावरणात नेतात. त्यांच्या कथेतील भौगोलिक प्रदेश हा भारताची राजधानी दिल्ली, भारतातली निम शहरं, पहाडी प्रदेशातली गावं आणि कस्बे, युरोपातली (पूर्व आणि पश्चिम) शहरं असा वैविध्यपूर्ण असतो. हा निसर्ग त्यांच्याकथेतील पात्रांच्या मनोवस्था अतिशय समर्थपणे व्यक्त करतो...

अन्यायकारक व्यवस्थेला सुरुंग लावणारी आणि नवीन राष्ट्राची क्रांतिकारक संकल्पना मांडणारी कविता

आज गरज आहे ती एका टीकाकुशल, बुद्धिनिष्ठ, तर्कसंगत जाणिवेच्या सक्षम वैचारिक पिढीची. डॉ. ज्योती लांजेवारांनी आपला मूळ वैचारिक गाभा सांभाळून कुठल्याही वर्गीकरणाच्या संकुचितपणामध्ये न अडकता, समानतावादी विचार बाळगणारे प्रवाह आणि माणसं यांना आपलंसं केलं व स्वत:ची अविस्मरणीय अशी छाप प्रत्येक मनावर सोडली. डॉ. ज्योती माझ्यासारख्या अनेकांसाठी एक विश्वासार्ह प्रशिक्षण केंद्र म्हणून कायम आहेत...

समीक्षेचा, टीकेचा विचार न करता, कुणाशीही स्पर्धा न करता, आपल्या आतल्या आवाजाला अंकुरासारखं फुटू द्यावं, फुलू द्यावं

कवितेच्या तळमळीनं सर्जनाच्या ऊर्जेनं व्यापक होत जाताना कवीची घालमेल होते, कस लागतो व शेवटी ऐरणीवर त्याची सांगता होते. तिचा आस्वाद घेताना, ती किती खोलवर भिडतेय, भंडावून सोडतेय, निखळ आनंद देतेय, अस्वस्थ करतेय की अंतर्मुख करते याचाच विचार व्हावा आणि म्हणूनच ती चांगली किंवा वाईट या दोनच निकषांवर दाद देऊन तिचा आस्वाद घ्यावा असं मला प्रामाणिकपणे वाटतंय...

बंडखोरीकडून वेगानं आत्मशोधाकडे जाणारी कविता

आख्यानकाव्य, खंडकाव्य, लोककथागीत या तिन्ही पारंपरिक प्रकारांहून वेदिकाच्या कविता निराळ्या आहेत. त्यात सुबोध कथा सलग सांगितली जात नाही आणि ती दीर्घकविताही नाही. तिची वैशिष्ट्यं पाहिली तर ती कादंबरीच्या जवळ जाणारी दिसतात. ती अर्थातच महाकाव्याइतकी विशाल व व्यापक मुळीच नाही; पण अनेककेंद्री कथानक असलेली, सखोल विचार मांडणारी, एक अत्यंत गुंतागुंतीची रचना म्हणून ती कादंबरीच्या जवळ जाणारी आहे...

देशी भाषांच्या विकासासाठी एवढी झळ सोसलीच पाहिजे, कारण त्यांच्या विकासातच भारताचा विकास आहे

सगळं इंग्रजीत हवं असं म्हणणारे आणि लोकलज्जेस्तव देशी भाषांच्या बाजूनं बोलणारे, पण प्रत्यक्षात मात्र इंग्रजीचाच कैवार असणारे लोक यांच्यात छुपा समझोता झाला आहे. ज्यांना देशी भाषा नको आहेत, त्यांनी उघडपणानं जागतिकीकरणाची हूल उठवायची आणि उरलेल्यांनी ‘देशी भाषा सक्षम होईपर्यंत इंग्रजीत व्यवहार करायला काय हरकत आहे’ अशी प्रच्छन्न प्रश्नोत्तरं सुरू करायची...

वाचलीच पाहिजेत अशी काही पुस्तकं - भाग ४

‘अक्षरनामा’वर दर शुक्रवारी मराठी पुस्तकांची परीक्षणे, त्यातील काही भाग किंवा संबंधित लेखकांच्या मुलाखती प्रकाशित होतात. एप्रिल व मे २०१८ या महिन्यांत ‘अक्षरनामा’वर आलेल्या पुस्तकांविषयी...

वाचलीच पाहिजेत अशी काही पुस्तकं - भाग ३

‘अक्षरनामा’वर दर शुक्रवारी मराठी पुस्तकांची परीक्षणे, त्यातील काही भाग किंवा संबंधित लेखकांच्या मुलाखती प्रकाशित होतात. मार्च २०१८ या महिन्यात ‘अक्षरनामा’वर आलेल्या पुस्तकांविषयी...

वाचलीच पाहिजेत अशी काही पुस्तकं - भाग २

‘अक्षरनामा’वर दर शुक्रवारी मराठी पुस्तकांची परीक्षणे, त्यातील काही भाग किंवा संबंधित लेखकांच्या मुलाखती प्रकाशित होतात. फेब्रुवारी २०१८ या महिन्यात ‘अक्षरनामा’वर आलेल्या पुस्तकांविषयी......

वाचलीच पाहिजेत अशी काही पुस्तकं - भाग १

‘अक्षरनामा’वर दर शुक्रवारी मराठी पुस्तकांची परीक्षणे, त्यातील काही भाग किंवा संबंधित लेखकांच्या मुलाखती प्रकाशित होतात. जानेवारी २०१८ या महिन्यात ‘अक्षरनामा’वर आलेल्या पुस्तकांविषयी...

कृषिक्रांती ही इतिहासाची फार मोठी फसवणूक होती!

‘Sapiens: A Brief History of Humankind’ हे युव्हाल नोआ हरारी यांचं जगभरात गाजलेलं पुस्तक. ‘A Brief History of Time’ नंतर सर्वांत जास्त गाजलेलं पॉप्युलर सायन्सचं हे पुस्तक आहे. या पुस्तकाच्या जगभरात १५ लाखांहून अधिक प्रती विकल्या गेल्या आहेत आणि ३० हून अधिक भाषात अनुवाद झाला आहे. या पुस्तकाचा मराठी अनुवाद वासंती फडके यांनी केला असून तो नुकताच डायमंड पब्लिकेशन्सच्या वतीनं प्रकाशित झाला आहे...

तुकोबा अभंगांतून स्फुरलेल्या चित्र-शिल्पांचे हे पुस्तक उदाहरण म्हणून पाहावे

तुकोबांचे काव्य व त्यावरून स्फुरलेल्या चित्र-शिल्पांचे विश्लेषण व विवेचन, तसेच तुकोबांच्या अभंगातील आशयाचा परामर्ष घेणे, हे दुहेरी पैलू ‘रंगरूप अभंगाचे’ या पुस्तकात आले आहे. आधुनिक चित्रकलेत हे आव्हानात्मक आहे, हे चित्र-शिल्प तयार करताना जाणवत होते. समकालीन आधुनिक कलाविश्वात काम करताना त्याची जाणीव होती. तुकोबांच्या गाथेतील चित्र-शिल्प संकल्पनेची सुरुवात फारच उत्साही वातावरणात झाली...

जागतिक पर्यावरणविषयक निर्देशांकात भारत खालून चौथ्या म्हणजे १७७ व्या स्थानी

वर्ल्ड इकॉनोमिक फोरमनेच भारताला (खरे तर विद्यमान केंद्र सरकारला) दावोस परिषदेच्या पाठोपाठच दिलेली एक जबरदस्त चपराक सरकारने सोयीस्कर दुर्लक्षित ठेवण्याचा प्रयत्न केला. पण माध्यमांनी नतद्रष्टपणे ती प्रकाशात आणलीच. ती म्हणजे येल आणि कोलंबिया विद्यापीठे आणि वर्ल्ड इकॉनोमिक फोरम यांनी जानेवारी २०१८ च्या अखेरीस संयुक्त रीतीने प्रकाशित केलेला जागतिक पर्यावरणविषयक कामगिरीच्या १८० देशांच्या निर्देशांकात भारत खा...

‘सल्तनत-ए-खुदादाद’ : धर्मवेड्या, जमातवादी प्रचारास ठोस आव्हान देणारा ग्रंथ

सरफराज अहमद यांच्या पुस्तकानं विकृतीच्या ढिगाऱ्यातून खरा टिपू शोधून काढण्याचं महत्त्वाचं काम केलं आहे. अत्यंत नेटक्या, नेमक्या व ठोस संदर्भाच्या आधारानं टिपूचं व्यक्तित्व, कार्य,  राज्यकारभार, धोरणं, दृष्टिकोन आधुनिक तंत्रज्ञानाचा उपयोग व महत्त्व जाणणं, यांसह आपल्या राज्याच्या विस्ताराबरोबरच सुस्थीर शासन, शांततापूर्ण प्रजाजीवन याबाबत तो कसा दक्ष व व्यापक क्षमतांचा धनी होता याचे अनेक पदर उलगडले आहेत...

‘लोकमान्य ते महात्मा’ हा प्रचंड मोठ्या विद्वत्तेचा विषय आहे!

‘लोकमान्य ते महात्मा’ हा प्रचंड मोठ्या विद्वत्तेचा विषय आहे. तो गहन तर आहेच, पण त्याचा आवाकाही तेवढाच मोठा आहे. मराठीतून अभय दातार यांनी अत्यंत कौशल्यानं या दोन खंडांतील अभ्यासाचा इंग्रजीत अनुवाद केला आहे. या पुस्तकात वेगवेगळ्या पैलूंचा विस्मयचकित करणारा अभ्यास दिसून येतो. हा अभ्यास समाजशास्त्रीय आहे. कारण तो जाती, समाज आणि प्रदेश यांतील जातीय राजकारणावर संशोधन करतो...

खरं सांगण्यापूर्वीचं ‘स्वगत’

मी जी निर्मिती करतो, त्याच्या फळाची  मी फार पर्वा करत नाही. पूर्वी मी यशाला फार महत्त्व द्यायचो. आता वाटतं, एखादा सिनेमा पडला तर पडला. पुढचा चालेल. जर सिनेमा हिट झाला, तर छानच! पुढच्या कामाला सुरुवात करा. आता एका अर्थानं यश आणि अपयश या बाबतीत माझ्या भावना बधिर झाल्या आहेत, असं म्हणता येईल...

रहस्यमय नाटकाच्या गोष्टीतल्या गोष्टीची गोष्ट

नाटकाची बांधणी अगदी घट्ट असायला हवी. एकही दुवा विसविशीत वा सुटलेला झाला तर ते रहस्यच आणि म्हणून नाटकही फसफसतं. थोडक्यात रहस्यनाटकाच्या लेखकाला डोळ्यात तेल घालून सावधानतेनं सर्व काही साकार करावं लागतं. रहस्यप्रधान नाटक लिहिणं वा उभं करणं अन्य कुठल्या नाटकापेक्षा अधिक खडतर असतं...

नाटकाच्या पुस्तकानं प्रयोगाहून वेगळं काही साधायचं असतं, हे पुस्तक ते साधेल…

‘परफेक्ट मिसमॅच’ हे माझं पहिलं व्यावसायिक नाटक. अर्थातच नाटक लिहिताना, व्यावसायिक नाटक लिहिण्याचा संकल्प सोडला आणि नाटक लिहिलं असं झालं नाही. माझी लेखनाची प्रक्रिया इतर नाटकांसारखीच होती. हे नाटक लिहून मात्र अत्यंत झपाट्यानं झालं. नाटकाच्या पुस्तकानं प्रयोगाहून वेगळं काही साधायचं असतं, त्यानं वाचनानुभवही द्यायचा असतो. हे पुस्तक ते साधेल अशी आशा बाळगतो...

दु:खांना हसावयाचे, ती हसण्यावारी न्यावयाची, हसून हसून ती विसरून जावयाचे, हा विनोदाचा खरा हेतू आहे

विनोदामध्ये कलाटणी देण्याचं काम ‘पंच लाइन’ करते. श्रोत्यांना या कलाटणीचा थोडासा जरी सुगावा लागला, तरी एखाद्या फुग्यातली हवा निघून जावी तशी विनोदातली गंमत निघून जाते. म्हणूनच हास्यनिर्मितीमध्ये अचानकपणे आणि अनपेक्षितपणे मिळालेल्या कलाटणीला महत्त्व असतं. अपेक्षा आणि त्यांना मिळालेली कलाटणी यांच्यातील दरी जेवढी मोठी, तेवढा हास्याचा स्फोट अधिक मोठा...

हे पुस्तक शिष्टाईचा विविधरंगी, विविधढंगी कॅलिडोस्कोप आहे!

विजय नाईक यांच्या याआधीच्या ‘साउथ ब्लॉक, दिल्ली- शिष्टाईचे अंतरंग’ या लोकप्रिय पुस्तकानंतर ते ‘शिष्टाईचे इंद्रधनू’ घेऊन मराठी वाचकांना भेटायला येत आहेत, हे आपल्या मराठीचं भाग्य आहे. यामुळे मराठी माणसाला एका अपरिचित विश्वातील कंगोरे तर कळतीलच, पण अशा पुस्तकांमुळे भाषेलाही श्रीमंती येते हे विसरता कामा नये...

श्रीकृष्ण तुमच्या-आमच्यासारखा मनुष्य असून, स्वप्रयत्नाने त्याने परमेश्‍वरासारखा आदरभाव संपादन केला

कृष्ण तुमच्या-आमच्यासारखा मनुष्य असून, स्वप्रयत्नाच्या बळावर त्याने परमेश्‍वरासारखा आदरभाव संपादन केला, अशी भूमिका घेतली तर त्याने केलेल्या कृती मानवी क्षमतेच्या कक्षेत येऊन त्यांचे अनुकरण करणे शक्य होते. हा दैवी अवतरण (खाली येणे) आणि मानवी आरोहण यांच्यातील फरक आहे. कृष्णचरित्राची ही दोन प्रारूपे आपल्यापुढे आहेत. पहिल्या प्रारूपात तो भज्य, पूज्य, वंद्य ठरतो; तर दुसर्‍यात तो अनुकरणीय आदर्श बनतो...

तोच आहे माझ्या स्वप्नातला राजकुमार, नसेना का त्याच्याकडे ‘काचेचा रथ!’

जगप्रसिद्ध भौतिकशास्त्रज्ञ स्टीफन हॉकिंग यांचं आज इंग्लंडमध्ये वयाच्या ७६व्या वर्षी निधन झालं. त्यांची प्रथम पत्नी जेन हॉकिंग यांनी ‘ट्रॅव्हलिंग टू इन्फिनिटी : माय लाइफ विथ स्टीफन’ या नावानं आपलं आत्मचरित्र इंग्रजीमध्ये लिहिलं आहे. हे इंग्रजी आत्मचरित्र व त्याचा मराठी अनुवाद मेहता पब्लिशिंग हाऊसनं प्रकाशित केला आहे. हा मराठी अनुवाद सुदर्शन आठवले यांनी केला आहे...

भारत : अस्वाभाविक राष्ट्र आणि अस्वाभाविक लोकशाही

आधुनिक भारताचे इतिहासकार रामचंद्र गुहा यांच्या ‘मेकर्स ऑफ मॉडर्न इंडिया’ या मूळ इंग्रजी पुस्तकाचा शारदा साठे यांनी मराठी अनुवाद केला आहे. तो नुकताच रोहन प्रकाशनाद्वारे प्रकाशित झाला आहे. एक अस्वाभाविक राष्ट्र आणि अस्वाभाविक अशी लोकशाही प्रत्यक्षात आणण्यासाठी कोणती वैचारिक मांडणी कारणीभूत झाली हे जाणून घेण्यासाठी उत्सुक असलेल्यांना डोळ्यासमोर ठेवून प्रस्तुत ग्रंथ निर्माण केला आहे...

​​​​​​​‘स्पेशल’ मुलांचे भवितव्य

मरण अटळ आहे. म्हणजे अशा परिस्थितीला तोंड देणे अटळ, अपरिहार्यच आहे. अशा प्रसंगी एका ‘स्पेशल’ मुलांच्या वडिलांनी काढलेले उद्गार मला आठवतात. ते म्हणाले होते, “माझी देवाकडे प्रार्थना आहे, “देवा, माझे डोळे मिटण्याआधी या मुलाचे डोळे मिटावेत.” वरवर पाहता हे उद्गार क्रूर वाटण्याची शक्यता आहे. पण वडिलांच्या मनात मुलाच्या भविष्याविषयी असलेल्या काळजीपोटीच हे उद्गार निघालेले आहेत...

बाटलीतल्या राक्षशिणीचं मनोगत

बाहेरचं जग कसं असेल? तिथं आयुष्याला अर्थ असेल का नसेल? ते आपल्याबद्दल असेल का नसेल? आपल्याला माहीत नसलेलं तिथे किती असेल? कोणास ठाऊक, कदाचित तिथं आपल्याला न सुचणारे प्रश्नही असतील तर? आणि उत्तरं मिळण्यासारखी असतात. बाटलीतून बाहेर पडून फक्त त्याआधी ती आडवी पाडावी लागणार. सगळं सुरळीत चालू असताना गदागदा हलवून बॅलन्स घालवावा लागणार...

‘भंगार’मध्ये पानोपानी ऊर्जा भरली आहे; ती कानोकानी गेल्याशिवाय राहणार नाही

‘भंगार’ वाचताना गोसावी समाजाचा कायाकल्प करणारा एक चित्रपट वाचकांच्या मनापुढे झरझर सरकत राहतो. त्या अर्थानं ‘भंगार’ आत्मचरित्र हे समांतर विकसित होत समाजचित्र जिवंत करतं. मराठी वाचक ‘भंगार’ वाचतील तर त्यांच्या मनात समाज बदलाचे अंगार फुलल्याशिवाय राहणार नाहीत. ती ऊर्जा या पुस्तकात पानोपानी भरली आहे; ती उद्या कानोकानी गेल्याशिवाय राहणार नाही...

अल्पकाळाचे मुख्यमंत्री, निर्णय मात्र प्रदीर्घ स्वरूपाचे

कोणत्याही सभागृहाचे सदस्य नसताना निलंगेकर राज्य विधिमंडळाचे नेते झाले होते. मुख्यमंत्रिपदावर आरूढ होताच निलंगेकरांनी महाराष्ट्राच्या सर्वांगीण विकासाचे एक मॉडेल तयार केले. काँग्रेस पक्षाने आपल्यावर टाकलेली ही जबाबदारी आपण तेवढ्याच समर्थपणे केली पाहिजे, अशी खुणगाठ उराशी बाळगून ते कामाला लागले. त्यांना मुख्यमंत्री म्हणून फार मोठा कालावधी मिळाला नसला तरी अल्पकाळातदेखील त्यांनी महत्त्वपूर्ण निर्णय घेतले...

पुन्हा सुप्रिया सुळे आणि वसंत पुरके यांची ओळख कुणाला सांगितली नाही!

मला त्यांचा राग येण्यापेक्षा माझाच राग येत होता. आपल्याला कुणीतरी दलाल समजावं. हाच मला माझा अपमान वाटला. आपण इतके विकाऊ लोकांना का वाटलो? आपण शिक्षण सुधारण्यासाठी काही मुद्दे मांडतो, पण ती तळतळ करत काही प्रश्न मांडताना त्याचा बाजार किती थंडपणे मांडता येतो, हे या प्रकरणात माझ्या लक्षात आलं. पुन्हा सुप्रिया सुळे आणि वसंत पुरके यांची ओळख कुणाला सांगितली नाही...

‘हळक्षज्ञ’चा श्रीगणेशा!

पठडीबाह्य विचार हे नेहमीच योग्य, उपयुक्त वा कामाचे असतात असं नाही. त्यामध्ये गफलतीही असू शकतात. मात्र विचारांच्या क्षेत्रात त्यांचा वापर हा अत्यंत आवश्यक असतो. तावून-सुलाखून घेतल्याशिवाय शुद्ध विचार निर्माण होणं असंभव असतं. विचारसंकोचाच्या काळात तर ‘हळक्षज्ञ’ विचारांची मोठीच गरज असते. चिकित्सा ही गोष्ट आपण यापुढे सांस्कृतिक क्षेत्रातून बादच करायची आहे का?...

कुठे भिंत खचली, खांब कलथूनी गेले…

रक्ताटे आणि कांदळकर जेव्हा या चिरेबंदी वाड्यात आले, नोव्हेंबरच्या शेवटच्या आठवड्यात, म्हणजे निवडणुकांच्या शेवटच्या टप्प्यात, तेव्हा त्यांना लगेचच दिसू लागले की, वाडा तसा चिरेबंदी नाही! कुठे भिंत खचते आहे, खांब कलथूनी जात आहे असे त्यांना दिसू लागले. पण त्या अशा मोठ्या चिरेबंदी वाड्याची उद्ध्वस्त धर्मशाळा होईल हेही शक्य नसल्याचे त्यांना जाणवत होते...

कहाणी मानवप्राण्याची - मानवी संस्कृतीची चित्तथरारक रहस्यकथा

‘कहाणी मानवप्राण्याची’ इतकी चित्तथरारक, उत्कंठावर्धक आहे की, तिचे काहीसे संक्षिप्त रूपही आपल्याला एखाद्या रहस्यकथेप्राणे गुंतवून टाकू शकते. ही सिव्हिलिझेशनची रहस्यकथा मानवी संस्कृतीची रहस्यकथा असली तरी ती ‘हू डन इट’ शैलीत एका रात्रीत वाचून संपवण्यासारखी नाही. मानसिक व वैचारिक रवंथ करीतच ती ‘पचवावी’ लागेल. पण तिची चव मात्र सतत चांगलीच राहील हे निश्‍चित...

‘Man is programmed to be self programmable’ हे डार्विनवादाचे सार आपल्याला नवे काही घडवण्यासाठी प्रेरक ठरेल

मार्क्सवाद, नवभांडवलवाद, सुप्रजननशास्त्र (Eugenics) नववसाहतवाद, पर्यावरणवाद, यासारख्या परस्परविरोधी विचारसरणीही वेगवेगळ्या कालखंडात डार्विनवादाशी नाते सांगतात (व त्याद्वारे आपला वैज्ञानिक आधार मजबूत असल्याचा दावा करतात). या एका बाबीवरूनदेखील डार्विनच्या कामगिरीचा आवाका व व्यामिश्रता (तसेच वादग्रस्तताही) स्पष्ट व्हायला हरकत नाही...

आठवणी गुरुजींच्या

वैचारिक निष्ठा आणि वैयक्तिक ऋणानुबंध यात मानसिक संघर्ष निर्माण करणारे प्रसंग गुरुजींच्या आयुष्यात अनेकदा आले. त्या वेळी सारे दोषारोप सहन करूनही त्यांचा कल मानवी संबंधांकडे अधिक झुकलेला असे. जीवनावरील व माणसांवरील अतीव श्रद्धेने ते असेच वागत राहिले. स्वत: स्वीकारलेल्या वैचारिक तत्त्वाविरुद्ध वागून लोकनिंदेने भाजून जात असताना आपण कुणाच्या तरी ऋणाची किंमत मोजत आहोत, यात अंतिमत समाधान आहे...

‘कहाणी पाचगावची’ ही फक्त एका गावाची गोष्ट नाही...

‘कहाणी पाचगावची’ हे आधुनिक राज्यशास्त्र आहे. ‘स्वराज्य’ ही काही जुनाट संकल्पना नाही. ती खरे तर अति-आधुनिक संकल्पना आहे. शहरातले मध्यमवर्गीय लोक या संकल्पनेला पूर्ण पारखे झालेले आहेत. त्यामुळे त्यांना त्याचे महत्त्व कळत नाही. खरं तर ७३व्या आणि ७४व्या घटनादुरुस्तीचा हाच उद्देश आहे, पण आपण तो प्रत्यक्षात आणलेला नाही. प्रतिनिधींच्या हातात सत्ता सोपवून आपण लोकशाहीचे विडंबन हताशपणे बघत बसलेलो आहोत...

तोपर्यंत साने गुरुजी नव्या पिढीच्या पालक आणि शिक्षकांना हाकारत राहतीलच

आज काळ तंत्रज्ञानाचा आहे. मग साने गुरुजी या पिढीला आपले वाटतील का? असं अनेक जण विचारतात. शाळा डिजिटल होताहेत. पण तरीही ‘मुलांवर प्रेम करण्याचं’ कोणतंही सॉफ्टवेअर येत नाही व ‘करुणा’ हे मूल्य अजूनही कोणत्याही वेबसाइटवरून डाउनलोड करता येत नाही. तोपर्यंत साने गुरुजी नव्या पिढीच्या पालक आणि शिक्षकांना हाकारत राहतीलच...

कुणाची लाज नाही! कसला पश्चाताप नाही!

लग्न-समारंभाच्या वेळी, जेव्हा पाहुणे किंवा वऱ्हाडी जेवण करत असायचे, तेव्हा भंगी दरवाजाच्या बाहेर मोठ-मोठ्या टोपल्या घेऊन बसून राहायचे. वऱ्हाड्यांच्या जेवणानंतर उष्ट्या पत्रावळी त्या टोपल्यात टाकल्या जायच्या. पुऱ्यांचे राहिलेले तुकडे, एखादा मिठाईचा तुकडा किंवा पत्रावळीवर उरलेल्या भाजीनं सर्वजण खूश व्हायचे. उष्टं चवीनं खाल्लं जायचं. ज्या वऱ्हाड्यांच्या पत्रावळीवरून कमी उष्टं मिळायचं, त्यांना ‘भुक्खड’ (भुकेल...

भारतीय मध्यमवर्गाचे हे असे ‘हसे’ का झाले?

समाजाचे सर्व क्षेत्रांतले, थरांतले सर्व प्रकारचे नेतृत्व प्रामुख्याने मध्यमवर्गच करत असतो. मध्यमवर्गावरच त्या त्या देशाचा विकास, वाढ आणि उत्कर्ष अवलंबून असतो. समाजाचे, राज्यकर्त्यांचे आणि पर्यायाने देशाचे सारथ्य मध्यमवर्गच करत असतो. लॉरेन्स जेम्स यांनी जे ब्रिटिश मध्यमवर्गाविषयी म्हटले आहे, तसे १९व्या शतकातल्या भारतीय मध्यमवर्गाविषयी नक्की म्हणता येईल, पण आजच्या भारतीय मध्यमवर्गाविषयी म्हणता येईल का?...

जेरुसलेम ज्वालाग्रही पेटी आहे… तिचा कधीही भडका उडू शकतो...

‘पावित्र्यावर कुणाची मक्तेदारी नाही. जेरुसलेम ही एक नगरीच नाही, तर ती एक ज्वाला आहे. ज्वालेची विभागणी करता येते का?’ ती ज्वाला असो किंवा नसो, पण कुणालातरी जेरुसलेमचं सार्वभौमत्व राखावं लागेल. वेगवेगळे प्रस्ताव मुसलमानांना वरचा भाग देतात आणि खालची भुयारं आणि कालवे (अर्थातच पायाचा भाग) इस्राइलला देतात. भूगर्भावर कुणाची मालकी आहे? जमिनीवर कुणाची मालकी आहे? आकाशावर कुणाची मालकी आहे?...

ग़ज़ल क्या है?

ख़ामुशी से हज़ार ग़म सहना, कितना दुश्वार है ग़ज़ल कहना… खरं तर ग़ज़लच्या सर्वांत अधिक जवळ जाणारं हे रूपक… हरिणाचं! आणि गंमत अशी आहे की, ‘गझील’ हा अरबी शब्द… त्यापासून झाला ‘गझाल’… म्हणजे हरीण… या शब्दाचा वाच्यार्थ ‘प्रणयगीत’ किंवा ‘प्रेयसीशी वार्तालाप’ आणि फार्सी शब्दकोशातील अर्थ आहे – हरिणाचा आक्रोश! क्या बात है!...

जागतिकीकरण आणि मराठा मोर्चा

९ ऑगस्ट २०१६ रोजी पहिला मराठा मूक मोर्चा औरंगाबादमध्ये निघाला. पुढे महाराष्ट्रात ४८, राज्याबाहेर पाच आणि देशाबाहेर चार ठिकाणी मराठा मूक मोर्च निघाले. नामदेव पवार आणि अंकुश आवारे या लेखकद्वयांनी कोपर्डी, अहमदनगर, पुणे, औरंगाबाद, कोल्हापूर, नाशिक आदी ठिकाणी निघालेल्या मोर्चामध्ये प्रत्यक्ष जाऊन या पुस्तकाचे लेखन केले आहे...

कुरुंदकरांचे लेखन ‘आहे तसे ठेवणे’ पुरेसे; त्याचे महत्त्व पटवून देण्याची आवश्यकता नसते

लेखक व विचारवंतांचा एक दुर्मिळ वर्ग असा असतो, ज्यांचे लेखन निवडून वाचकांसमोर ‘आहे तसे ठेवणे’ पुरेसे असते; म्हणजे त्यांच्या लेखनाचे महत्त्व पटवून देण्याची आवश्यकता नसते. या दुर्मिळ वर्गात मराठीतून कुरुंदकरांचे नाव अग्रस्थानी घ्यावे लागते. कोणत्याही व्यक्तीचा वेध घेताना कुरुंदकर ज्या बहुविध पद्धतीने त्या व्यक्तीकडे पाहतात, तशाच प्रकारे ग्रंथांकडे पाहतात...

हो, हीच वेळ आहे एका ब्रेकची

हे न्यूज चॅनल्समधील कथा देण्याचं एक कारणही आहे. काचेच्या केबिनच्या मागे किती असंतोष आहे, किती राग आहे, फ्रस्टेशन आहे हे तुम्ही यातून अनुभवू शकाल. मार्क्सचं म्हणणं आहे की, थिसिसच्या मध्येच अँटीथिसिस जन्म घेतो. तोच कालांतराने थिसिसला उदध्वस्त करतो. ही द्वंद्वात्मकता या कथांची मूळ प्रेरणा आहे. इथेही एक दिवस पापाचा घडा भरेल… पण सध्यातरी ही वेळ आहे एका ब्रेकची...

आपण पेरुगन आहोत. आपण एका व्यवस्थेचे व्यवस्थित बळी आहोत...

बरं झालं आपण पेरुगन मुरुगन झालो ते. वेळीच ज्याने निर्णय घेतला त्यानेच जगावर राज्य केलं. पेरुगन मुरुगन म्हणजे काय मस्त गोष्ट आहे. लोकशाहीत विचारांची लढाई विचारांनी लढली गेली पाहिजे असं काही नाही. बंदुकीची एक गोळी पण मस्त श्रीराम लागू होते. असे बरेच आवाज, घटनाक्रम पेरुगनच्या भवती फेर धरायला लागले. मणक्यातून वेदनेची एक सूक्ष्म कळ धावू लागलेली आहे ...

म्हणे धर्मनिरपेक्ष राष्ट्र. अरे ह्या!

बाबाची एक गंमत सांगायची म्हणजे, तो कोणत्याही धर्माची सुट्टी असो, प्रत्येक सुट्टीच्या दिवशी घरात तणतणत  राहायचा की, लेकाच्या या धर्मांच्या सुट्ट्या कायमच्या बंदच केल्या पाहिजेत या देशातून. देशाच्या नावाच्या जेवढ्या सुट्ट्या आहेत दोनचार तेवढ्या ठेवल्या पाहिजेत. बाकी बंद. किंवा त्या त्या धर्मांच्या सुट्ट्या फक्त त्या त्या धर्मांच्या लोकांनाच दिल्या पाहिजेत. बाकीच्यांचा संबंध नाही...

असा सापडला फास्टर फेणे!

फास्टर फेणे हा अनेक मुलांचा लाडक साहसवीर. भा. रा. भागवत यांनी वीस पुस्तकांच्या माध्यमातून फास्टर फेणे आबालवृद्धापर्यंत पोचवला. नुकताच त्यावर चित्रपट आला असून तोही लोकप्रिय होतो आहे. त्यानिमित्ताने फास्टर फेणेच्या पुस्तक संचाची मागणी वाढते आहे. या पाश्वभूमीवर फा.फे. कसा जन्मला, त्याचं बारसं झालं, याविषयी लिलावती भागवत यांनी सांगितलेली कथा...

या महिन्यात मासिक पाळी चुकणार याची तिला खात्री होती...

प्रसिद्ध तमीळ कादंबरीकार पेरुमल मुरुगन यांच्या ‘माधोरुबागन’ या कादंबरीने भारतीय साहित्यात खळबळ माजवली. ही कादंबरी त्यांना परत घेऊन माफीही मागावी लागली. गेल्या वर्षी या कादंबरीच्या ‘वन पार्ट वुमन’ इंग्रजी अनुवादाला साहित्य अकादमीचा पुरस्कार मिळाला. त्यावरून तरुण कवी-कथाकार प्रणव सखदेव याने या कादंबरीचा मराठी अनुवाद केला आहे. या कादंबरीतील एक प्रकरण...

चीन-पाकिस्तान मैत्रीचा महामार्ग

नवाझ शरीफ पंतप्रधानपदी स्थानापन्न झाले नव्हते. चीनच्या पंतप्रधानांनी आर्थिक महामार्गाचा प्रस्ताव ठेवला. तो प्रस्ताव बघून त्यांचे डोळे लकाकले. हा प्रस्ताव बघून झरदारी म्हणाले, ‘‘हा माझ्या या आयुष्यातील अत्यंत आनंदाचा दिवस आहे.’’ पंतप्रधानपदी बसण्याठी सज्ज झालेल्या शरीफ यांना हा प्रस्ताव म्हणजे पाकिस्तानचं भवितव्य बदलणारा वाटू लागला. ते म्हणाले, ’’हा पाकिस्तानचं नशीब पालटवणारा ठरेल.’’...

देश ‘काँग्रेसमुक्त’ करण्याची घोषणा, अगदी देश स्वतंत्र होण्यापूर्वीच सुरू झाली होती...

देश ‘काँग्रेसमुक्त’ करायचा विडा उचलणारे फक्त नरेंद्र मोदी-अमित शहा नाहीत. त्या घोषणेचा ‘कॉपीराईट’ही त्यांच्याकडे नाही! देश ‘काँग्रेसमुक्त’ करण्याची घोषणा, अगदी देश स्वतंत्र होण्यापूर्वीच सुरू झाली होती. लॉर्ड कर्झन (बंगालची फाळणी करणारे इंग्रज राजवटीचे स्वयंभू शहेनशहा) यांनी देश ‘काँग्रेसमुक्त’ करण्याची प्रतिज्ञा सुमारे ११० वर्षांपूर्वीच केली होती. काँग्रेस तेव्हा पंचवीस वर्षांचीही नव्हती...

गोष्ट राजा दिनकर केळकर संग्रहालयाची

कवी अज्ञातवासी यांच्या कवितांइतकाच, किंबहुना काहीसा जास्तच प्रभाव त्यांनी आयुष्यभर कष्टपूर्वक जमवलेल्या पुराणवस्तूंच्या संग्रहानं महाराष्ट्रावर टाकलेला आहे. वयाच्या चौदाव्या वर्षी त्यांना जुन्या वस्तू, चित्रं, शिल्पं, मूर्ती, दागदागिने, वाद्यं गोळा करण्याचा जो ध्यास लागला, तो वयाच्या ९५ व्या वर्षी निधन होईपर्यंत त्यांनी प्राणपणानं जपला. आणि अक्षरशः तनमनधन अर्पून आजचं वस्तुसंग्रहालय उभं केलं...

निवडणुकीय राजकारण आणि राजकीय अर्थकारण

राज्यशास्त्र म्हणजे काय? हा एक कूटप्रश्‍न आहे. प्लेटो, अॅरिस्टॉटलने सार्वजनिक आणि खासगी क्षेत्रांचा समावेश राजकीय म्हणून केला होता. निकोलो मॅकॅव्हलीने सार्वजनिक क्षेत्रांशी संबंधित घडामोडी म्हणजे राजकीय होय, असे राजकीय कार्यक्षेत्र मानले होते. २०व्या शतकाच्या सातव्या दशकात जे जे खासगी ते ते राजकीय अशी स्त्रीवादी अभ्यासकांनी भूमिका घेतली होती...

हा गुणवंत लेखक या आधीच कीर्तीवंत व्हायला हवा होता

असा हा कसदार आणि गुणवंत लेखक खरं तर या आधीच कीर्तीवंत व्हायला हवा होता. पण जिथं वसंत पळशीकरांचीही उपेक्षा होते, तिथं हेमंत कर्णिकांची का कथा? त्यातून आपला समाज आता टिळकांपासून ठाकऱ्यांर्पंत घसरलेला असल्याने १९९५ सालच्या सुमाराला केलेल्या या लेखनाला ग्रंथरूप मिळण्यासाठी २०१७ साल उजाडावं लागलं आहे. तेही अर्थातच, स्वागतार्ह आहे; पण त्याचं खरं चीज होईल ते वाचकांच्या पसंतीची पावती मिळेल...

आला आला गाडा... यमाजीचा वाडा, यमाजीच्या वाड्यातनं... महानंदाला धाडा

...एकाएकी संपूर्ण पोट ढवळून मोठाल्या वांतीचा उमाळा यावा आणि पोटातलं काहीतरी भडाभडा बाहेर ओकलं जावं, तसं काहीसं झालं. माझं मेंदूमन अगदी तळापासून ढवळलं गेलं आणि काहीतरी बाहेर आलं. काहीतरी मला माहीत असलेलं आणि नसलेलंही. हृषीकेश गुप्ते यांची ‘दंशकाल’ ही नवी कादंबरी नुकतीच राजहंस प्रकाशनाकडून प्रकाशित झाली आहे. या कादंबरीची ही झलक......

भारतीय भाषा व साहित्याचे स्वरूप

अंधश्रद्धानिर्मूलन, विवेकवाद, लिंग समभाव, स्त्री-पुरुष समानता, राजकारणाच्या जागी समाजकारण, जात-धर्मनिरपेक्षता, व्यक्तिगत स्वातंत्र्य, नैतिकता, भ्रष्टाचारमुक्त परिपाठ, राष्ट्रीय हित प्रथम अशी मांडणी साहित्य, शिक्षण, संस्कार, प्रबोधन इत्यादी माध्यमांतून करण्याचे सजग सायासच या देशाचे चित्र बदलून नवभारत घडवतील, यावर माझा विश्वास आहे. भाषा, साहित्य, कला, दृक्-श्राव्य माध्यमे देशघडणीची साधने झाली, तरच हे शक्य आहे...

षांताराम पवार यांची कविता : चैत्रिक संवेदनशीलतेचा भाषिक उमाळा (पूर्वार्ध)

षांताराम हे आपल्या चैत्रिक संवेदनशीलतेतून आपल्या आसपासची जगरहाटी न्याहाळतात आणि त्यातील काही व्यवहार पाहून उमाळ्यानं त्यांच्या तोंडून जे भाषिक उदगार बाहेर पडतात त्यातून त्यांची कविता आकार घेते. यामुळेच त्यांच्या बऱ्याचशा कविता या आकारानं आटोपशीर असतात. क्वचित एखादी कविता भले तीन-चार पानांची असली तर शंकर महादेवनच्या सुप्रसिद्ध ब्रेथलेस गाण्यासारखे ते एकापुढे एक अथकपणे विराम न घेता ओळी लिहीत जातात...

षांताराम पवार यांची कविता : चैत्रिक संवेदनशीलतेचा भाषिक उमाळा (उत्तरार्ध)

षांतारामांच्या कवितेचं आवर्जून दखल घ्यावी असं आणखी एक वैशिष्ट्य असं की, त्यामध्ये बेगडीपणाचा, कृतकपणाचा लवलेश नाही. षांतारामांची कविता ही मूलत: विधानांची कविता आहे, जिला आपण त्यांचा स्वच्छंद असं म्हणू शकतो! या कवितेचं आणखी एक महत्त्वाचं वैशिष्ट्य असं की, या कविता वाचताना त्यांचं वय जाणवत नाही. आज जी समकालीन कविता लिहिली जाते त्यात षांतारामांची कविता बेमालूम मिसळून जाऊ शकते...

देवनागरी आणि अन्य भारतीय भाषांच्या लिप्या संगणकावर आणणाऱ्या ल. श्री. वाकणकरांची यशोगाथा

ल.श्री. वाकणकरांच्या संशोधनाची दखल ज्या प्रमाणात घ्यायला हवी होती, त्या प्रमाणात घेतली गेली नाही. देवनागरी आणि अन्य भारतीय भाषांच्या लिप्या संगणकावर ज्यांच्या संशोधनामुळे येऊ शकल्या, त्या वाकणकरांचे नावही सर्वसामान्यांना आज माहीत नाही. पाश्चात्य आणि भारतीय अभ्यासकांचे पूर्वग्रह इतके पक्के आहेत की, इंडो युरोपियन भाषाकुळातल्या संकल्पनेची वैय्यर्थता सिद्ध होऊनही ते आजही त्याचाच आधार घेतात...

नो वन किल्ड बॉब वुल्मर

पाकिस्तानी संघाचे प्रशिक्षक बॉब वुल्मर यांच्या संशयास्पद मृत्यूच्या चौकशीत आणखी खोल उतरून ती व्यापक करण्यासाठी तपासकर्त्यांना पुरेसे दुवे मिळाले होते. मात्र अचानकपणे, जवळपास प्रत्येक संबंधित माणसानं शील्ड्स यांच्याविषयीच शंका व्यक्त करायला सुरुवात केली. किंग्स्टनमध्ये अतिशय उत्तम तपासकार्य करणाऱ्या माणसाबद्दलची ही कोलांटउडी विचित्र आणि अस्वस्थ करणारी होती...

टागोर, गांधी, नेहरू यांच्यानंतर जगावर विचार व कृतीतून छाप पाडणारे डॉ. एम. एस. स्वामीनाथन!

डॉ. एम. एस. स्वामीनाथन हे गुरुदेव रवींद्रनाथ, महात्मा गांधी आणि पंडित नेहरू यांच्यानंतर अवघ्या जगावर विचार आणि कृती यातून आपली छाप पाडणारे विश्वमानव आहेत. स्वामीनाथन यांनी आयुष्यभर माणुसकी, सामाजिक न्याय, सहिष्णुता, धर्मनिरपेक्षता ही उच्च नैतिक मूल्यं जपली. वैयक्तिकतेपेक्षा सामूहिक सहभागाला प्राधान्य दिलं. छोटा वा मोठा असा भेद न करता सर्वांना तेवढ्याच आपुलकीनं आपलंसं केलं....

अण्णाभाऊ साठे खर्‍या अर्थाने लोकलेखक होते!

विषमताग्रस्त समाजात दलित-पददलितांवर पदोपदी अन्याय होतो. आणि म्हणून त्यांना संघर्ष करावा लागतो. संघर्ष हा अण्णा भाऊंच्या साहित्याचा प्राणबिंदू आहे. संघर्ष कशासाठी? कुणासाठी? व कुणाविरुद्ध हे प्रश्न ओघाने आलेच. अण्णाभाऊंच्या कथा-कादंबर्‍यांमधला संघर्ष शोषण आणि व्यवस्थेच्या विरुद्ध आहे. तो दलित-पीडित-शोषित-वंचितांसाठी आहे. तो त्यांना न्याय व सन्मान मिळवून देण्यासाठी आहे...

ऑपरेशन बेटी उठाओ

‘Operation Beti Uthao’ हा नेहा दीक्षित यांचा खळबळजनक प्रदीर्घ लेख ‘आउटलुक’ या साप्ताहिकाच्या ८ ऑगस्ट २०१६च्या अंकात प्रकाशित झाला होता. त्याचा त्याच म्हणजे ‘ऑपरेशन बेटी उठाओ’ या नावाने मराठी अनुवाद नुकताच लोकवाङ्मय गृह, मुंबई या प्रकाशन संस्थेने प्रकाशित केला आहे. त्यातील हा काही भाग...

‘पहिली इनिंग’च्या भरपायीसाठी अन अंतिम निर्णयासाठी ‘सेकंड इनिंग’ अधिक कामाची ठरते

काळाची गरज म्हणून सध्या जरी क्रिकेट ५० ओवर्सवरून थेट २० ओवर्सवर आलं असलं आणि कसोटी सामन्यांची लोकप्रियता जरी ओसरू लागली असली तरी अद्यापही अस्सल क्रिकेट शौकिन कसोटी सामन्यांनाच अभिजात क्रिकेट मानतात आणि या अभिजात कसोटी क्रिकेटमध्ये ‘सेकंड इनिंग’ खूपच महत्त्वाची असते. कारण ‘पहिली इनिंग’ खेळताना जे काही कमी-जास्त झालेलं असतं तर त्याची भरपाईकरून अंतिम निर्णय ठरण्यासाठी ‘सेकंड इनिंग’ ही अधिक कामाची ठरते...

हेमू अधिकारी – ‘बहुरूपी’, प्रतिभाशाली नाट्यकर्मी आणि सिनेअभिनेता

डॉ. हेमू अधिकारी हे रंगभूमी, चित्रपट, दूरदर्शन या क्षेत्रांतील एक लक्षणीय नाव. लोकविज्ञान चळवळीत, अण्वस्र विरोधी शांतता चळवळीत काम करणारे अधिकारी त्यांच्या रंगकर्मी-सिनेअभिनेते या ओळखीबरोबरच आपल्या विवेकशील वैज्ञानिक दृष्टिकोनासाठीही ओळखले जातात. ४५ नाटकं, १६ मराठी व हिंदी चित्रपट आणि ७ मालिकांमध्ये काम केलेल्या अधिकारी यांचे ‘नाट्य विज्ञान समाजेन’ हे पुस्तक नुकतेच प्रकाशित झाले आहे...

‘आम्ही लढणारे लोक आहे. अखेरपर्यंत लढू पण आम्ही मिळवू…’

‘नर्मदा बचाव आंदोलन’ या सशक्त जनआंदोलनानं विस्थापितांना लढण्याचं बळ दिलं. या आंदोलनातल्या आदिवासी कार्यकर्त्यांच्या भूमिकेचं आणि योगदानाचं दखल घेणारं ‘लढा नर्मदेचा...’ हे पुस्तक ‘राजहंस’तर्फे प्रकाशित झालं आहे. केशवभाऊ वसावे आणि केवलसिंग वसावे हे या लढ्याचा कणा असलेले दोन प्रमुख आदिवासी कार्यकर्ते. नंदिनी ओझा यांनी त्यांच्याशी संवाद साधून या आंदोलनाचा मौखिक इतिहास मांडला आहे...

डॉ. आंबेडकर यांचा सामाजिक मूल्यविषयक दृष्टिकोन

गतवर्षी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या शतकोत्तर रौप्यमहोत्सवी जयंतीवर्षानिमित्त स्वामी रामानंद तीर्थ मराठवाडा विद्यापीठाने ‘सर्वदर्शी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर’ हा अभिवादन ग्रंथ डॉ. पी. विठ्ठल व डॉ. नागोराव कुंभार यांच्या संपादनाखाली प्रकाशित केला. डॉ. आंबेडकरांच्या वैचारिक योगदानाची सर्वस्पर्शी चर्चा करणाऱ्या या पुस्तकाची नुकतीच दुसरी आवृत्ती प्रकाशित झाली आहे. त्यातील एका लेखाचा हा संपादित अंश...

‘...चार आणे किलो... ईस पैस्या किलो... धा पैस्या, पाच पैस्या... आरं फुकट घ्या की मनावं...’

डिसेंबर महिन्यात नोटबंदीमुळे पडलेल्या भावाला कंटाळून नाशिकमध्ये शेतकऱ्यांनी २० लाख टोमॅटो रस्त्यावर टाकून दिले, तर छत्तीसगडमधील शेतकऱ्यांनी अशीच कितीतरी टन टोमॅटो रस्त्यावर फेकून दिले. ५० पैसे किलो या भावानेही व्यापारी ते खरेदी करायला तयार नव्हते. सध्या मात्र टोमॅटोंचा भाव १०० रुपये किलोवर पोहोचला आहे. त्यामुळे इंदूरमध्ये तर काही टोमॅटो विक्रेत्यांनी त्याची चोरी होऊ नये म्हणून सुरक्षारक्षक नेमले आहेत...

भारत आणि चीन - दक्षिण आशियातील प्रतिस्पर्धी

आशियातल्या भारत व चीन या उगवत्या महासत्तांना जर आत्मविश्वास असेल की, फायदा-तोटा समान असलेल्या व्यवहारात तिसरा कुठलाच देश भाग घेणार नाही, तर आशियात शांतता व स्थैर्य नांदेल. भारत आणि चीनला रस असणारे समान विषय म्हणजे जागतिक घडामोडीत सहकार्य, दहशतवाद आणि मूलतत्त्ववादींना रोखणे हे आहेत. भारताच्या परराष्ट्र व सुरक्षेच्या धोरणात चीनचा प्राधान्याने विचार करावा लागतो...

जागतिकीकरणाचे राजकीय अर्थशास्त्र

संजीव चांदोरकर यांनी एकेकाळच्या आघाडीच्या विकासवित्त संस्थेत अनेक वर्षे नोकरी केली असल्याने कंपन्यांचे वित्त व्यवहार आणि वित्तसंस्थांची कार्यपद्धती याचे त्यांना प्रत्यक्ष निरीक्षण करता आल्याने आपण निवडलेल्या विषयांचा अर्थशास्त्राची फारशी माहिती नसलेल्या वाचकाच्या मनात उत्पन्न होणारे प्रश्न विचारात घेऊन आपले विवेचन बेतताना त्यांच्या सध्याच्या अध्यापन क्षेत्रातील अनुभवाचाही मोठा उपयोग झाला असावा...

ब्रिग ब्रदर इज वॉचिंग यू!

जॉर्ज ऑर्वेलची ‘1984’ ही कालातीत राजकीय भाष्य करणारी कादंबरी! सत्तेचा विचार उघड करणारं अद्भुत वास्तव-कथन म्हणजे 1984! माणसाच्या नैसर्गिक विपर्यासालाच अंतिम, सत्य व समर्थनीय ठरवणारी सत्ता, त्यातून घडत जाणारी बिनचेहर्‍याची माणसं आणि यात नैसर्गिक संवेदनशीलतेला पडत जाणारा भकासपणाचा विळखा ही कादंबरी कथानकाबरोबर अधिकाधिक घट्ट करत जाते...

नेमाडे, स्यूडो-आंबेडकरवादी आणि सनातनी हिंदुत्ववादी

वास्तव-अवास्तव, भ्रम-भासांच्या मायाजालात गुरफटलेल्या सापेक्ष अशा सत्याला भिडताना अनेक गोष्टी स्पष्ट करायला हव्यात. त्यासाठी प्रचंड उत्खनन करायला हवं. केवळ जातीच्या अंगाने जर नेमाडेंची चिकित्सा होत राहिली तर नेमका ध्रुव सापडणार नाही. एका गोष्टीकडे फक्त लक्ष वेधायचं आहे. ती म्हणजे काही गोष्टींबाबत नेमाडेंनी ठेवलेली संदिग्धता. ज्यांचा फायदा दोन्ही बाजूचे विरोधक तर घेतातच परंतु समर्थकही घेतात...

इंटरनेट ट्रोल्स : ऑनलाइन जगातले गुंड

इंटरनेट ट्रोल्स म्हणून वावरणाऱ्या या व्यक्ती नेटवरील वातावरण कलुषित करत असतात. ते वादावादी सुरू करतात, विचित्र हिंसक शेरेबाजी करून, चित्रे टाकून लोकांना भडकवतात. ऑनलाइन जगातले गुंडच ते! भारताच्या बाबतीत, असले ऑनलाइन ट्रोल्स बहुतेक वेळा उजव्या विचारसरणीचे आणि अतिराष्ट्रवादी असतात. सरकार, भारतीय जनता पक्ष किंवा त्यांच्या मते असलेले राष्ट्र यांना आव्हान देणाऱ्या कुणावरही ते हल्ले करतात...

मराठ्यांच्या इतिहासाविषयीचा नवा तटस्थ दृष्टिकोन

मागील वीस वर्षांत शिवराय आणि मराठा राजवटीला एका वेगळ्याच राजकीय संघर्षात महत्त्व आले आहे. महाराष्ट्रातील ब्राह्मण, ब्राह्मणेतर आणि इतर दलितांमधील वादांत शिवरायांच्या सामाजिक सुधारणांकडे लक्ष केंद्रित झालेले आहे. व्यक्तिश: शिवाजीराजे मराठा असल्यामुळे ते ब्राह्मणेतर शक्तीचे प्रतीक बनले आहेत...

आम्ही दुसरा हमीद उभा करू शकलो नाही, ही दुर्दैवाची गोष्ट आहे; पण आम्ही शेवटपर्यंत काम करू

दलवाई राजकारणी माणूस नव्हता, पण त्यांना राजकारण चांगलं समजत होतं. त्या क्षेत्रात गेले असते, तर त्यांनी उत्तम राजकारण केलं असतं. पण त्यांना समाजकार्याची आवड होती. त्याचं महत्त्व त्यांना कळत होतं. मुस्लिम सत्यशोधक मंडळाच्या कार्यकर्त्यांना त्यांनी सांगितलं होतं की, मंडळाच्या कामामध्ये आपल राजकीय विचार आणता कामा नयेत. म्हणून ते राजकारणापासून स्वत:ही दूर राहिले...

आपुलीच प्रतिमा होते आपुलीच वैरी...

शहाण्याने कोर्टाची पायरी चढू नये असं म्हटलं जातं. वारंवार कोर्टाच्या चकरा मारून कंटाळलेल्या त्रस्त माणसाने तळमळून इतरांना असं सांगितलं असावं. कारण कोर्टाचा निकाल काय लागेल याचा भरवसा नसतो, आणि लागल्यावर न्याय मिळेलच असंही नाही. मात्र कोर्टाबाहेर राहून इतरांच्या कोर्ट केसेस ऐकणं अतिशय रंजक असतं. म्हणूनच इंग्लंडमधल्या न्यायालयीन खटल्यांचा ओझरता आढावा घेण्याचा प्रयत्न या पुस्तकात केला आहे....

गोपीनाथ मुंडे : वादळी आणि बेडर राजकारणी, उमदा मित्र

महाराष्ट्राच्या राजकारणात नवी समीकरणे निर्माण करणारे भाजपचे नेते गोपीनाथ मुंडे यांच्या आकस्मिक अपघाती निधनाला आज, ३ जून २०१७ रोजी तीन वर्षं पूर्ण होत आहेत. प्रस्तुत लेखकाचा गोपीनाथ मुंडे यांच्याशी महाविद्यालयीन जीवनातील मित्र ते एक राजकारणी असा अकृत्रिम संपर्क चारपेक्षा जास्त दशकांचा होता. त्या नजरेतून घेतलेला मुंडे यांच्यातील उमदा मित्र आणि राजकारण्याचा हा वेध...

‘संघर्षयात्रे’ला निघण्यापूर्वी...

महाराष्ट्राच्या राजकारणाला वेगळे वळण देणारे भाजपचे ज्येष्ठ नेते गोपीनाथ मुंडे यांच्या अकाली अपघाती मृत्यूनंतर त्यांची कन्या आणि विद्यमान राज्य मंत्रीमंडळातील कॅबिनेट मंत्री पंकजा मुंडे यांनी काढलेल्या संघर्षयात्रेवर आधारित वाशीमचे पत्रकार सुनील मिसर यांनी लिहिलेलं ‘पंकजाची संघर्षयात्रा’ हे ‘रिपोर्ताज’वजा पुस्तक नुकतंच प्रकाशित झालं आहे. त्या पुस्तकाला लिहिलेली ही प्रस्तावना.......

नोटबंदी : अर्थक्रांती की आर्थिक घोडचूक?

८ नोव्हेंबर २०१६च्या रात्री पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी मध्यरात्रीपासून चलनातून ५०० व १,००० रुपयांच्या नोटा बाद केल्या. या घटनेला आज सहा महिने पूर्ण होत आहेत. या सहा महिन्यांच्या कालावधीत नोटबंदीवर अर्थतज्ज्ञांपासून राजकीय विश्लेषकांपर्यंत आणि पत्रकारांपासून शेतीतज्ज्ञांपर्यंत अनेकांनी विविध अंगांनी चर्चा केली. तर ‘अक्षरनामा’ने ‘नोटबंदी : अर्थक्रांती की आर्थिक घोडचूक?’ हे पुस्तकही प्रकाशित केले...

पुस्तकाचं गाव

महाबळेश्वरजवळील ‘भिलार’ या गावाची ओळख कालपर्यंत स्ट्रॉबेरीसाठी होती, ४ मेपासून ते ‘पुस्तकांचं गाव’ म्हणून ओळखलं जाणार आहे. दोन वर्षांपूर्वी राज्याचे सांस्कृतिक मंत्री विनोद तावडे यांनी पुस्तकाच्या गावाची घोषणा केली होती. तेव्हा ज्येष्ठ साहित्यिक मुकुंद टाकसाळे यांनी या पुस्तकाच्या गावाच्या निमित्ताने लेख लिहिला होता. त्याचं हे त्यांच्या संमतीनं पुनर्मुद्रण...

भिलार : पुस्तकांचं गाव

महाबळेश्वरजवळील ‘भिलार’ या गावाची ओळख कालपर्यंत स्ट्रॉबेरीसाठी होती, आजपासून ते ‘पुस्तकांचं गाव’ म्हणून ओळखलं जाणार आहे. आज संध्याकाळी तीन वाजता राज्याचे मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस या ‘पुस्तकांच्या गावा’चं उदघाटन करणार आहेत. दोन वर्षांपूर्वी राज्याचे सांस्कृतिक मंत्री विनोद तावडे यांनी पुस्तकाच्या गावाची घोषणा केली होती, आज ती प्रत्यक्षात उतरलेली पाहायला मिळणार आहे. ...

महाराष्ट्रीयांच्या पुस्तकसंस्कृतीवर दृष्टिक्षेप

दुर्मीळ पुस्तकांचे संग्राहक आणि विचक्षण वाचक प्रा. नीतीन रिंढे यांचं ‘लीळा पुस्तकांच्या’ हे इंग्रजीतील ‌Book on Booksचा परिचय करून देणारं पुस्तक नुकतंच प्रकाशित झालं आहे. मराठीतलं हे अशा प्रकारचं अलीकडच्या काळातलं एकमेव पुस्तक आहे. लोकवाङ्मय गृह, मुंबई यांनी प्रकाशित केलेल्या या पुस्तकाला रिंढे यांनी प्रदीर्घ प्रस्तावना लिहिली आहे. त्यांच्या प्रस्तावनेचा हा संपादित अंश... आजच्या ‘जागतिक पुस्तक दिना’निमित्त......

चंपारण सत्याग्रह : स्वातंत्र्य लढ्याचा अहिंसात्मक शुभारंभ

महात्मा गांधींनी केलेल्या चंपारण सत्याग्रहाला आज १७ एप्रिल २०१७ रोजी १०० वर्षं पूर्ण झाली आहेत. हा गांधीजींचा पहिला सत्याग्रह होता. गांधीजींची दृढता व उद्दिष्टसिद्धीवरील विश्वास देशाने चंपारण्यात पाहिला. त्या निमित्ताने जयंत दिवाण यांनी लिहिलेलं 'कहानी चंपारण सत्याग्रहाची' हे पुस्तक अक्षर प्रकाशनाने प्रकाशित केलं आहे. या पुस्तकाला राजकीय अभ्यासक डॉ. अशोक चौसाळकर यांनी लिहिलेली प्रस्तावना....

कोणी त्यांना ‘भाऊ’ म्हणत, कोणी ‘कॉम्रेड पाटील’ तर कोणी फक्त ‘कॉम्रेड’. आमच्या पूर्ण कुटुंबात त्यांना ‘आप्पा’ संबोधले जाई

प्रसिद्ध प्राच्यविद्या संशोधक, ‘माफुआ’कार कॉम्रेड शरद् पाटील यांचा आज स्मृतिदिन. त्यानिमित्ताने त्यांच्याविषयीच्या ‘क्रांतिकारी सत्यशोधक - कॉम्रेड शरद् पाटील’ या लेखसंग्रहाचे आज पुण्यात प्रकाशन होत आहे. या संग्रहात पाटील यांची कन्या, प्रा. सुजाता शिंदे यांच्या लेखाचाही समावेश आहे. वडिलांविषयीच्या हृद्य आठवणी सांगणारा हा त्यांचा लेख...

विनय हर्डीकर - मराठीतले जॉर्ज ऑर्वेल!

गेली काही वर्षे हर्डीकर ‘मला कुणी मराठीतला जॉर्ज ऑर्वेल म्हटलं तर आवडेल’ असे जाहीरपणे बोलून दाखवत आहेत. त्यांचा हा दावा कुणी खोडून काढायचा प्रयत्न केला नसला, तरी त्यावर कुणी शिक्कामोर्तबही केलेले नाही. हर्डीकरांचे लेखन पेलवण्याजोगे समीक्षक मराठीत आहेत का, हाही प्रश्नच असल्यामुळे तसे होणे साहजिकच म्हणावे लागेल. जॉर्ज ऑर्वेल आणि विनय हर्डीकर यांच्यात ‘राजकीय बांधिलकी मानून लेखन करणे’ हे अतिशय लक्षणीय साम्य आहे....

अज्ञेयवादी कुणाला म्हणावे? आणि निरीश्वरवादी कुणाला म्हणावे?

वैश्विक-भौतिक चैतन्याला कुणा माणसाने ईश्वर-ब्रह्म किंवा असेच काही नाव दिले आणि प्रेमादरापोटी त्याची स्तुती करून त्याला नमस्कार केला तरी इतर लोक त्या चैतन्याला ईश्वर मानतील का? बहुधा नाहीच! म्हणजे सर्व धार्मिक मानतात तसा तो ईश्वर नाही, पण त्याच कारणांनी अशा केवळ भौतिक शक्तीवर प्रेम करणारा असूनही जर तो तिच्याकडे काहीच मागत नसेल, तर मात्र तो माणूस निरीश्वरवादी म्हणता येईल, असे मला वाटते....

जेएनयूमधले जगणं समृद्ध करणारे दिवस!

हे कसलं विद्यापीठ आहे की, जिथे युवकाला धडक मारणाऱ्या त्या ड्रायव्हरचा समाचार घेण्याऐवजी त्याला पोलिसांच्या स्वाधीन करण्याचं समर्थन केलं जात होतं! तोपर्यंत मी हेच पाहत आलो होतो की, अशा घटना घडतात तेव्हा लोक स्वतःच्या ताकदीचा उपयोग करतात, डोक्याचा नाही, पण इथे डोक्याचा उपयोग केला जात होता. त्या रात्री मी जेएनयूमध्येच थांबलो. जे जेएनयूमध्ये प्रवेश घेऊ इच्छितात त्यांना प्रवेश घेण्याआधीच जेएनयूमध्ये जागा मिळते....

मुलांना का वाचून दाखवावे?

आपण आपल्या मुलांबरोबर अनेक उद्देशांनी संवाद साधतो. यामध्ये त्यांना आत्मविश्‍वास मिळवून देणे, त्यांच्या आणि आपल्यामधील नाते दृढ करणे, त्यांना विविध विषयाची माहिती देणे किंवा स्पष्टीकरण देणे, त्यांच्यामध्ये कुतूहल जागवणे, उत्सुकता निर्माण करणे इत्यादी उद्देशांचा समावेश होतो. ज्याप्रमाणे मुलांबरोबर संवाद साधल्याने हे उद्देश साध्य होतात, त्याचप्रमाणे मुलांना वाचून दाखवल्यानेही हे उद्देश साध्य होतात....

चिखलठाण्याची रोकडरहित अर्थव्यवस्था

नोटबंदीविषयी ‘अक्षरनामा’वर प्रकाशित झालेल्या निवडक लेखांचा हा संग्रह नुकताच प्रकाशित झाला आहे. यात रविशकुमार, महेश सरलष्कर, आनंद शितोळे, प्रकाश बुरटे, विनोद शिरसाठ, अमिता दरेकर, मंदार काळे, राज कुलकर्णी इत्यादी मान्यवरांच्या लेखांचा समावेश आहे. माजी पंतप्रधान मनमोहनसिंग आणि ज्येष्ठ पत्रकार पी. साईनाथ यांच्या मूळ इंग्रजी लेखांच्या अनुवादाचाही समावेश या संग्रहात केला आहे....

अभिव्यक्तिस्वातंत्र्यासमोरील सात धोके

मुक्त अभिव्यक्तीला धोका असणाऱ्या सात गोष्टी भारतीय लोकशाहीच्या नैतिक आणि संस्थात्मक पायालाच उखडून नष्ट करू पाहत आहेत. चीन किंवा रशिया यांच्यासारख्या एकाधिकारशाहीजवळ गेलेल्या राष्ट्रातील कलावंत आणि बुद्धिवादी व्यक्तीपेक्षा आपल्या देशातील लेखक, कलावंत, चित्रपटनिर्माते यांना किती तरी अधिक स्वातंत्र्य आहे, हे खरे आहे. पण तरीही...

नोटबंदी : अर्थक्रांती की आर्थिक घोडचूक?

नोटबंदीविषयी ‘अक्षरनामा’वर प्रकाशित झालेल्या निवडक लेखांचा हा संग्रह नुकताच प्रकाशित झाला आहे. यात माजी पंतप्रधान मनमोहनसिंग, ज्येष्ठ पत्रकार पी. साईनाथ, रविशकुमार, महेश सरलष्कर, आनंद शितोळे, प्रकाश बुरटे, विनोद शिरसाठ, अमिता दरेकर, मंदार काळे, राज कुलकर्णी इत्यादी मान्यवरांच्या लेखांचा समावेश आहे. या पुस्तकाला अर्थतज्ज्ञ अभय टिळक यांनी सविस्तर प्रस्तावना लिहिली आहे. त्याचा हा संपादित अंश......

मराठ्यांच्या इतिहासाविषयीचा नवा तटस्थ दृष्टिकोन

मागील वीस वर्षांत शिवराय आणि मराठा राजवटीला एका वेगळ्याच राजकीय संघर्षात महत्त्व आले आहे. महाराष्ट्रातील ब्राह्मण, ब्राह्मणेतर आणि इतर दलितांमधील वादांत शिवरायांच्या सामाजिक सुधारणांकडे लक्ष केंद्रित झालेले आहे. व्यक्तिश: शिवाजीराजे मराठा असल्यामुळे ते ब्राह्मणेतर शक्तीचे प्रतीक बनले आहेत......

वाजपेयींकडून फारुक अब्दुल्लांचा ‘विश्वासघात’

‘काश्मीर – द वाजपेयी इयर्स’ या ए.एस.दुलत यांनी लिहिलेल्या मूळ इंग्रजी पुस्तकाचा ‘काश्मीर – वाजपेयी पर्व’ या नावाने पत्रकार चिंतामणी भिडे यांनी अनुवाद केला आहे. वाजपेयी यांच्या नव्वदाव्या वाढदिवसानिमित्त इंद्रायणी प्रकाशनाने प्रकाशित केलेल्या या पुस्तकातील एका प्रकरणाचा हा संपादित अंश.......

मी लिहितो ते समजून घेण्यासाठी

मला काहीतरी 'समजलं' आहे असं काही म्हणणं फार गमतीशीर आहे. 'बाजू घ्यावी लागणं' हे ठीकच. पण कायम, कोणत्याही परिस्थितीत एकाच बाजूला असणं माझ्यापुढे प्रश्न उभे करतं. 'मला अनेक शक्यता दिसतात, निश्चित भाष्य करणं शक्य नाही' किंवा सरळ 'मी गोंधळलेलो आहे' अशी माझी स्थिती बरेचदा होते आणि त्यात काही गैर आहे असं मला वाटत नाही. हारुकी मुराकामी या प्रख्यात जपानी लेखकाचा 'आय राईट टू कॉम्प्रिहेंड' हा विचार मला म्हणूनच जवळचा वाटतो....

‘वाडी-वस्ती’च्या वेशीवर...

दै. ‘प्रहार’मध्ये ‘वाडी-वस्ती’ कागदावर साकारताना, त्यानिमित्ताने आठवणी जागवताना आपला गाव, आपले शेत, आपली वस्ती, आपल्यावरील संस्कार या साऱ्यांतून आपले घडणे साकारावे, ही मूळ कल्पना होती. ‘वाडी-वस्ती’च्या निमित्ताने अत्रे यांनी दाखवलेली ‘पांढरी’ मुंबईसारख्या महानगरात आम्ही पाहत होतो. त्यामुळे ‘गाव-गाडा’च्या शताब्दी वर्षात हे पुस्तक यावे, याचे एक वेगळे समाधान आहे....

रामायणाचा डोळस आस्वाद

ज्येष्ठ जलतज्ज्ञ माधवराव चितळे यांच्या ‘वाल्मीकिरामायणा’वरील प्रवचनांचे पुस्तक नुकतेच साकेत प्रकाशनातर्फे प्रकाशित झाले. शेकडो वर्षांपासून भारतीय जनमानसाच्या मनावर राज्य करणारी रामकथा मूळ स्वरूपात आजच्या संदर्भात सांगितली असल्याने तरुण पिढीलाही हे पुस्तक रोमांचक वाटेल. या पुस्तकाला चितळे यांनी लिहिलेल्या प्रस्तावनेचा संपादित अंश...

उपेक्षित जातींची उपेक्षित खाद्यसंस्कृती

‘अन्न हे अपूर्णब्रह्म’ या शाहू पाटोळे यांच्या पुस्तकाची १० फेब्रुवारी २०१५ रोजी पहिली आवृत्ती प्रकाशित झाली. त्यानंतरची त्याची नवी ‘पुनर्लिखित’ आवृत्ती नुकतीच प्रकाशित झाली आहे. मुळावृत्तीतील आशयाला किंचितही धक्का न लावता, फेरमांडणी करताना त्यात वाचनसलगता आणि विस्तृतपणा आल्याचे वाचकांना जाणवेल; अशी अपेक्षा आहे. या पुस्तकाच्या लेखकाच्या मनोगताचा संपादित अंश…...

असा घडला ‘रस्किन बाँड संच’!

विख्यात लेखक रस्किन बाँड यांच्या ३९ कथांचा अनुवाद ६ पुस्तकांच्या रूपाने ‘रोहन प्रकाशन’तर्फे नुकताच प्रकाशित झाला आहे. सरस अनुवाद, बोलकी चित्रं आणि उच्च निर्मितीमूल्यं यांच्या मिलाफातून साकारलेल्या या प्रकल्पाच्या जडणघडणीबद्दलचा लेख... ...

सिनेमानं मला भरपूर आनंद दिला

पत्रकार श्रीपाद ब्रह्मे यांच्या ‘फर्स्ट डे फर्स्ट शो’ या पुस्तकाचं प्रकाशन शुक्रवारी पुण्यात झालं. ११ वर्षांत तब्बल ३०७ सिनेमे ब्रह्मे यांनी पाहिले. त्यांविषयी वर्तमानपत्रांमध्ये लिहिलं. त्यातील निवडक परीक्षणांचा समावेश या पुस्तकात केला आहे. या पुस्तकाला ब्रह्मे यांनी लिहिलेल्या मनोगताचा संपादित अंश....

मला कधीही गंज चढणार नाहीए

प्रसिद्ध रंगकर्मी विजया मेहता यांच्यावर विविध मान्यवरांनी, त्यांच्या सहकाऱ्यांनी लिहिलेल्या लेखांचा संग्रह ‘बाई -एका रंगपर्वाचा मनोहर प्रवास’ या नावाने कालच मुंबईत प्रकाशित झाला. त्यातील एक लेख...नाट्यकर्मी मंगेश कुलकर्णी यांचा......

गोष्ट छोटी… पण, डोंगराएवढी!

‘अक्कलझाड’ हे मुकेश माचकर यांचं पुस्तक नुकतंच प्रकाशित झालं आहे. लौकिकार्थाने बोधकथा, नीतीकथा, प्रेरक कथा, आध्यात्मिक कथा, दृष्टांतकथा अशा लेबलांखाली बसण्यासारख्या कथा या पुस्तकात आहेत. पण, त्यांचं रंजक गोष्ट असणं सगळ्यात महत्त्वाचं आहे. या पुस्तकाला माचकरांनी लिहिलेल्या प्रस्तावनेचा हा संपादित अंश.......

स्वाभिमानी मुलाचं आत्मचरित्र

कोणत्याही काळाचा प्रत्यक्ष दस्तऐवज म्हणून अशा आत्मकथनांना महत्त्व असतंच. १९२५पासून हे हस्तलिखित पडून राहण्यामागे मराठीतली त्या काळातली अलंकारिक, शुद्ध, उच्चभ्रू, रोमँटिक अभिरुची तर नसावी? कोणत्याही क्षेत्रात काम करणाऱ्या लोकांनी आपल्याला पटेल तसं आपल्या मातृभाषेत आत्मविश्वासानं लिहिता येण्यासारखी परिस्थिती त्या वेळी नसावी. म्हणूनच घरातली पूर्वजांची एक आठवण म्हणून सांभाळून ठेवलेलं हे बाड आज तिसऱ्या पिढीन...

बांगला देश मुक्तिसंग्रामाची धगधगती कहाणी

हे पुस्तक मानवतेविरुद्धच्या या अपराधांचा समग्र लेखाजोखा मांडत नाही आणि तसा दावाही करत नाही. बांगला देशाच्या फाळणीच्या वेळी झालेल्या अत्याचारांचा अमेरिकी प्रत्यक्षदर्शींच्या रूपानं एक दस्तऐवजरूपी हवाला या पुस्तकात आला आहे. हा हवाला म्हणजे त्या भीषण प्रकरणाच्या इतिहासातला केवळ एकच भाग असल्याचं स्पष्ट आहे. मात्र हा भाग महत्त्वाचा आहे...

हा तो नव्हे निराशेचा ठाव

शिवाजीमहाराजांचा जयजयकार आपण कितीही उच्च स्वरात करीत असलो तरी आपलं एकंदर वर्तन पाहता “शिवाजीचे नाव घेत आपण शिवाजीच्या समकालीन विरोधकांच्या भूमिकेत वावरत आहोत.” या निष्कर्षापर्यंत देशमुख येतात ते कोणाला धक्कादायक वाटेल. पण दुर्दैवानं त्यात तथ्यांश आहे. मोडू घातलेला गावगाडा दुरुस्त करून पुन्हा मार्गी लावायच्या ऐवजी, या थोर नेत्यांना आपापल्या जातींच्या अस्मितांची प्रतीकं करून मिरवण्यातच आपला पुरुषार्थ वाढत ...

मराठी अभिरूचीचं एक ऐतिहासिक प्रमाण

वासाहतिक काळातील महाराष्ट्रातील काही प्रमाणात सामान्य वाचकांच्या आणि बऱ्याच प्रमाणात विद्वान पंडितांच्या अभिरूचीच्या ज्ञानाचं साधन म्हणूनही ‘नवनीत’कडे पाहता येईल. ‘नवनीत’मुळे प्राचीन मराठी कविता टिकून राहण्यास मदत झाली. ‘नवनीत’ला तेव्हा कोणताही स्पर्धक नव्हता ही एकच गोष्ट त्याचं महत्त्व सिद्ध करण्यास पुरेशी आहे...

© 2025 अक्षरनामा. All rights reserved Developed by Exobytes Solutions LLP.