जे जे काही खोटे आहे, कमअस्सल आहे, त्याबद्दल लिहिताना किणीकरांची लेखणी जहाल बनते. कधी कधी विषारीसुद्धा बनते...

लोकांना हे आवडेल का, ते आवडेल का, असा विचार करत लिहिल्यामुळे खरे जीवन त्या लेखनात अवतरत नाही. सगळेच जान नसलेले. कृत्रिम आणि विकावू! बाजारातल्या वस्तू ज्याप्रमाणे विकण्यासाठी तयार केल्या जातात, त्या प्रमाणे हे लेखनसुद्धा विकण्यासाठीच तयार केले जाते. ते उत्स्फूर्त नसते. ते स्वयंभू नसते. विकावू लेखनात अक्षरत्वाची बूज राखली जात नाही. अशा लेखनात अक्षरे वळवळणारे जंतू बनून राहतात!.......

‘अक्षर’ म्हणजे जे संपत नाही असे ते! परंतु अंतिम सत्यापुढे शब्दांच्या ‘अक्षर’तेचे इमले कोसळून पडतात...

अक्षरांची अपूर्णता किणीकरांनी अनेक प्रकारे लिहिली आहे. अंतिम सत्य अनिर्वाच्य आहे. ते कुठल्याही शब्दाआड लपलेले नाही. ते शब्दाच्या पलीकडचे आहे. शब्द हा अंतिम सत्याचा भाग आहे. त्याला आपल्यापेक्षा विस्ताराने मोठे असलेले अंतिम सत्य कसे सांगता येईल? एखाद्या भागाला संपूर्णाची अनुभूती कशी असेल? अक्षर म्हणजे जे संपत नाही असे ते! परंतु अंतिम सत्यापुढे ह्या शब्दांच्या अक्षरतेचे इमले कोसळून पडतात.......

‘एच-पॉप : द सिक्रेटिव्ह वर्ल्ड ऑफ हिंदुत्व पॉप स्टार्स’ – सोयीस्करपणे इतिहासाचा विपर्यास करून अल्पसंख्याकांविषयी द्वेष-तिरस्कार निर्माण करणाऱ्या ‘संघटित प्रचारा’चा सडेतोड पंचनामा

एखाद्या नेत्याच्या जयंती-पुण्यतिथीच्या निमित्तानं रचली जाणारी गाणी किंवा रॅप साँग्स हा प्रकार वेगळा आणि राजकीय क्षेत्रात घेतल्या जाणाऱ्या निर्णयांवर, देशातील ज्वलंत प्रश्नांवर सातत्यानं सोप्या भाषेत गाणी रचणं हे वेगळं. भाजप थेट अशा प्रकारची गाणी बनवत नाही, पण २०१४नंतर जी काही तरुण मंडळी, अशा प्रकारची गाणी बनवतायत त्यांना पाठबळ, प्रोत्साहन आणि प्रसंगी आर्थिक साहाय्य मात्र करते.......

सावित्रीने दाखवून दिले आहे की, खरी तपस्या मृत्यूला परतवून लावू शकते. हा एक प्रकारे ‘अमृता’ला शापच आहे...

किणीकरांच्या स्वभावात आणि अभिव्यक्तीत एक विक्षिप्तपणा दिसतो. अमृत विकणारे म्हणजे कर्मकांडी भोंदू. हा जप करा, मृत्यू दूर राहील, ही अंगठी घाला शतायुशी व्हाल - असे सांगणारे अमृताचे कंत्राटदार. ह्या लोकांशी किणीकरांनी पैज घेतली. म्हणजे जणू काही साक्षात मृत्यूशीच पंगा घेतला. साप चावूनही सत्यवान मेला नाही. कारण सावित्रीची तपस्या. तिची खरी तपस्या हाच ह्या अमृत विकणाऱ्यांना शाप आहे.......

‘हे राम’ म्हणून गांधीजी फक्त एकटे कोसळले नाहीत. त्यांच्याबरोबर संपूर्ण पृथ्वीचे पृथ्वी म्हणून असणेसुद्धा ‘हे राम’ म्हणून कोसळले आहे

महात्मा गांधींच्या मृत्यूचे दुःख करता करता, किणीकर एकदम मानवी आयुष्यातील मृत्यूच्या अपरिहार्यतेला कवेत घेतात- ‘कापूर जळू दे, जळणे त्याचे काम’. शरीर कधीतरी एकदा पडणारच! संपून जाणे हे त्याचे मुख्य लक्षण आहे. जळून जाणे हे कापराचे काम आहे. मागे फक्त सुवास उरतो. गांधींच्या मृत्यूच्या दुःखात असताना किणीकर मानवी जीवनातील मृत्यूची अपरिहार्यता स्वीकारण्याचा प्रयत्न करतात, पण परत एकदा ते दुःखात कोसळतात.......

या स्त्रिया म्हणजे प्रदर्शनीय वस्तू. एक माणूस म्हणून जिथं त्यांना किंमत दिली जात नाही, त्यात सहभागी होण्यासाठी या स्त्रिया का धडपडत असतात, हे जाणून घेण्यासाठी मी तडफडत होते…

ज्यांनी १९७०च्या दशकाच्या अखेरीला मॉडेल म्हणून काम सुरू केलं आणि १९८०चं संपूर्ण दशकभर व १९९०च्या दशकाच्या सुरुवातीचा काही काळ, म्हणजे फॅशन इंडस्ट्रीच्या वाढीचा आलेख वाढायला सुरुवात झाली, त्या काळापर्यंत काम करत राहिल्या आहेत, त्यांना ‘पहिली पिढी’, असं म्हटलं जातं. मी जेव्हा त्यांच्या मुलाखती घेतल्या, तेव्हा त्या पस्तीस ते पंचेचाळीस या दरम्यानच्या वयोगटात होत्या. सगळ्या इंग्रजी बोलणाऱ्या.......

निर्मितीचा मार्ग हा अंधाराचा मार्ग आहे. निर्मितीच्या प्रेरणेच्या पलीकडे जाणे, हा प्रकाशाकडे जाण्याचा, शुद्ध चैतन्याकडे जाण्याचा मार्ग आहे

ही माया, हे विश्व, हे अज्ञान आहे. हा काळोख आहे. त्याच्या मागील शुद्ध चैतन्य हा प्रकाश आहे. सूर्य, उषा ही भौतिक जगातील प्रकाशाची रूपे आहेत, पण ती मायेचाच एक भाग आहेत. ह्या अर्थाने ती अंधःकारस्वरूप आहेत. निर्मिती ही मायेची स्फूर्ती आहे. त्या अर्थाने माया आणि निर्मिती ह्या एकच आहेत. उषा हे मायेचे एक रूप आहे. तिची निर्मितीशी नाळ जुळलेली असणे स्वाभाविक आहे. निर्मिती कितीही गोड वाटली, तरी तिचे रूपांतर शेवटी दुःखातच होते.......

खोट्या माहितीवर उभ्या असलेल्या सत्तेच्या डोलाऱ्याला सुरुंग लावायचा असेल, तर ‘Love Jihad and Other Fictions’ हे पुस्तक मोठ्या प्रमाणात प्रसारित झालं पाहिजे!

श्रीनिवासन जैन, मरियम अलावी आणि सुप्रिया शर्मा या तीन लेखक-पत्रकारांनी ‘Love Jihad and Other Fictions : Simple Facts to Counter Viral Falsehoods’ या पुस्तकात मुस्लिमांबद्दलचा खोटा प्रचार किती नावांनी कधी मुखवट्यांआड, तर कधी थेट केला जातो आणि त्याचे पडसाद सामाजिक-राजकीय वर्तुळात कसे उमटतात, हे अभ्यासपूर्वक, पुराव्यांनिशी दाखवून दिलं आहे........

ह्या दुनियेची रीतच उफराटी आहे. खरं तर देव माणसातच लपलेला आहे, असे अध्यात्म ओरडून ओरडून सांगते आहे. तरीही माणूस दगडाच्या मूर्तीत ‘देव’ शोधायला जातो

कोरा पाषाण मूर्तीत रूपांतरित झाला म्हणून देव कसा बनेल? स्वतःतील देव विसरायचा आणि दुसरीकडे शोधायचा, ही उफराटी रीत आहे. खरं तर अध्यात्म सांगते की, दगडामध्येसुद्धा देव आहे, पण माणसाला जसा स्वतःमधील देव प्रतीत होऊ शकतो, तसा दगडाला प्रतीत होऊ शकत नाही. ह्या अर्थाने दगड म्हणतो आहे की, मी कोरा आहे, तशी मूर्तीसुद्धा कोरी आहे.......

‘रेघ’ : या पुस्तकाच्या ‘प्रामाणिक वाचना’नंतर वर्तमानपत्रांतील बातम्यांचा प्राधान्यक्रम, त्यांतल्या जाहिरातींमधला मजकूर, तसेच सामाजिक-राजकीय-सांस्कृतिक क्षेत्रांतील घटनांसंबंधीच्या बातम्या, यांकडे अधिक सजगपणे, चिकित्सकपणे पाहण्याची सवय लागेल

मर्यादित संसाधनांच्या साहाय्याने जर डोंगरे यांच्यासारखे लेखक इतकं चांगलं, उल्लेखनीय काम करू शकत असतील, तर करोडो रुपये हाताशी असणाऱ्या माध्यमांनी किती मोठं काम केलं पाहिजे, असा विचार मनात आल्याशिवाय राहत नाही. पण शेवटी प्रश्न येतो तो बांधीलकी, प्रामाणिकपणा आणि न्यायाची चाड असण्याचा. वृत्तवाहिन्यांवर ज्या गोष्टी दाखवल्या जात, त्या विषयांवर ‘रेघ’सारख्या पुस्तकातून प्रकाशझोत टाकला जातो.......

‘होल्डिंग टाईम कॅप्टिव’ : इब्राहिम अल्काझी यांच्याविषयीचं हे पुस्तकं वाचताना त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाचे इतके पैलू दिसतात की, त्यांना बघावं असं वाटलं मला…

हे साधं सरळ पुस्तकं असतं, तर एव्हाना मी वाचून, चाळून कोणाच्या तरी माथी मारलं असतं, पण या पुस्तकातील छायाचित्रं मला यातल्या बाराखडीपेक्षा प्रिय आहेत... एक छायाचित्र तर मला ‘अल्काझी पर्वा’मध्ये घेऊन जातं. धर्मवीर भारती यांचं ‘अंधायुग’ दिल्लीच्या भग्न पुराने किल्लामध्ये अल्काझी यांनी सादर केलं होतं... भग्नअवशेषात ‘नाट्य’ बघणारा आता कोण आहे?.......

शब्दांना मानवी मनातील विचार पूर्णत्वाने सापडत नाहीत. मनाच्या पलीकडचे काय सापडावे?

ह्या आयुष्यात काय पूर्णत्वास जाते? सगळे अर्धेमुर्धेच राहून जाते. लिहायचे ते लिहून होत नाही. सांगायचे ते सांगून होत नाही. एवढी सगळी निराशा होते, आणि कथा संपते. पण कुणाला ती कथा ऐकण्यात रस नसतो. जीवनाची रात्र संपली तरी वेदना संपते का? तर नाही! पुन्हा एकदा जन्म सुरू होणार असतो. पुन्हा सगळी फरफट सुरू होणार असते. पुन्हा एक अर्धी कहाणी सुरू होणार असते.......

कबिरांच्या वाराणसीच्या वाहत्या वाणीच्या गंगेला जणू मराठी ओव्या-अभंगांचे घाट बांधले आहेत, असे म्हटले तरी वावगे होणार नाही...

या पुस्तकात जे निवडक दोहे आहेत, त्यांतील गूढ अर्थ जरी आपण खोलवर जाऊन बघितला, तरीसुद्धा आपल्याला कबीर अध्यात्म कशाला म्हणतात, हे समजू शकते. तो अर्थ पारंपरिक अध्यात्म परिभाषेपेक्षा खूप वेगळा आहे. कोणतीही उपाधी न करता स्वत:च्या अंतरंगात शोध घेणारी ही दिशा आहे. मराठी संतांनी जे मराठीत सांगितले, तेच कबीर फक्त हिंदीत (त्यांच्या मिश्र) भाषेत सांगत आहेत.......

या दुनियेत प्रेषित म्हणून आलेले, बुद्ध म्हणून आलेले, अवतार म्हणून आलेले सगळे मृत्यू पावलेले आहेत. प्रेषित असो, बुद्ध असो, अवतार असो, देव असो, कुणालाही मरण चुकत नाही

राम, कृष्ण यांनी अवतार घेताना धारण केलेली शारीरिक अस्तित्वे त्या विराट तत्त्वाचाच अंश आहेत. त्यांना आपले अवतार कार्य झाले की, त्या विराट तत्त्वात लुप्त व्हावे लागते. प्रेषित असो, बुद्ध असो, अवतार असो, सगळे त्या विराट तत्त्वाच्या आधीन आहेत. सगळे ‘आभाळा’च्या आधीन आहेत. त्याचे दर्शन कुणाला झाले आहे काय? त्या विराट तत्त्वाच्या ‘मनात’ काय आहे, हे कुणाला कळले आहे काय?.......

रॉय किणीकरांना कवी म्हणून जी प्रतिष्ठा मिळायला पाहिजे होती, ती त्यांच्या आयुष्यात आणि नंतरही मिळाली नाही…

‘दीपावली’ ही किणीकरांची निर्मिती असूनही त्यांना स्वतःला त्यातले काहीही मिळाले नाही. असे अनेक आघात किणीकरांनी पचवले. ह्या आघातांमुळे त्यांची निर्मिती कधीच थांबली नाही. पण एक माणूस म्हणून खंत राहिलीच. एवढा मोठा कवी, त्याला गरिबीत का राहावे लागले? उमर खय्याम प्रचंड श्रीमंतीत जगला, तसे जीवन किणीकरांच्या वाट्याला आले असते, तर किती बहार आली असती?.......

जुने लोक म्हणतात, ‘लोकसंगीतातून रागसंगीत निघालंय.’ पण सांगत कोणीच नाही की, कसं निघालं?...

रागांबद्दल मी नेहमी म्हणतो, ‘राग बनाये नहीं जाते, राग बनते है.’ मी तर त्याच्यावर व्यवस्थित पाय रोवून उभा आहे. त्यासाठी बरीच लॅबोरेटरी वगैरे तयार करावी लागते. केमिकल घालून हा राग आहे की नाही, ते हलवून बघावं लागतं. मग तो झाल्यानंतर आनंद होतो. असे अकरा राग निर्माण झाले आहेत. और पहले का जो पुराना मटेरियल होता हैं, उसपर आप संकीर्ण राग बना सकते हैं.......

‘बहिष्कृतां’च्या घरचे अन्न ‘बहिष्कृतां’प्रमाणेच उपेक्षिले गेले. त्यामुळे ‘ब्राह्मणेतर खाद्यसंस्कृती चळवळी’ने आपली ‘देशी’ बाजू जगापुढे मांडायला सुरुवात केलीय...

स्वच्छता व शुद्धता या दोहोंना अस्पृश्यतेचा मोठा संदर्भ आहे. ज्यांना शिवायचे नाही ते अस्पृश्य. त्यांनी जवळ यायचे नाही की, शेजार करायचा नाही, हा ब्राह्मण व सवर्ण यांचा नियम. घाणीची कामं ज्यांना वर्णाश्रम धर्माप्रमाणे करायला लावली, त्यांना घाण समजून अस्पृश्य ठरवण्यात आले. साहजिकच ही माणसं कशी जगतात, काय खातात-पितात, काय विचार करतात, याची जाणीवच वरच्या तिन्ही वर्णांना म्हणजेच सवर्ण जातींना नव्हती.......

किणीकरांना सगळी दर्शने कळत होती आणि अजून महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे ती काव्यात उतरवता येत होती. आणि अजून मोठी गोष्ट म्हणजे ते काव्य चार ओळींपुरते सुटसुटीत ठेवता येत होते

किणीकरांवर मानवेंद्रनाथ रॉय ह्यांच्या विचारसरणीचा मोठा प्रभाव होता. त्यांच्या नावावरूनच त्यांनी स्वतःला ‘रॉय’ हे नाव घेतले होते. रॉय यांनी 'रॅडिकल ह्यूमॅनिझम’चा पुरस्कार केला. त्या काळच्या महाराष्ट्रात अनेक नेत्यांवर, लेखकांवर आणि विचारवंतांवर रॉय ह्यांचा प्रभाव पडला होता. रॉय ह्यांनी क्रांतीचा मार्ग नाकारला असला, तरी त्या काळी तरुण असलेल्या किणीकरांना मनात कुठेतरी क्रांतीचे आकर्षण वाटले असणार.......

किणीकरांच्या कवितेतील आशयघनता पचवायची असेल, तर खूप विचार करायला लागतो. ह्या अर्थाने ते मर्ढेकरांच्या खूप जवळचे आहेत

कल्पवृक्ष तुम्हाला काय देतो? तो तुमच्या मनाला पाहिजे ते देतो. म्हणजे तुम्हाला मनाच्या पातळीवर अडकवतो. तो तुम्हाला मनाच्या पार जाऊ देत नाही. म्हणजे अध्यात्माच्या दृष्टीने तो चुलीत घालण्याच्याच लायकीचा असतो. एखादी बाई खानावळ घालून भूक भागवते, त्याप्रमाणेच पैसा मानवाच्या विविध भुका भागवण्याचेच काम करतो. सुखे पुरवण्याचे काम करतो. अमृत तरी काय करते? तुम्हाला अमर बनवते. पण आत्मा अमरच असत नाही काय?.......

म्हटले तर हा ग्रामीण राजकारण उलगडून सांगण्याचा खटाटोप आहे अन् म्हटले तर शेतकऱ्यांना लुबाडणाऱ्या व्यवस्थेला पर्याय उभे करणाऱ्या पुढच्या पिढीतील शेतकरी तरुणांचा संघर्ष आहे

ही केवळ भानुदासराव पाटील, विक्रम शिंदेचीच कथा नाही, तर आबासाहेब जाधव, दिनकरराव पाटील यांच्यासारख्या लोकशाही प्रक्रियेने उदयास आलेल्या नव्या सरंजामदारांचीही गोष्ट आहे. आर्थिक संसाधनांच्या बळावर वाट्टेल तेवढा पैसा मोजून निवडणुका जिंकणारे, मतदारांचा कौल फिरवणारे आबासाहेब, दिनकरराव केवळ हैबतपुरातच नव्हे, महाराष्ट्रात सगळ्याच मतदारसंघांत दिसून येतात, पण.......

या पुस्तकातल्या ‘बिटविन द लाईन्स’ नीट वाचल्या, तर आजच्या मराठी पत्रकारितेची ‘अवनत’ अवस्था आणि तिची ‘ऱ्हासपरंपरा’ नेमकी कुठून सुरू झाली, हे लख्खपणे समजते!

आपल्या गुणी-अवगुणी सहकाऱ्यांकडून उत्तम ते काढून घेण्यापासून, समाजातल्या व्यक्ती-संस्था यांचं योगदान नेमकेपणानं अधोरेखित करण्यापर्यंत बर्दापूरकरांचा सर्वत्र संचार राहिला. त्यामुळे त्यांच्या पत्रकारितेला सत्त्व, नैतिक बळ आणि गांभीर्याची झळाळती झालर लाभत राहिली. आजच्या मराठी पत्रकारितेच्या संदर्भात त्या झालरीचा ‘थर्मामीटर’ म्हणून वापर केला, तर जे ‘तापमान’ कळतं, ते काळजी करावं, असंच आहे.......

लोकशाहीबद्दल आस्था किंवा काळजी व्यक्त करणं, ही काही लोकांचीच जबाबदारी आहे, हा समज खोडून काढायचा तर कामच केलं पाहिजे. ‘लोकशाही गप्पा’ हे त्या व्यापक कामाच्या गरजेतून आलेलं छोटंसं काम आहे

पुरेशी मेहनत करून आणि संवादाच्या सर्व शक्यता खुल्या ठेवून लोकांशी बोललं गेलं, तर प्रत्येकाच्याच आकलनात वाढ होते. आणि हळूहळू भूजलाची पातळी उंचवावी, तसं लोकशाहीबद्दलचं भान सखोल होण्याची शक्यता निर्माण होते. आपल्या भोवतीच्या गदारोळातून एकमेकांचा हात धरून, एका सजग आणि जिवंत लोकशाहीच्या मुक्कामापर्यंत मैदान मारणं आपल्याला सहज शक्य आहे. त्यासाठी एकमेकांना शुभेच्छा देणं एवढं तरी आपण करूच शकतो. ते मनःपूर्वक करू या!.......

रॉय किणीकर मोठे ठरतात ते त्यांच्या जीवनदृष्टीमुळे. त्यांच्या जाणीवेला एकाच वेळी मानवी जीवनातले आदर्श आणि पाशवीपणासुद्धा दिसतो!

पाण्याच्या लाटांवर तरंगणाऱ्या आगीइतकी प्रीती अस्थिर असते. क्षणभंगूर असते. पाण्यावरची आग जेवढी सुंदर दिसते तेवढीच प्रीती सुंदर दिसते आणि असतेही. आग ‘इन्टेन्स’ असेल, तरच ती पाण्यावर किंवा पाण्यामध्ये टिकू शकते. ज्वालामुखीचा लाव्हा समुद्रात तेजाळत राहतो. पण, कितीवेळ? हळूहळू पाण्याच्या स्पर्शाने त्याचाही दगड होतो. प्रीतीचेही तसेच असते. लग्न जन्माची गाठ आहे, पण प्रेमाविषयी तसे कसे म्हणता येईल? .......

रॉय किणीकर ‘आधुनिक काळा’तील बंडखोर प्रवृत्तीचे कवी होते. म्हणून त्यांनी शारिरिक प्रेमाच्या रुबाया लिहिल्या...

इंग्लंडमध्ये वर्ड्सवर्थ आणि कोलरिज ह्यांनी १८००च्या सुमारास, साहित्यात ‘रोमँटिक मूव्हमेंट’ आणली. सामान्य माणसाच्या भावभावना हा कवितेचा विषय असू शकतो, हे ह्या मूव्हमेंटमधील कवींनी ठासून सांगितले. पुढे १८८०च्या सुमारास केशवसुतांनी अशा प्रकारची नवी कविता लिहिली, पण त्या काळाच्या मानाने प्रेमभावना फक्त लिहिली गेली. शारिरिक प्रेमाचे वर्णन कवितेत यायला पुढे ७० वर्षांचा काळ जावा लागला.......

‘प्रोपगंडा’ : राजकारणाबद्दल तावातावाने बोलणाऱ्या भावनाशील ‘भारतीय जनमानसा’ला भानावर आणणारं पुस्तक

पत्रकार रवि आमले यांचं ‘प्रोपगंडा’ हे पुस्तक आपल्या डोळ्यांत अंजन घालण्याचं काम करतं. आपण अनावश्यक आणि असत्य माहितीच्या विळख्यात गुरफटलो आहोत. त्यातून जे पद्धतशीरपणे आपल्यापर्यंत पोचवलं जातं, त्यालाच आपण कळत-नकळत ‘सत्य’ मानायला लागतो, याचा हे पुस्तक पर्दाफाश करतं. अनेक उदाहरणांच्या माध्यमातून लेखकाने ‘प्रोपगंडा’ कसा राबवला जातो, हे साधार पुराव्यानिशी सांगितले आहे.......

रॉय किणीकर आध्यात्मिक होते की नाही, मानवी बुद्धीच्या पलीकडे ते गेले होते की नाही, हे कळायला मार्ग नाही, पण त्यांना अध्यात्म बुद्धीच्या पातळीवर तरी चांगलेच उमगले होते, ह्यात शंका नाही!

किणीकर चार ओळी लिहितात आणि आपल्याला केवढा प्रवास घडतो! कला आणि निसर्ग हा संवेदनशील लोकांचा विसावा असतो. हे रुबाई लिहिणारे लोक मूळचे आध्यात्मिक. किणीकर आध्यात्मिक होते ह्या विषयी कुणाच्या मनात काही शंका असायचे कारण नाही. आता पर्यंत ते अनेक रुबायांमध्ये दिसलेलेच आहे. पुढेही ते दिसत राहीलच. स्वतः उमर खय्याम सूफी होता. पण ह्या लोकांना अध्यात्माच्या अलीकडे जे आहे ते जगून घ्यायचे आहे.......

‘आधुनिक चाणक्य’ : या पुस्तकात अभ्यास असलाच, तर तो केवळ ‘अप्रिय गोष्टी’ कशा टाळाव्या याचा आणि संशोधन असलेच, तर ते बहुधा ‘प्रचारपत्रकां’चे आणि सध्याच्या ‘सरकारी फतव्यां’चेच आहे

पहिल्या प्रकरणाच्या शेवटी लेखकाने लिहिले आहे की, अमित शहा यांचा हा केवळ व्यक्तिपूजनाचा सोहळा नाही (अर्थात असे आवर्जून सांगावे लागते, याचा अर्थ हे लेखन तसेच आहे, हे लेखकालाच अपराधी वृत्तीने जाणवते आहे.), तर नवनवीन नेतृत्व घडणीच्या वस्तुपाठाचाच तो एक भाग ठरावा. काल्पनिक घटना सत्य आहेत असे दाखवून, व्यक्तीमाहात्म्याबाबत दडपून लिहायचे, असा हा मामला आहे.......

प्राचार्य कौतिकराव ठाले सरांनी उन्हातान्हात भटकणाऱ्या माझ्यासारख्या अनेक गरीब, होतकरू तरुणांना सांभाळलंय… म्हणून मला ते ‘आधारवड’ वाटतात!

आज ठाले सरांविषयी लिहिताना त्याच कृतज्ञतेचा मी नम्रपणे उच्चार करतोय. त्यांनी मला रोजीरोटीला लावलं. एवढंच नाही, तर गरिबी सोसताना अनुभवाला येणाऱ्या अपमानित जीवनाचा भूतकाळ विसरायला लावेल, असं सन्मानाचं जगणं माझ्या वाट्याला येण्यात त्यांचा मोलाचा वाटा आहे. त्यांची पितृछाया आजतागायत माझ्यावर आहे. वयाच्या ८१व्या वर्षीही हेवा वाटावी, अशी त्यांची ऊर्जा आहे.......

रॉय किणीकर रुबाईची परंपरागत ताकद आणि भारतीय आध्यात्मिक जीवनदृष्टी ह्यांच्या मिलाफातून एक वेगळेच जादूभरले रसायन तयार करतात…

रॉय किणीकरांमध्ये खूप धूमधाम आहे, निराशा आहे, तळमळ आहे, पश्चात्ताप आहे, माया आहे, प्रेम आहे, रसिकता आहे. सगळ्या सगळ्या भावना आहेत. सुखावणाऱ्या भावना आहेत आणि हैराण करणाऱ्याही भावना आहेत. पण ह्या सगळ्या ‘हैरानगी’ला किणीकर पुरून उरतात. किणीकर ह्यांच्याकडे एक विदुषकी जीवनदृष्टी होती. एक सुंदर मिश्किलपणा होता. किणीकर कित्येकदा फार अप्रतिम ओळी लिहून जातात.......

‘सोलापूर जिल्ह्याचे शिल्पकार : भाग १’ - सोलापूरच्या संघर्षमयी इतिहासाचे ताणेबाणे उलगडणारे पुस्तक!

या नामवंतांपैकी अप्पासाहेब वारद यांचे कार्य हे १९व्या शतकात झाले. माढ्याचे जी. डी. साठे, हाजी हजरत खान अशा पाच-सात जणांचे कार्य हे २०व्या शतकाच्या पूर्वार्धातील आहे, तर बाकीच्यांचे स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतरच्या काळातले आहे. हा संग्रह वाचणाराला ग्रामीण जीवनाचे, राजकीय जीवनाचे, तसेच संघर्षमयी विकासाच्या इतिहासाचे सगळे ताणेबाणे पाहायला मिळतात व वाचकांच्या विचारांना चांगलीच चालना मिळते.......

देव आनंद हा हिंदी चित्रपटसृष्टीमधला पहिला ‘रोमँटिक हिरो’ म्हटला, तर त्याचा वारसा थेट शाहरुख खानपर्यंत येतो. आणि मग वाटेत लागतात शम्मी कपूर, राजेश खन्ना आणि ऋषी कपूर

विषय ठरला आणि आमच्या चर्चांना सुरुवात झाली. आमच्या तिघांच्या चर्चांमधून हळूहळू पुस्तकाने आकार घ्यायला सुरुवात केली. देव आनंद आणि शाहरुख खानमध्ये असलेलं साम्य, देव आणि शम्मी कपूर यांचं नातं, राजेश खन्नाचं सुपरस्टार होणं, ऋषी कपूरने अमिताभ बच्चनच्या काळात हिंदी सिनेमामधला रोमान्स जिवंत ठेवणं आणि तिथून शाहरुख खानपर्यंत येणं.......

जागतिकीकरणाच्या परिणामांच्या परिप्रेक्ष्यात १९९०नंतरचा महाराष्ट्र, जनजीवन आणि जनआंदोलने, हे या पुस्तकाचे मध्यवर्ती सूत्र आहे...

नव्वदच्या दशकात जागतिकीकरण आणि आर्थिक नवउदारमतवादी धोरणे राबवण्याच्या प्रक्रियेतून जगभर प्रचंड बदल झाले. महाराष्ट्रातल्या बदलांचा मागोवा या घेतला असून तो वाचकांना एक व्यापक दृष्टी देऊ शकतो. यात महाराष्ट्रातले विविध प्रश्न समजून घेऊन त्यांच्या सोडवणुकीसाठी वैचारिक भूमिका स्पष्ट करणारे महत्त्वाचे लेख आहेत. सर्व प्रत्यक्ष चळवळीतील कार्यकर्ते आहेत. त्यामुळे त्यांच्या लेखनात वैचारिक स्पष्टता दिसते.......

हे पुस्तक वाचणं म्हणजेच ज्वलंत मानवी समस्या सोडवण्याची वाट शोधणं. ज्यांना ती शोधायची आहे, त्यांच्यासाठी हा संदर्भाचा एक दस्तऐवज आहे

कॉ. भीमराव बनसोड यांनी ३० महत्त्वाच्या पुस्तकांबाबत केलेलं हे लिखाण आहे. विविध विषयांवर काम करणाऱ्या किंवा अभ्यास-व्यासंग करणाऱ्या उत्तुंग व्यक्तींच्या वैचारिक-सैद्धान्तिक भूमिकांचा एक प्रकारे या लेखनात बनसोड यांनी ऊहापोह केला आहे. म्हणून दलित तसेच मार्क्सवादी विचारांचा आवाका समजून घ्यायलाही, हे लेखन मदत करेल. हे पुस्तक मूळ पुस्तकं वाचायला प्रेरित करते.......

केवळ इंग्रजी, मराठी, हिंदीच नव्हे, तर इतरही भाषांमध्ये अनुवादाचं काम करणाऱ्या अनुवादकांसाठी हे पुस्तक मार्गदर्शक व्हावं, असा प्रयत्न मी केलेला आहे

खरं तर मी अनुवादाला सुरुवात करण्यापूर्वी कोणताही कोर्स केला नव्हता, अनुवादाच्या तांत्रिक अंगांचं काही प्रशिक्षण घेतलं नव्हतं. पूर्वानुभव तर शून्यच होता; पण इंग्रजी भाषेबद्दल आपुलकी होती आणि मातृभाषा मराठीवर विलक्षण प्रेम होतं. तिची थोडीफार सेवा आपल्या हातून घडावी, ही प्रामाणिक इच्छा होती. बस, एवढ्याच भांडवलावर मी स्वतःला साहित्याच्या या महासागरात खुशाल झोकून दिलं.......

‘वसप’च्या माध्यमातून महादेव माने यांनी मराठी साहित्यविश्वात एक दमदार पाऊल टाकलं आहे. त्याबद्दल त्यांचं अभिनंदन!

वेगवेगळ्या अंगाने मानवी नात्यावर वेळोवेळी वाईट परिस्थितीची जी छाया (वसप) पडते, त्याचंच शब्दरूप म्हणजे या कथासंग्रहातील दहा कथा. ही कथा ग्रामविश्वाचे अनेकानेक सूक्ष्म कंगोरे उलगडून दाखवते. या प्रत्येक कथेचा नायक पुरुष असला, तरी कथा कुठेही पितृसत्ताक होऊ न देण्याचं भान लेखकानं कसोशीनं पाळलं आहे.......

प्रशान्त, तुझ्या लेखनातले धागेदोरे ‘सिम्फनी’मय असतात. त्यात ‘डिस्टॉर्शन’चं सौंदर्य आहे. या लेखनात ‘सुरूप-कुरूप’च्या पलीकडचं काही असतं. ‘चक्रमपणा’ही असतो…

तुझ्या लेखनात चक्रमपणा आहे, परंतु तो निव्वळ चक्रमपणा म्हणून येत नाही. म्हणजे पर्वती पायांवर चालून चढता येते, तर मी ती हातांवर चालून चढून दाखवतो, अशा तर्‍हेचा तो चक्रमपणा नाही. त्या चक्रमपणाला स्वतःची चक्रम शिस्त आहे. मला असं वाटतं की, त्याचं मूळ तुझ्या तत्त्वज्ञानाच्या अभ्यासात आहे. तू जे तत्त्वज्ञान वाचलं आहेस, ते तुला पचलेलं आहे. तू अर्धा-कच्चा नाही आहेस. तुझ्या ‘डिस्टॉर्शन्स’मधून ‘ब्युटी’ दिसत राहते.......

लेखिकेने स्त्री-पुरुष समता, समानता, स्त्रियांचे स्वातंत्र्य, विवाह, संततीनियमन, सामाजिक काम, ब्रह्मचर्य यांवरच्या लिखाणातून ‘रॅडिकल गांधी’ उभा केला आहे. यातच या पुस्तकाचे योगदान सामावले आहे

वास्तविक म.गांधींच्या कार्याचा ऐतिहासिक दृष्टीने विचार करून आजच्या काळाला उचित असा विचार त्यातून शोधला पाहिजे. या ऐवजी ऐतिहासिक व समग्रदृष्टीचा त्याग करून अस्मितांचे जतन सुरू आहे. अर्थातच यात गांधींच्या अनुयायांचाही दोष आहेच. या पार्श्वभूमीवर परिवर्तनवादी लेखिका व झुंजार कार्यकर्त्या निशा शिवूरकर यांनी या पुस्तकात ‘गांधीजी आणि स्त्री-पुरुष समते’च्या विविध पैलूंचा चिकित्सक विचार केला आहे.......

मानवी जगण्याची एकूण होरपळ आणि प्राथमिक प्रेरणांची रटरट व्यक्त करण्यासाठी ‘आधुनिक कथे’सारखं दुसरं प्रभावी माध्यम नाही

सतीश आयुष्याला थेट भिडणारा माणूस आहे. अशी माणसं जे निरखतात ते जगातल्या श्रेष्ठ माणसांना विचाराअंती सुचलेलं असतं. या कथेतला अविनाश हा सतीशचा जुळा भाऊ वाटतो. त्याला कुठल्याही गोष्टीच्या कानाकोपऱ्यात विखुरलेले बारीकसारीक भावनांचे, प्रेरणांचे, इच्छांचे, आकांक्षांचे आणि असूयेचे सुवर्णकण दिसून जातात. त्यांना आपल्या कथेत आणून तो आपल्या कथा अर्थगर्भ तर करतोच, पण त्या वाचताना वाचक सर्वांग तल्लखी अनुभवतो.......

नव्वदोत्तर कवितेला देशीवादी, सौंदर्यवादी किंवा महानगरी अशा कोणत्याही चौकटीत बसवणे तिच्यावर अन्यायकारकच ठरेल, कारण ही कविता सर्व प्रकारच्या चौकटींचा निषेध करते

मराठी कवितेत उत्तर-आधुनिक विचार पूर्णांशाने प्रकट झाला आहे, असे जरी ठामपणे म्हणता येत नसले, तरी प्रस्तुत ग्रंथात निवडलेल्या आठ कवींच्या कवितांमधून ‘उत्तर-आधुनिक संवेदन’ प्रभावीपणे व्यक्त झाले आहे, असे म्हणता येते. नव्वदोत्तर कालखंडातील उत्तर-आधुनिक जाणिवा व्यक्त करणाऱ्या या आठ कवींनी आपापल्या अनुभवक्षेत्राशी संबंधित प्रश्न प्रामाणिकपणे आजच्या वर्तमानाच्या भाषेत जोरकसपणे उपस्थित केले आहेत.......

नाळ तोडायच्या आधीपासून चितेपर्यंत, बाळहंबरापासून हंबरड्यापर्यंत ज्या स्त्रियांचा जीवनप्रवास प्रचंड वेदनादायी अन् संघर्षमय झाला, अशा जगातल्या सगळ्याच जातिधर्मांच्या असंख्य अनामिक स्त्रियांना अन् माझ्या प्रिय आईला ही कादंबरी समर्पित

जुनाट बुरसटलेल्या पायवाटा सोडून अशी बंडखोर अशिक्षित स्त्री ही स्त्री-मुक्तीच्या नव्या वाटा कशा शोधत असेल? स्वतःच्याच घरात निर्वासितांसारखं जीवन जगूनही अन् आयुष्याच्या वेगवेगळ्या टप्प्यांवर सतत उपेक्षेची जन्मठेप भोगूनसुद्धा शापितासारखं जीवन व्यतीत करणारी स्त्री खंबीरपणे कशी लढली असेल? तिच्या याच बंडाची अन् संघर्षाची गोष्ट कादंबरीत मांडण्याचा मी पोटतिडकीनं प्रयत्न केलाय.......

श्रीभाऊंसारखा दर्दी, नव्या विचारांचं स्वागत करणारा, आपल्या तरुण संपादकाच्या मागे भक्कमपणे उभा राहणारा आणि चांगल्या लेखनाला दाद देणारा संपादक यापुढे होणे नाही!

श्रीभाऊंसारख्या नामवंत संपादकाच्या मार्गदर्शनाखाली मला संपादनाचे धडे गिरवता आले. मी चार वर्षे त्रैमासिक स्वरूपातल्या ‘माणूस’चं संपादन केलं. श्रीभाऊंचे माझ्यावर खोल संस्कार आहेत. त्यामुळे आजही दिवाळी अंक चाळले आणि ढिसाळ संपादन दिसलं की, डोक्यात राग शिरतो. श्रीभाऊ ‘माणूस’च्या अंकांच्या अनुक्रमणिकासुद्धा किती काळजीपूर्वक तयार करत! त्यांच्या मते अनुक्रमणिका म्हणजे अंकात शिरण्याचा दरवाजा.......

देशात आज काय चाललं आहे, याबाबत भिन्न मतं आहेत. तीही दोन टोकाची. कुणी म्हणतात, हा ‘अमृतकाल’ आहे, तर काहींना हा ‘जहरकाल’ वाटतोय...

मुळात प्रश्न कथानकात जे काही घडतं, ते खरंच घडतं का याचा आहे. आणि समजा घडवलं गेलं असलं, तर ते कोणत्या पद्धतीनं घडवण्यात आलं असावं, त्याला कुणाची प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष मदत-सहाय्य असावं, याचा तर्कशास्त्राच्या आधारे घेण्यात आलेला हा शोध आहे. यासाठी दैनिकं, साप्ताहिकं आणि, नियतकालिकांतील बातम्या, लेख मुलाखती यांचा आधार घेतला आहे. खास उल्लेख करायचा तो ‘गुजरात फाइल्स’ या पुस्तकाचा.......

बऱ्याच काळानंतर मराठीत ‘नवा नायक’ अवतरलाय... हीज नेम इज अगस्ती… ओन्ली अगस्ती!...

भक्कम प्लॉट असेल, तर्कशुद्ध रहस्य असेल, तरच त्याच्या उलगड्यात मौज. श्रीकांत बोजेवार यांनी ते येथे व्यवस्थित साधले आहे. ते ‘कसे’ याची वर्णने करत गेल्यास रहस्यफोडीचा गुन्हा घडायचा. तेव्हा ते प्रत्यक्षातच वाचलेले बरे. ते नक्कीच आनंददायी ठरेल. हां, त्यासाठी एकच अट. ती आपली समीक्षकी दृष्टी जरा बाजूला ठेवावी.......

हा ‘दस्तावेज’ कष्टाने पिचून जाणाऱ्या गरीब माणसांचा आहे... तो धडपडणाऱ्यांसाठी सदैव रस्ता दाखवत राहील!

लेखकाने आजूबाजूचा भोवताल आधुनिकरणाच्या नावाखाली कसा बदलत आहे आणि त्यातून परत माणसू कसा गुलाम होत आहे, याचीदेखील मांडणी केली आहे. म्हणजे सध्याचा माणूस बेकार कसा होत आहे, तो कर्जात, व्यसनात, वैफल्यात कसा अडकला आहे, याचे अनेक दाखले समोर येतात. त्यामुळे या कादंबरीला एक विशेष महत्त्व आहे.......

‘भावनिक प्रथमोपचार घरच्या घरी’ आणि ‘मैत्री मनाशी’ : मानसिक आरोग्याच्या समस्यांबाबतची सजगता, सतर्कता आणि जाण वाढवणारी पुस्तके

आपल्या वागण्यातील बऱ्याचशा नकारात्मक बदलांची नोंद, अभ्यास आणि त्यांचे विश्लेषण हे पुरेशा वैज्ञानिक पद्धतीने होत नाही अन् त्यावर विवेकी संवादही होत नाही. त्यासाठी सर्वसाधारणपणे आपल्या भवतालच्या माणसांचा या विषयावरील प्राथमिक जागृतीचा लसाविसुद्धा सकारात्मक असावा लागतो. त्याचबरोबर सामूहिक साक्षरता आणि सामूहिक इच्छाशक्ती यांची टक्केवारी वाढवावी लागते.......

पत्रकारच व्हायचं असं माझं काही निश्चित नव्हतं...

हे आत्मचरित्र नाही. गेल्या साडेचार दशकातील पत्रकारितेच्या काळाचं इतिहासलेखन नाही, समकालाचा तो वेध किंवा ते एक सरसकट ‘स्टेटमेंट’ नाही, कुणाची स्तुती किंवा कुणाला कमी लेखण्याचा हा प्रयत्न नाही किंवा पत्रकारितेतील योगदानाचा तो दावा नाही. पत्रकारितेच्या बदललेल्या स्वरूपाच्या विरोधात फोडलेला तो निषेधात्मक कर्कश टाहोही नाही, तर पत्रकारिता करताना आलेल्या अनुभवांचं हे काहीसं प्रांजळ कथन आहे.......

‘झांबळ’ : बदलत गेलेल्या ग्रामसंस्कृतीच्या ऱ्हासपर्वाचं चित्रण हा या कथांचा ‘युएसपी’ आहे…

‘झांबळ’मधले दुःख तसं एकजातीय नाही, ते अनेकपदरी आहे. शेवटाच्या अग्रावर उभ्या ग्रामजीवनातल्या बऱ्यावाईट अशा दोन्ही माणूसपणाच्या यातल्या नोंदी अजून भग्न रूपात का होईना शिल्लक अवशेषांचं अस्सल दर्शन घडवतात. तशा गावाच्या लोकजीवनात कालौघात दंतकथा बनलेल्या प्रेमाच्या-सुडाच्या-पिढीजात वैराच्या किस्सेवजा कथाही येतात. पण त्याचा मुख्य स्वर आहे भरलेल्या, नांदत्या ग्रामजीवनाचा ऱ्हास.......

‘निर्मला पाटील यांचे आत्मकथन’ : या कादंबरीत स्त्रीवाद आहे, वर्णव्यवस्थेची चिकित्सा आहे, वसाहतवाद आहे, लिंगभावाचे राजकारण आहे…

या कादंबरीत स्त्रीवाद आहे, वर्णव्यवस्थेची चिकित्सा आहे, वसाहतवाद आहे, लिंगभावाचे राजकारण आहे. या कादंबरीची अनेक वाचनं संभवतात, तरी यापलीकडे हे सगळं असण्याला ठोस कारणं असूनही त्यांची चिकित्सा करत, तरी त्यातून व्यक्तिगत आयुष्यात येऊ शकणाऱ्या नकारात्मकतेला मागे ठेवत निर्मला आयुष्याला कडकडून भेटण्यासाठी आपले बाहू पसरत सकारात्मक सम गाठते.......

इंद्रधनुष्य पाहताना आपल्याला वेगवेगळ्या रंगांच्या छटांचा अनुभव येतो, त्याचप्रमाणे हे पुस्तक वाचताना चेखवच्या कथांच्या विविध रंगच्छटा अनुभवायला मिळतील!

या कथा आपल्याशी ‘स्पेस-टाईम’ ओलांडून ‘रिलेट’ करतील; आपल्याच जगण्याबद्दल आपल्याला छोट्या-मोठ्या कहाण्या सांगतील; कदाचित आपल्या नजरेतून सुटलेल्या आपल्याच दुर्गुणांवर, विसंगतींवर बोट ठेवतील; आपल्याभोवती आपण स्वत: तयार केलेले कोश दाखवतील आणि झालंच तर आपल्या आयुष्यातल्या दररोज घडणार्‍या सापेक्ष शोककहाण्या उलगडून दाखवतील.......

श्री. पु. भागवत : व्यापक सामाजिक-सांस्कृतिक भान असलेले, वाङ्मयासह सर्व कलांवर प्रेम करणारे संपादक, प्रकाशक आणि वाङ्मयचिंतक

श्री. पु. भागवत अपूर्ण, अर्ध्यामुध्या साहित्यकृतीला परिपूर्ण बनवणारे संपादन करत. समोर आलेल्या लक्षणीय साहित्यकृतीला कलासंपन्न बनवू शकणारे, पण तिच्यात सुप्तपणे दडलेले घटक श्री. पुं. ना चटकन जाणवत. अशी अभिरुची, असे साहित्यकृतीच्या स्वरूपाचे अंतर्ज्ञान श्री. पु. भागवतांच्या आधी कुठल्याही संपादकाला प्राप्त झाले नव्हते. या अर्थाने ते एकमेव संपादक होते.......

‘आम्हीही भारताचे लोक’ : तृतीयपंथीयांबद्दलच्या पूर्वग्रहांनी सामाजिक मानसिकतेला प्रचंड विळखा घातला आहे. त्यातून सुटायचे असेल, तर आपल्या पूर्वग्रहांचे ‘डी-कंडिशनिंग’ करावे लागेल!

तृतीयपंथीयांच्या अनेक समस्या या पुस्तकात मांडल्या आहेत. त्या काय आहेत ते समाजापर्यंत पोहोचणे व त्यांच्याबद्दल जागृती होणे अपेक्षित आहे. परंतु फक्त समस्या मांडून हे पुस्तक थांबत नाही, तर या समस्यांच्या निवारणासाठी काय करता येईल, याचा ऊहापोहही राजकीय पक्ष, शैक्षणिक क्षेत्र, सामाजिक संस्था, शासकीय विभाग अशा वेगवेगळ्या दृष्टीकोनांतून त्यात केला आहे. त्यामुळे हे पुस्तक कृतिशीलतेला चालना देणारे आहे.......

‘आम्हीही भारताचे लोक’ : हे पुस्तक केवळ परिषदेचा दस्तावेज न होता, त्याला संदर्भग्रंथाचंही मोल यावं, या दृष्टीने आम्ही प्रयत्न केला आहे…

स्वतंत्र भारताचा राजकीय, सामाजिक, सांस्कृतिक, आर्थिक इतिहास अशा अनेक संघर्षांनी व मूलगामी परिवर्तनांनी भरला आहे. अशा सर्व घटकांमधला कदाचित सर्वांत दुर्लक्षित आणि संख्येने कमी असल्याने बेदखल ठरलेला घटक म्हणजे ‘तृतीयपंथी समुदाय’. त्यावरचं हे पुस्तक म्हणजे तृतीयपंथीयांची व्यापक समाजात दखल घेण्याच्या दृष्टीने केलेली एक छोटीशी सुरुवात आहे.......

‘प्रॉफेट साँग’ : आयर्लंडमधल्या हुकूमशाहीच्या आगमनाची चुणूक दाखवणारी ‘बुकर’प्राप्त कादंबरी

‘प्रॉफेट साँग’चा लेखक पॉल लिंच वाचकांना बर्फाळ नदीत खेचत नेतो. एक स्त्री तिच्या देशात अवतरलेल्या फॅसिस्ट सरकारच्या पोलादी पकडीमधून आपली उर्वरित दोन मुलं आणि स्वत:ला कशी वाचवते, त्याची ही कहाणी आहे. उद्धव शेळक्यांच्या ‘धग’मधली कौतिक सतत आठवत राहावी, इतकी आयलिश धडपडी आणि ठाम आहे. ती स्वत:साठी जगतच नाही जणू, फक्त स्वातंत्र्यासाठीच जगते.......

‘आठवणी व संस्मरणे’ : स्वातंत्र्यपूर्व काळात समाजाची निरलस सेवा करणाऱ्या बहुजन समाजातील एका कर्तबगार स्त्रीची, ‘भगिनी जनाक्का’ची जीवनकथा

या लेखनातून जनाक्का शिंदे यांच्या चरित्रकार्यावर तर प्रकाश पडणार आहेच; त्याचबरोबर एकोणिसाव्या शतकाअखेरीच्या व विसाव्या शतकातील पूर्वार्धातील महाराष्ट्रातील स्त्रीजीवनावर व त्यांच्या भावविश्वावर काहीएक प्रकाश पडणार आहे. बहुजन समाजातील स्त्रियांचे शिक्षण व कुटुंबजीवनाचे स्वरूप लक्षात येईल. वैधव्यस्वरूपाचे जिणे जगणाऱ्या स्त्रीचे हे आगळेवेगळे असे कथन आहे.......

पहिल्या मोहिमेवर निघालो, तेव्हा मानवी क्रौर्याची आणि अगतिकतेची एवढी परिसीमा अनुभवाला येईल, असं मात्र वाटलं नव्हतं!

सत्ता, मग ती आर्थिक वा धार्मिक असो वा साधनसंपत्तीच्या अधिकारासाठी असो, कोणाच्या हाती असावी यावर त्या सामान्य जनतेचं काही मत असतं असंही नाही. या नाड्या कोणाच्या हाती असाव्यात, याबाबत त्याचा काहीही आग्रह नसतो. पण दुर्दैवाने याच लोकांची युद्धात सर्वाधिक होरपळ होताना मी बघितली आणि अनेकदा मन उदास झालं. .......

‘पत्र आणि मैत्र’ : मराठी साहित्यव्यवहाराचे आणि विशेषत: मुद्रण\प्रकाशन-संस्कृतीचे दर्शन घडवणाऱ्या या ग्रंथातून लेखक, वाचक आणि समीक्षक ही त्रिपुटी नेमकी कशी आहे, हेही उमगते

दिलीपरावांविषयीचे लेख आणि त्यांच्या मुलाखती यांशिवाय या ग्रंथामधील अत्यंत महत्त्वाचा भाग त्यांनी लिहिलेली पत्रे. यातील सर्वाधिक पत्रे दिलीपरावांनी आपल्या लेखकांना लिहिली आहेत. आणि बहुतेक वेळा ही पत्रे संबंधित लेखकाच्या पुस्तकाच्या निमित्ताने त्यांनी त्यांच्याशी साधलेला एक प्रकारचा मुक्तसंवाद आहे. दिलीपरावांनी जिथून आपली कारकीर्द सुरू केली, त्या नियतकालिकाचे नावच ‘माणूस’ होते.......

दिलीप माजगावकर मराठी प्रकाशनक्षेत्रात ‘मशागतीच्या माळीकामा’त रमले. त्यांनी वाचकांच्या मनात चांगल्या साहित्याची जाण पेरली

दिलीपरावांचे लेखन, भाषणे, मुलाखती यांच्यातील महत्त्वाचे गुण म्हणजे त्यांची निरीक्षणशक्ती व चिंतनशीलता. यातील सातत्य विस्मयचकित करणारे आहे. ही निरीक्षणशक्ती व चिंतनशीलता व्यक्तीबद्दल, व्यवसायाबद्दल, साहित्याबद्दल आणि त्यापलीकडे अवघ्या समाजाबद्दल दिसते. दिलीपराव ही व्यक्ती त्यांच्या भिडस्त स्वभावामुळे स्वतःला लेखक मानत नसली, तरी त्यांच्या लेखनातून हे चिंतन अल्पाक्षरात आणि म्हणूनच रेखीवपणे प्रकट होत असते.......

भारताच्या यातनांकडे किसिंजर यांचं लक्ष जाईल अशी कल्पना करणार्‍या भारतीयांना अमेरिकेच्या लेखी किती क्षुल्लक महत्त्व होतं, हे समजून आल्यानंतर विटंबना झाल्यासारखं वाटायला लागलं

किसिंजर आणि त्यांचा चमू हे भर पावसात उतरले असले, तरी त्यांच्याविरुद्धची डाव्यांची अनिवार्य निदर्शनं होतच राहिली. विमानतळावर पोलिसांपेक्षाही कमी संख्या असलेले निदर्शक काळे झेंडे फडकवून आणि ‘मृत्युदूत किसिंजर, परत जा.’ तसंच ‘खुनी किसिंजर, परत जा.’ असे फलक दाखवून घोषणा देत होते. अमेरिकी अभ्यागतांना उभ्या मोटारींमध्ये कोंबून वेगाने दूर नेण्यात आलं.......

‘तत्त्वभान’ हे आधी वाचनाचे ‘निमंत्रण’ आणि मग चर्चेचे ‘निमंत्रण’ आहे, ‘आमंत्रण’ नाही. सर्व प्रकारच्या वाचकांसाठी हे ‘निमंत्रण’ आहे

या ग्रंथाचे वाचन ही तत्त्वचिंतनाची पूर्वतयारी आहे. ती पूर्वतयारी करणे म्हणजे तत्त्वज्ञानाच्या चिंतन पद्धतीचा अवलंब करणे, वाचकाला मदतकारक ठरेल, अन्यथा त्याचे चिंतन केवळ ‘स्वैरकल्पनाधारीत तत्त्वचिंतन’ होण्याचा धोका नाकारता येत नाही. तत्त्वज्ञानाच्या चिंतनपद्धतीचा अंगीकार करणे याचाच अर्थ तत्त्वचिंतनाच्या परिभाषेत विचार करणे. या ग्रंथाचे वाचन, मनन व चिंतन आणि मग चर्चा हे ‘तात्त्विक चिंतनाचे प्रशिक्षण’ आहे.......

‘मराठवाडा १९४८ : मुक्तिसंग्रामाचा समकालीन शोध’ - इतिहासाचा अभ्यास करताना, वर्तमानाची चिकित्सा करत, भविष्याचा वेध घेणारे पुस्तक

हैद्राबाद मुक्तिसंग्राम म्हणजे या भूभागाला केवळ भारताशी जोडणे नव्हते. केवळ लष्करी करून थांबता येणार नव्हते. मुत्सदीपणे हा प्रश्न हाताळणे गरजेचे होते. निजाम मीर उस्मान अली यांचे ५ ऑक्टोबर १९४८चे फर्मान व आकाशवाणीवरचे भाषण हे भारताच्या कूटनीतीचे मूल्यात्मक यश असल्याचे लेखक अभ्यासाअंती विवेचन करतात, तेव्हा या लढ्याची आणि लढ्यामागची आणि लढ्यानंतरची यशोगाथा कळते.......

‘अखईं तें जालें : तुकाराम – हिंदुस्थानी परिवेशात’ या ग्रंथाचे दोन्ही खंड अनेक वर्षांच्या ‘तुकारामगाथे’च्या झाडाझडतीचे फलित आहे!

तुकाराम समजून घेण्यासाठी कोणत्या परंपरा समजून घ्यायला हव्यात, याचे उत्तर नेमाडे यांच्या ‘तुकाराम’ या पुस्तकात मिळाले. भक्तिआंदोलन आरंभी कदाचित प्रादेशिक स्वरूपाचे असावे, पण ते केवळ विशिष्ट प्रदेशापुरते सीमित न राहता, त्याचा प्रभाव कालांतराने संपूर्ण हिंदुस्तानामध्ये पाहायला मिळतो. त्यामध्ये वरकरणी भिन्न असलेल्या अनेक परंपरांचे योगदान होते. तेव्हा तुकाराम ‘हिंदुस्तानी परिवेशात’ समजून घ्यायला हवे.......

‘प्रलयानंतरची तळटीप’ : या कवितारूपी तळटीपांना प्रलयंकारी अनुभवांची / घटनांची स्पष्ट पार्श्वभूमी आहे

आपण भवतालाला, अस्तित्वात असलेल्या परंपरागत व्यवस्थांना पेलता येणार नाहीत, सुसह्य होऊ शकणार नाहीत, असे ‘निरागस’ अनुभव आपल्या कवितांमधून व्यक्त करत आहोत, याची जाणीवदेखील कवयित्रीला आहे. ही जाणीव कोणत्याही कवीला / कवयित्रीला आपल्या निर्मितीविषयी आवश्यक असणाऱ्या आत्मविश्वासाच्या जाणिवेशी नाते प्रस्थापित करणारी आहे. अनुभवांची अशी सघनता आणि व्यामिश्रता कवयित्रीच्या समृद्ध अनुभवविश्वाची निदर्शकच मानावयास हवी.......

‘संविधानसभेचे सदस्य’ : देशाचे भवितव्य घडवणारा सामायिक सहमतीचा दस्तावेज तयार करणाऱ्या संविधानसभेच्या सदस्यांची माहिती, संविधान मंजुरीच्या पंचाहत्तरी निमित्ताने…

येत्या २६ नोव्हेंबरला संविधानाच्या मंजुरीची पंचाहत्तरी सुरू होते आहे. त्यानिमित्ताने या पुस्तकाची कल्पना सुचली. संविधानसभेतल्या २९९ जणांची माहिती एका पुस्तकात मावणार नाही, हे उघड होते. म्हणून मग संविधानसभेतल्या या २९९ मधले जे अधिक सक्रिय होते, त्यांची अधिक माहिती, कमी सक्रिय असलेल्यांची थोडक्यात माहिती आणि उरलेल्यांची संक्षिप्त नोंद किंवा फक्त नावांची यादी, असे नक्की केले.......

वैद्यांचे हे वाचन-ओथांबे ओंजळीत झेलून घ्यावेत आणि मग त्यांनी सांगितलेल्या पुस्तकांच्या आडवाटांवरून चालायला सुरुवात करावी…

जयप्रकाश सावंत यांनी त्यांच्या ‘पुस्तकनाद’मध्ये ऱ्होहे लुईस बोर्हेस यांच्या एका विधानाचा उल्लेख केला आहे - ‘मला नेहमी वाटत आलंय की, स्वर्ग म्हणजे एखादी लायब्ररी असणार.’ प्रस्तुत पुस्तक वाचत असताना मला हे वाक्य सारखं आठवत होतं. वैद्य पुस्तकांच्या स्वर्गात राहणारे सद्गृहस्थ आहेत, याचा प्रत्यय मला पुन्हा पुन्हा येत होता आणि त्यांचा हेवा वाटत होता. खरं तर वैद्यांचा हेवा त्यांची ओळख झाल्यापासूनच वाटत आलाय.......

‘कॉम्रेडचा लाल कोट’ : १९८०च्या दशकात डाव्या वर्तुळात वादळ उठणारी दीर्घ कथा

१९८०च्या दशकात डाव्या पक्षांच्या कार्यपद्धतीवर केलेल्या टीकेमुळे या कथेने प्रागतिक वर्तुळात मोठे वादळ उठवले होते. आज तरी काय वेगळी परिस्थिती आहे? ही कथा डाव्या आणि प्रागतिक पक्षांमध्ये कार्य करणाऱ्या नेत्या-कार्यकर्त्यांचे डोळे उघडणारी आहे. साहित्यामुळे समाजात परिवर्तन झाले, बदल झाले, असे म्हटले जाते. ते जरी फारसे खरे नसले, तरीही अशा परिवर्तनवादी साहित्याचा एक अन्वय मान्य करावाच लागतो.......

‘गंगा जमनी संस्कृती’चे समर्थक असणाऱ्या अमीर खुसरोंवर सहिष्णूता व समन्वयावर निष्ठा असणाऱ्या मुस्लिमेतराने कादंबरी लिहावी, ही भारतीय समाजाची व्यवच्छेदकता आहे!

मिलिंद जाधव यांनी या कादंबरीत अमीर खुसरोंच्या जीवनातील घटनांना जोडून एक पट उभा करण्यापेक्षा, त्या इतिहासातील वैशिष्ट्यांना अधोरेखित करण्याचा प्रयत्न केला आहे. समग्र खुसरो कोणत्याही एका पुस्तकात मांडता येत नाहीत, पण त्यांच्या नेमक्या वैशिष्ट्यांची चर्चा करून त्यांचे समग्र व्यक्तिमत्त्व उभे करण्याचा यशस्वी प्रयत्न या कादंबरीतून झाला आहे.......

लिहिल्याशिवाय राहवत नाही, म्हणून हा माणूस लिहितोय. सभोवतालावर बारीक लक्ष आहे याचं… आणि हितसंबंध आड न येऊ देता जे डाचतंय ते स्पष्टपणे मांडतोय

सध्या शंभर-दोनशे शब्दांचे द्विट्स आणि त्याहून थोड्या अधिक शब्दांच्या फेसबुक पोस्ट्सचा काळ आहे. अशा उन्मादी काळात संजय पवार यांच्या लेखनाचं मोल अधिक आहे. त्यांच्या लेखनात अनेक जुने-नवे संदर्भ येतात. चळवळींचे, साहित्याचे, नाटक-सिनेमासंबंधीचे आणि राजकारण-समाजकारणातलेही. मुद्दे मांडताना कार्यकारणमीमांसा असते, तर्क असतो. आणि या सगळ्याचं मूल्य वर्धिष्णू करणारा सघन आणि सखोल विचार असतो.......

जेपींचे मन किती मोठे आहे, हे सर्वज्ञात होते; तरीही लोहियांविषयी इतकी अढी त्यांच्या मनात का होती? त्यांनी ती बाजूला ठेवून लोहियांना जवळ का केले नाही?

जेपी आणि लोहिया यांच्यात स्पर्धा होती का? पण लोहियांनी तर नेहमीच त्यांची नेतृत्व क्षमता मान्य केली होती. मग यामागील कारण काय होते? परस्परांना समजून घेण्यातील अपयश की, दुखावलेल्या भावना? जेपी-लोहिया संबंध हे माझ्या दृष्टीने एक गूढ होते. समाजवादी चळवळीचे नेतृत्व स्वीकारावे म्हणून जेपींचे मन वळवण्याचे प्रयत्न लोहियांनी केले नव्हते असे नाही, पण ते अपयशी ठरले होते.......

बावीस वर्षांपूर्वी या लेखकानं आपल्याला आरसा दाखवला आहे. आपण त्यात कसे दिसतो, हे आता तरी गंभीरपणे आपण पाहणार आहोत का?

संजय पवारांनी लिहिलेल्या या लोकप्रिय सदराचं नाव होतं, ‘एकलव्याच्या भात्यातून’. सदराच्या नावापासूनच ते कोणत्या समुदायाची, कोणत्या समाजघटकांची, कोणत्या दुःखांची फिर्याद करणार, हे स्पष्ट होत जातं. त्याच वेळेला एकलव्याचा भाता बाणांनी भरलेला आहे, अशी ठोस जाणीवही करून देतं. या सदरातील प्रत्येक लेखाच्या शेवटी तिखट शेरा मारणारा एक शेवटचा तीर लेखकानं सोडला आहे. उपहासगर्भ विनोदात तो मोडतो आणि कधीकधी मूळ लेखापेक्षा अधिक.......

वैयर्थतेने भरलेल्या, असहिष्णुतेने चिरफाळत चाललेल्या, भयाण हिंसेच्या, क्रौर्याच्या टकमक टोकावर उभ्या असलेल्या सद्यकालीन सभोवाराचा उभा-आडवा छेद आणि वेध घेणारं हे जळजळीत शोभनाट्य आहे

‘प्रतिक्षिप्त’ हे शीर्षक या स्तंभलेखनपर पुस्तकाला देताना पवारांना नेमकं काय अभिप्रेत आहे कल्पना नाही, परंतु मज्जारजू आणि मेंदूतही संदेशवहन पोहचवून भयंकराच्या दरवाजासमोर धडका मारायला लावणारं, कृतिशील हस्तक्षेपाकडे निर्देश करणारं, हे मौलिक पुस्तक आहे, असं आवर्जून अधोरेखित करावंसं वाटतं. ‘प्रतिक्षिप्त’ म्हणजे भाषेच्या चौफेर हुकमी फटकाऱ्यांचं तीव्र ज्वालाग्राही रसायन.......

‘रुळानुबंध’ : म्हटलं तर हे एका ‘लोकोपायलट’चं आत्मकथन आहे, पण त्याच वेळी आठवणींच्या प्रदेशात केलेली स्वैर मुशाफिरीदेखील आहे!

लोकोपायलटचं हे जगणं विलक्षण आणि खूपच वेगळं आहे. सलग आठ-दहा तास ड्युटी करणाऱ्या ड्रायव्हरसाठी इंजिनमध्ये या मूलभूत सुविधादेखील नसतात. अनेकदा डबासुद्धा कसाबसा खावा लागतो. इंजिनाला मागे जोडलेल्या २०-२२ डब्यांत बसलेल्या माणसांचं जीवन सुरक्षित राहावं, ही जबाबदारी असते, पण त्यासाठी समोर आलेल्या जीवाला मात्र तो वाचवू शकत नाही! हे सगळं ‘रुळानुबंध’मध्ये वाचताना, मनाच्या तळाशी एक अपराध-भावना दाटून येते.......

ही कादंबरी पारलिंगी व्यक्तींच्या ‘सांस्कृतिक अदृश्यते’ला एक चांगले प्रत्युत्तर देते, त्यांच्या ‘सांस्कृतिक घुसमटी’ला वाचा फोडते आणि एलजीबीटी इत्यादी समुदायाच्या ‘विद्रोही संस्कृती’चा एक सुंदर नमुना पेश करते!

एका पारलिंगी स्त्रीला नायिका म्हणून दाखवून - तिच्या इच्छा, आकांक्षा, भावना, तिचे विचार, तिचा प्रेमासाठीचा शोध - ही कादंबरी तिला ‘वेगळी’, ‘विचित्र’ म्हणून नाही, तर तुमच्या-आमच्या सर्वांसारखीच एक ‘माणूस’ म्हणून समोर ठेवते. पारलिंगी व्यक्तींना ‘माणूस’ म्हणून अशी आदराची वागणूक देणारी ही कादंबरी मराठी साहित्यातील पितृसत्ताक, विषमलिंगी नियमाच्या चित्रणाच्या इतिहासाला जोरकसपणे छेद देते.......

‘अंकुर’ : ही कविता जीवनातील नश्वरतेचा दिलासा प्रेमात शोधणारी कविता आहे, असे मला मनापासून वाटते

या कवीने नेहमीच जिथे जे कमी पडलेले आहे, तिथे ते उधळून दिलेले आहे. आभाळाचा आनंद असलेल्या पावसाच्या थेंबात कवीने आपले अश्रू मिसळून टाकलेले आहेत. काळोख सांडणाऱ्या प्राजक्तात आपला प्रकाशमय देह वितळून टाकलेला आहे. दु:खांनी पेटून उसळलेल्या सागरात तो लाट होऊन मिसळून गेलेला आहे. शब्दच या कवितेची लेकरे आहेत. ती कल्पनाशक्तीच्या फांद्यांवर वस्ती करणारी पाखरे आहेत.......

‘काळ ‘मेकर लाइव्ह’ ’ : या कादंबरीचा निवेदक ‘सांस्कृतिक कचऱ्या’मध्ये उभा राहून आजच्या विदारक परिस्थितीचे प्रामाणिक चित्रण करतो

अशा सांस्कृतिक, सामाजिक, मानसशास्त्रीय आणि तात्त्विक अर्थाने विस्कळीत आणि विघटित झालेल्या समाजात कोणतेच कथन होऊ शकत नाही. याचे मुख्य कारण म्हणजे ‘घटना’च मुळात अस्तित्वात नाही. माणूस, समाज, व्यक्ती यांच्याप्रमाणेच तीही कोसळलेली आहे. हे कोसळलेपण या कादंबरीत येते. याचमुळे या कादंबरीत कोणी नायक-नायिका नाही. त्याचबरोबर प्रत्येक नायक-नायिकांचे क्षूद्रीकरण आणि कचराकरण झाले आहे.......

सध्याच्या ‘ऱ्हासमय’ काळात पवारांचं सदरलेखन सामाजिक ‘शल्य-चिकित्सका’ची भूमिका निभावत आलं आहे. त्यामुळे त्याच्याकडे केवळ ‘आक्रमक शैली’, या चष्म्यातून पाहून चालणार नाही!

संजय पवार राजकीयदृष्ट्या कुठल्याही पक्षीय विचारसरणीबाबत पक्षपाती नाहीत, साहित्य-कला-संस्कृतीबाबत उगाच खोटा अभिमान दाखवत नाहीत आणि सामाजिक ऱ्हासाबाबत बोलताना त्यांच्या शब्दांची धार जरा तिखट होत असली, त्यांचा प्रस्थापितविरोधही काहीसा प्रखर होत असला, तरी ते एकारलेले वाटत नाहीत. अशा या नि:पक्ष, तटस्थ आणि रोखठोक लेखकाचे हे पुस्तक-चतुष्ट्य वाचकांना आवडेल, आवडावे.......

‘बदलता भारत’ : भारतीय स्वातंत्र्याची कहाणी कुठून व कशी सुरू झाली, ती कुठवर पोहोचली आणि ती अजूनही अधुरी का राहिली आहे, याचा शोध घेणारा महाग्रंथ

स्वातंत्र्याला नुकतीच ७५ वर्षे पूर्ण झाली. जगात काही शतके सर्वाधिक वर्चस्वशाली असणाऱ्या ब्रिटिश सत्तेविरुद्ध इथल्या कोट्यवधी जनतेने अथक संघर्ष करून मिळवलेले हे स्वातंत्र्य. स्वातंत्र्य संग्रामाचा आणि स्वातंत्र्योत्तर देशउभारणीचा आजवरचा दोन शतकांहून अधिक असा हा काळ. अशा आपल्या इतिहासावर विविध अंगांनी बोलणाऱ्या, त्याचे अंतरंग उकलणाऱ्या आणि त्यातून भारताच्या भविष्याची दिशा दाखवणाऱ्या लेखांचा हा महासंग्रह.......

‘मायनर डिटेल्स’ : पॅलेस्टिनी लोकांची स्वतःच्याच देशात झालेली विचित्र स्थिती सांगणारी छोटेखानी कादंबरी

पॅलेस्टाईनवर दुसऱ्या लोकसमूहाने वसाहतीकरण केले. मूळ लोक विस्थापित झाले. त्यांचे नामोनिशाण राहिलेले नाही. ते देशोधडीला लागले. विविध संस्था, त्यांना पर्यायी जागा दिल्याचे सांगतात. ही माणसे अभावग्रस्त असतात. त्यांना रोजच्या जगण्यासाठी पुरेसे पाणी मिळत नाही. पण तेथून अवघ्या काही किलोमीटर अंतरावर हे सगळे मुबलक असते. ही विषमता आणि भारतातील प्रकल्पग्रस्तांचे विस्थापित होणे सारखे आहे.......

आंबेडकरांनी ‘जोहार’चे आणि ‘बुद्धा’चे पुनरुज्जीवन का केले आणि गांधींनी विदेशी आधुनिकतेला विरोध का केला, याची नेमकी उत्तरं ‘जोहार’ या कादंबरीत मिळतात…

धसकटे काही ‘रामायण’ आणि ‘महाभारत’ एकत्रित बांधण्याचा प्रयत्न करत नाहीत. एवढे मात्र म्हणता येते की, धसकटे यांनी दलित, आदिवासी आणि ग्रामीण संवेदनशीलता एकत्रित बांधण्याचा प्रयत्न ‘जोहार’मध्ये केलेला आहे. आणि हा प्रयत्न करताना धसकटे अजाणतेपणाने एकाच वेळी दोन कादंबऱ्या लिहितात. हे आव्हान पेलताना धसकटेंना दुधारी आयुधांचा वापर करावा लागला आहे. असा प्रयत्न मराठीत तरी दुर्मीळ म्हणता येईल.......

काव्यविषयाच्या नवजाणिवेच्या अनुषंगाने रेगे सर्वार्थाने नवकवी ठरतात, परंतु नवकाव्याच्या अग्रतेचा मान, नवकाव्याच्या प्रवर्तकतेचा मान रेग्यांना देता येणार नाही

नवकवितेचे प्रवर्तक मर्ढेकरच; रेगे हे नवकवी होय. कारण प्रवर्तकाला मागे तशी परंपरा निर्माण व्हावी लागते. मर्ढेकरांच्या तशी परंपरा निर्माण झाली. तशा पद्धतीने काव्यनिर्मितीची संवेदना मर्ढेकरांच्या कवितेने दिली. परंतु रेग्यांची कविता ‘निःसंग’ राहिली. रेग्यांची वृत्ती स्त्रीच्या लास्यसौंदर्यावर पुष्ट झालेली आहे. त्यामुळे त्यांच्या अनुभवाचा केंद्र व काव्याचा परीघ स्त्रीकेंद्री राहिला.......

‘रेषांतर’ : रेखाटनांतून किलबिलणारी विद्याधर म्हैसकरांची सुबक आणि बेतशीर अशी रेषाक्षरी कलात्मक लेणी!

‘रेषांतर’ या पुस्तकात ४५ रेखाटने आणि तितकीच एकपानी शब्दांकने आहेत. अवघे चराचर हे सारे तसे क्षणभंगूर. क्षणाक्षणाला क्षरणारे आणि दृष्टिपार होत जाणारे. परंतु असे काही क्षण समोर ठाकतात की, कलावंताला त्यांची मोहिनी पडते. ती क्षणचित्रे तो असोशीने रेखाटतो. आणि ते क्षण साजिवंत होऊन जातात. आणि मग आपसूकच दर्शक आणि वाचक अशा दोघांपुढेही हलकेच उलगडत जाते एक रेषांगण आणि शब्दांगणही.......

‘गिधाडांची मेजवानी’ हे पुस्तक सामान्य नागरिकांना ‘खऱ्या भारता’ची ओळख करून देणारा आराखडा आहे. मला ठाऊक असलेल्या भारताच्या वास्तवाची ही एक प्रामाणिक नोंद आहे

आपल्या लोकशाहीच्या हृदयावर अनैतिकतेने मोठा हल्ला केला आहे, भारतीय संस्थांची अवस्था मोडकळीस आली आहे. हे सर्व भ्रष्ट आणि अनैतिक घटक एकत्र येऊन भारतातील बहुसंख्य नागरिकांना लाचार करू पाहत आहेत. या लाचार जनतेला आत्महत्या करायला भाग पाडले जात आहे. अशा मृत्यूंबद्दल वर्तमानपत्रांत येणाऱ्या एकसुरी बातम्या आणि भारतातील उच्चभ्रू लोकांची वाढती असंवेदनशीलता यामुळे मला या पुस्तकासाठी शोधपत्रकारिता करावीशी वाटली.......

मी परत भानावर आले, तेव्हा माझ्या मनातील ताण-तणाव आणि खळबळ निमाली होती. माझ्या या आयुष्यातील तिसऱ्या व अखेरच्या पर्वाच्या नांदीचे सूर मनात झंकारू लागले

बापूंच्या निधनानंतरची गेली दहा वर्षं मी कामात व्यग्र राहिले. परंतु माझ्या अंतर्मनामध्ये सर्व काही थिजून गेल्यासारखी निःस्तब्ध शांतता अनुभवत होते. आता हळूहळू अंतर्मनाला जाग येऊ लागली होती. या अवस्थेतून विधाताच मार्ग दाखवील याची मला खात्री होती. माझ्या मनातली अस्वस्थता हळूहळू वाढत चालली होती. या डोंगरांच्या सान्निध्यात राहून मी दुभंगलेल्या व नवनवीन शोधांमुळे भेदरलेल्या जगापासून पळून तर जात नव्हते ना?.......

सर्चिंग आणि सर्फिंगच्या सवयीला चटावलेले जनमानस असताना लिखित स्वरूपातील फुकटचे सल्ले वाचणारे वाचक म्हणजे विरक्त वृत्तीचे सात्त्विक जणच...

सर्चिंग आणि सर्फिंगच्या सवयीला चटावलेले जनमानस असताना आम्ही हे फुकटचे सल्ले लिहिण्याचे धाडस केले आहे. आम्ही दिलेले असे सल्ले कधी कधी स्वअनुभवावरून आहेत किंवा निरीक्षणातून आलेले आहेत. खरे सांगायचे तर असे सारे काही आम्ही अप्रत्यक्षपणे सुचवले आहे. असे करण्याचे कारण म्हणजे उच्छादाच्या या कालखंडात माहितीलाच ज्ञान समजून जो तो ज्ञानसंपन्न झाल्याच्या आनंदात आत्ममग्न असल्याने आम्ही ही सावधगिरी बाळगली आहे.......

‘चित्रपट-अभ्यास’ : चित्रपटाचा अभ्यास ही काहीतरी खुळचट कल्पना आहे, ही (आपल्याकडे तर अजूनही प्रचलित असलेली) समजूत मोडीत काढणारे हे पुस्तक आहे

जी कलाकृती काळाच्या पटलावर निःसंशयपणे सिद्ध होणारी आहे, त्यांना सहसा ‘अभिजात कलाकृती’ असे म्हटले जाते. इथे अशा अभिजात चित्रपटांचीच निवड केलेली दिसते. अशा चित्रपटांचे विश्लेषण करण्याने कलात्मक उत्तमाची एक सखोल जाण आपसूकच निर्माण होते. त्यांतील व्यापक व सूक्ष्म अशा जीवनदर्शनाने प्रगल्भता वाढीस लागते. ‘मुळातला अभ्यास करण्यासाठीचा पहिला गंभीर धडा’ या पुस्तकाच्या रूपाने उपलब्ध करून दिला आहे.......

‘एका कोंबड्याचे अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य’ : मोठ्यांनाही आपला दृष्टीकोन तपासून पहायला लावणारी छोट्यांची रंजक सृष्टी आणि दृष्टी

मुलांना काय समजते, असा सार्वत्रिक गैरसमज आहे, पण त्यांची समज अनेकदा  मोठ्यांच्या डोळ्यात अंजन घालते. वर्तमानातील अनेक चुकीच्या आणि घातक बाबींवर उपाय शोधायचे असतील आणि संविधानिक मूल्यं जपायची असतील, तर या साऱ्या घटनांकडे समाजधुरिणांनी मुलांच्या दृष्टीने आणि दृष्टीकोनातून पाहायला हवे. असे घडले, तर त्यांना त्यांच्या भूमिका अवश्य तपासून पाहाव्याशा वाटतील, हा विचार मांडणारी ही कादंबरी अनेक अर्थाने महत्त्वाची आहे.......

‘नोआखाली’ - गांधीजींसाठी हे एक अग्निदिव्यच होते. तेथे त्यांना केवळ बाह्य परिस्थितीशीच नव्हे, तर स्वतःच्या अंतर्मनाशीदेखील संघर्ष करावा लागला!

गांधीजींचे संपूर्ण जीवन हे मानव कल्याणासाठी धगधगणारे यज्ञकुंड होते. ग. त्र्यं. माडखोलकरांनी लिहिले आहे की, येथे हा अद्वितीय याजक स्वतःच यज्ञ होऊन गेला. या याजकाच्या पूर्णाहुतीची सुरुवात नोआखाली येथेच झाली आणि अंत दिल्लीमध्ये. मानवाच्या इतिहासात सत् आणि असत् शक्तिंमध्ये अखंड चाललेल्या संघर्षात चिरंतन सत् मूल्यांच्या रक्षणासाठी गांधीजींचे नोआखालीत जाऊन राहणे, यास फार मोठे महत्त्व आहे.......

आजच्या लेखकाला मराठीच्या खर्‍या स्वरूपाचे आकलन झाले नाही, तर भिकार लेखकांनी लटपटी करून अध्यक्ष होण्याचे हे समारंभ बिनकामाचे ठरतात

आता एकभाषिक राजकारण फोफावले असले, तरी मराठी ही एका विशाल हिंदू महाव्यवस्थेत या उपखंडात विकसित झालेली एक व्यवस्था आहे, आणि आपल्या पोटभाषा - खानदेशी, अहिराणी, वर्‍हाडी, झाडी, कोंकणी याही मराठीच्या उपव्यवस्था म्हणून विकसित झाल्या पाहिजे. तरच मराठी ही प्रबळ होईल. अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनात ह्या सगळ्या मराठीच्या बोलींचाही सहभाग वाढवावा, असेही पिंपरी-चिंचवडच्या साहित्य संमेलनाचा आढावा घेताना सुचवावेसे वाटते.......

‘रा.नां.’ना त्यांच्या हयातीत पुरेसा प्रतिसाद मिळू शकला नाही, हे आपल्या समाजाच्या करंटेपणाचे द्योतक आहे

सुदैवाने अशा एखाद्या अडकित्त्यातील सुपारी होण्याचा प्रसंग रा.ना. चव्हाण यांच्यावर आला नाही, हे खरे आहे. मात्र त्यांच्या विचारांची व कार्याची जेवढी दखल घ्यायला हवी होती, तेवढी घेतली गेली नाही. शिंदे-चव्हाण या सरळसोट प्राकृत परंपरेपेक्षा यशवंतरावांना व त्याच्या अनुयायांना शास्त्रीबुवांची पेचदार पंडिती परंपरा राजकारणासाठी अधिक सोयीची व उपयुक्त वाटली असावी.......

‘अर्ध्या दुनियेच्या शिलेदार’ : स्त्रीवादी जाणिवांचं प्रत्यक्ष कार्यरत रूप या पुस्तकाच्या रूपानं आपल्यासमोर येतं...

लेखकाने एक विशिष्ट दृष्टीकोन मनाशी ठेवून यातील २१ स्त्रियांची नावे निवडल्याचे दिसते. वर्षभर चाललेल्या या सदरामधून आपल्याला काय सांगायचे आहे, हे लेखकाच्या डोळ्यासमोर स्पष्ट होते. त्यामुळे या सदराला एक बांधीव आकार आलेला आहे. वेगवेगळ्या क्षेत्रांतील स्त्रियांची यशोगाथा एवढ्यापुरतं हे सदर मर्यादित न राहता, स्त्रीवादी विचारविश्वाचे वेगवेगळे पैलू या सदरामधून अधोरेखित होतात.......

‘इतकं दिलंत तुम्ही मला’ असं पाडगावकरांचं एक बोलगाणं आहे. आपल्यात जे काही थोडंफार चांगलं आहे, ते सगळं पुस्तकांचं देणं आहे, या जाणिवेनं ते मला पुस्तकांना उद्देशून गावंसं वाटतं…

आज जवळपास चार दशकांत ‘वाचणं आणि त्यातून समजून घेणं’ हीच जीविका किंवा जीवनशैली कधी झाली ते लक्षातच आलं नाही, जणू यापेक्षा वेगळं काही होणारच नव्हतं. घरही या काळात आमच्या इतकंच किंबहुना काकणभर जास्तच पुस्तकांचं झालं. बरेच लेखक, वाचकही पुस्तकं पाठवायला लागले. वाचनातून मिळालेलं सौहार्दाचं हे देणं अद्भुत आहे. त्यामुळे हा सन्मान मला व्यक्तिगत माझा नाही, तर एकंदर पुस्तकांचा, वाचनाचा सन्मान वाटतो.......

गांधींचा ईश्वर पारंपरिक पद्धतीचा ईश्वर नाही, तो पूर्ण सत्याच्या रूपातला होता. मात्र गोरांना कोणत्याही रूपातला ईश्वर मुळातच मान्य नव्हता, इतके ते कट्टर नास्तिक होते…

गांधीजींचा ईश्वर कुठल्याही अर्थाने चमत्कार करणारा, स्वत:चे अस्तित्व त्या आधारे टिकवून ठेवणारा अशा प्रकारचा ईश्वर नाही. त्यांची ईश्वराची कल्पना निराकार पद्धतीची आहे. त्यांना कुठल्याही कर्मकांडाची गरज भासत नाही. गोरांच्या समोर असलेली ईश्वराची संकल्पना आणि तिची समाजात असलेली राबवणूक आणि गांधीजींचा ईश्वर यांचा मेळ जमून येत नाही. तरीही गोरा गांधीजींशी संवाद करताना त्याच ईश्वर कल्पनेच्या आधारे बोलतात.......

नंदा खरेंनी वैचारिक प्रबोधनाला वेगळ्या स्तरावरचे कार्यच मानले आहे. त्या अर्थाने ते ‘ॲक्टिव्हिस्ट’च आहेत. उत्तर-आधुनिकतावाद उर्फ ‘पोस्ट-मॉडर्निझम’च्या ‘इंटेलेक्चुअल फॅशन’च्या विरोधात ते ‘वैचारिक तलवार’ घेऊन उभे ठाकतात

‘नंदा खरे निर्मित-दिग्दर्शित’ ही एक न स्थापलेली, अदृश्य भासणारी, पण अस्तित्वात असलेली संस्थाच होती. या सर्व व्यापक नेटवर्किंगचे व त्यातून येणाऱ्या मुद्द्यांचे, तसेच समाजातील समस्यांचे दर्शन आपल्याला या लेखनात प्रत्ययास येते. किंबहुना म्हणूनच कार्यकर्ते त्यांच्याकडे सातत्याने येत, त्यांच्याशी चर्चा करत आणि काही बौद्धिक / वैचारिक शिदोरी बरोबर घेऊन जात.......

‘रिबेल्स अगेन्स्ट द राज’ : ज्या सात असामान्य विदेशी व्यक्तींनी भारत आणि भारतीयांच्या भवितव्याशी, जीवन संघर्षाशी स्वत:ला अखेरपर्यंत जोडून घेतलं, त्यांच्या विलक्षण कथा

जन्मानं आपला नाही, अशा देशाला ‘मायदेश’ म्हणून आपलासा करणं, अंत:प्रेरणेला प्रतिसाद देत एकट्यानं स्वदेश सोडणं, वसाहतवादी राजवटीच्या विरोधातील स्वातंत्र्य आणि नवनिर्माण, याकरता त्या देशातील नागरिकांनी छेडलेल्या लढ्यात सहभागी होऊन तुरुंगवास भोगणारे ही महान वीर. गुहा सार्थपणे त्यांना ‘कालातीत अशा नीतिकथा’ मानतात.......

स्त्रिया आणि इतर शोषित यांच्यावर होणाऱ्या अन्यायाविषयी सजग असणाऱ्या, करुणा आणि मानवता यांना पारख्या न झालेल्या हिंदी साहित्याने मला खूप प्रभावित केलं…

हिंदी नियतकालिकांचा शोध लागला आणि त्यांच्या श्रीमंतीने मी हरखून गेलो. या साहित्याचं स्वरूपसुद्धा अनोखं होतं. महाराष्ट्रातल्या महामानवांच्या विचारांचा मुख्य धारेतल्या मराठी साहित्याला किती स्पर्श झालाय, हे पाहू गेल्यास हाती काय लागेल? याउलट, अशा सुधारकांच्या बाबतीत जे पिछाडीला आहेत, असं आपल्याकडच्या अहंकारातून मानलं जातं, त्या हिंदी भाषकांचं साहित्य बव्हंशी पुरोगामी, प्रगतिशील असल्याचं मला आढळलं.......

रंगभूमीला नवा आयाम देणारे ‘अधांतर’ इतिहासाचे एक वेदनेचे पान आहे. काळाच्या तुकड्याचा ऐवज आहे. मूल्यपरिवर्तनाची आस असलेले एक जीवनदर्शन आहे...

समाजाच्या एका वर्गाची घुसमट होताना, ती बघत राहणे कितपत योग्य आहे? याविषयीचा कृतिशील उद्गार म्हणजे हे नाटक. जनतेच्या व्यक्तींच्या व्यथा वेदना इथे मांडल्या आहेत. कामगार वर्गाची, त्यांच्यातील उद्वेगाची जाणीव व्यक्त करत जयंतने पोटतिडकीने हे सत्य मांडले. या नाटकाने प्रेक्षकांना नाटक आणि वास्तवाचे सणसणीत भान, बघण्याची दृष्टी दिली. रंगभूमीवरील पारंपरिक साचेबंदपणाची मोडतोड केली.......

‘नागपूर पत्रिका’तील दिवस

एखादं वृत्तपत्र बंद पडणे, याचा अर्थ त्या प्रदेशाच्या साहित्य, कला, संस्कृती, राजकारण, समाजकारण अशा विविध घटकांत घडणार्‍या घडामोडींचा एक साक्षीदार अस्तंगत झाल्याच्या वेदना असतात, जणू एक इतिहास थांबून जातो. जर त्या प्रकाशनाशी आपले भावबंध जोडले गेले असले, तर हा काही उमाळा नसतो, तर वेदनेची सर्वांगाला झिणझिण्या आणणारी एक कळ असते. पत्रिकेने केवळ पत्रकारितेचा संस्कारच केला, निर्व्याज सृजनांचा मोठ्ठा गोतावळा दिला.......

ज्या मोजक्या कवयित्रींनी मराठी कवितेचा स्वर ठळक केला, त्यात सुमती लांडे यांच्या कवितेचा आवर्जून समावेश करावा लागेल

दु:खाचा मनस्वीपणे स्वीकार आणि एकटेपणाचा समंजसपणे स्वीकार हे आशयतत्त्व असलेल्या सुमती लांडे यांची कविता अल्पाक्षरी रूपबंधातून अर्थाची खोली प्राप्त करून देत कवितेला एका उंचीवर घेऊन जाते. दुःखाचा कुठलाही आकांत न करता, दुःख पचवूनही जीवनाला नकारात्मक ओरखडा न लावता संयतपणे, परिपक्वतेने दुःख भोगण्याची नजाकत सुमती लांडे यांच्या अनेक कवितांतून प्रकट होते.......

सह्याद्री हा एक अनादी, अनंत आणि अवीट असा मोह आहे! एकदा का त्याची गोडी लागली की, ती कायम घोळतच राहते…

प्रसादने ही मोहीम फक्त पूर्ण केली नाही, तर सह्याद्रीच्या अंगा-खांद्यावरील भ्रमंतीचा, तिथल्या पर्यावरणाचा, ग्रामीण जीवनाचा, ग्रामस्थांचा, त्यांच्या संस्कृतीचा पुरेपूर अनुभव घेत, त्यातून आनंद घेत पूर्ण केली होती. त्यामुळे प्रसादने ही मोहीम सफल संपूर्ण केली, त्या दिवशी या खडतर, धाडसी मोहिमेच्या त्याच्या शरीर व मनावर झालेल्या परिणामांच्या खुणा दिसल्या नाहीत.......

हे पुस्तक नवीन पिढीतील पालकांनी, शिक्षकांनी आणि एकुणच मुलांसोबत काम करणाऱ्या प्रत्येकाने नक्की वाचावे!

दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळात जवळ जवळ दहा वर्षे डॉ. माँटेसरी यांचे वास्तव्य भारतात होते. त्यांचे काम त्याआधीच भारतात पोहचले होते, पण त्यांच्या या वास्तव्यात बालशिक्षणाच्या या नवीन प्रणालीची पाळेमुळे चांगलीच रुजली. शिक्षण हे शांततेसाठीचे साधन आहे, असे त्या मानत. अशा विचारांमुळे त्यांची भारताशीसुद्दा नाळ जोडली गेली. हे पुस्तक पालक व शिक्षक यांच्यासाठी खूप मार्गदर्शक आहे.......

टागोरांच्या अतीतीव्र संवेदनेची नस पकडायला थोडा नेट लावावा लागतो. पण मोलाचे, तुम्हाला श्रीमंत करणारे काही आत मुरवायचे, तर थोडी किंमत मोजायला हवी नं?

इथे टागोरांची सगळीच वर्णने, संभाषिते इतकी काव्यमय, चित्रदर्शी, चिंतनशील आहेत की, सगळीच पानं रंगायला लागली, तसा नाद सोडला. यात अनुवादक विलास गिते यांचे श्रेयही मोठे. ज्या भाषेतून अनुवाद करायचा ती भाषा नुसती येणं, तिचा आपल्या भाषेत अर्थ लावता येणं, ही प्राथमिक, जुजबी बाब. पण मूळ भाषेत कालौघात, सांस्कृतिक घुसळणीत घडत गेलेले बदल लक्षात यायला हवेत. नाहीतर अर्थ‌ पोचवता येईल, पण मुळातला वाचनानुभव?.......

© 2024 अक्षरनामा. All rights reserved Developed by Exobytes Solutions LLP.