‘नरवा, गरवा, घुरवा, बारी; छत्तीसगढ के चार चिन्हारी’ : ग्रामीण पुनरुत्थानाचे छत्तीसगड मॉडेल

छत्तीसगडमधील या अभिनव प्रयोगाचा प्रवर्तक आहे एक उच्चशिक्षित ध्येयवेडा तरुण, प्रदीप शर्मा. बघेलांनी शर्मांच्या सोबतीने पदयात्रा काढली व त्यातून गावकऱ्यांशी संवाद साधला. त्यांच्या पदयात्रेचे सूत्र होते - ‘नरवा, गरवा, घुरवा, बारी, छत्तीसगढ के चार चिन्हारी’. यातील प्रत्येक घटक गावकऱ्यांच्या दैनंदिन जीवनाशी घट्ट जोडला गेला असल्यामुळे ग्रामीण लोकांना हा कार्यक्रम आपला वाटला...

‘मध्यरात्रीनंतरचे तास’ या अनुवादाच्या निमित्तानं सलमाच्या जगात मिसळण्याचा ‘जो’ अनुभव मिळाला, तो स्वत:पलीकडे नेणारा होता...

या अनुवादामुळे एखाद्या कामासाठी नेटानं बसायची सवय लागली. भावनेला किंवा क्रियेला नेमके शब्द शोधावेत, अशी आस निर्माण झाली. शब्द सापडत जाण्याचा व भावना नेमकी पोहोचवण्याचा विलक्षण आनंद मिळाला. स्वातंत्र्य, नैतिक-अनैतिकतेच्या कल्पना, स्त्रीवाद, मानवी संस्कृती, धर्मांधतेमुळे येणारी कट्टरता या सगळ्याचा एक वेगळा विचार जो यातल्या बायकांच्या नजरेतून सुरू केला होता, त्याबद्दल माझं एक आकलन तयार झालं...

प्रत्येकालाच आपल्या मुळांची ओढ असते, तिथलं कौतुक त्याला हवंहवंसं असतं...

मला मात्र माझी मुळं खुणावत होती. मुलगा मोठा झालेला, त्याला माझं आजोळ फिरवावं, त्यानिमित्तानं काही नातेवाईक भेटले तर भेटावं. माझा जन्म जिथं झाला आणि मी जिथं दर सुट्टीला येऊन बागडायचो, तो परिसर त्याच्याबरोबर हिंडावा असं मनापासून वाटत होतं. माझ्या घडण्याच्या काळात, अभावाच्या काळात मी तिथं बर्‍याचदा गेलो होतो, पण आता मी ज्या टप्प्यावर होतो, तिथून मला हे सगळं पुन्हा एकदा अनुभवायचं होतं...

इस्मत चुगताई : रूढी-परंपरांच्या ‘सरळ रेषे’पुढे ‘तिरकी रेष’ काढणारी बंडखोर लेखिका

इस्मतआपांनी आयुष्यभर सांप्रदायिक आणि सामाजिक-धार्मिक रूढी-प्रथा-परंपरांच्या विरोधात आपली लेखणी चालवली. त्या जगभरातील माणसांना केवळ ‘माणूस’च समजत-मानत. उत्तरकाळात त्यांनी एके ठिकाणी मोठ्या उपहासात्मक आणि विनोदी शैलीत लिहून ठेवलेलं आहे- ‘‘मरने के बाद मुझे समंदर में फेंक दिया जाए, ताकि मछलियों के पेट में जाकर कांटा बनू और किसी बहुत ज्यादा भाषण देनेवाले के गले में फंसकर किसी नेकी का सबब बनू!”...

१२व्या ते १७व्या शतकांदरम्यान अनेक मुस्लीम कवी-संतांनी निर्गुण संतपरंपरा सुरू केली!

एकेश्वरवादावर विश्वास ठेवणारे हे सर्व मुस्लीम कवी, संत आणि भक्त हिंदूंच्या देवतेला पूजत होते. त्यांच्यावर हिंदू संस्कृतीचा खोलवर प्रभाव पडलेला दिसतो. त्यांच्या कविता आणि पदावल्या वाचताना त्यांची हिंदू धर्म आणि संस्कृतीवर नितांत श्रद्धा होती आणि ते जनमानसात अजूनही लोकप्रिय आहेत, हे कळून येते. हे धर्माभिमानी मुस्लीम कवी भक्तीचळवळीची आणि हिंदू-मुस्लीम ऐक्यतेची बलस्थानं आहेत...

भारतातील मुलांसाठी चार्ल्स डिकन्ससारख्या लेखक-कार्यकर्त्याची आत्यंतिक गरज आहे!

डिकन्सच्या सगळ्या लेखनामध्ये एक समान दुवा आहे – व्हिक्टोरियन काळात आकार घेत असलेल्या औद्योगिक क्रांतीची परखड समीक्षा. याच काळात इंग्लंडच्या आशिया, आफ्रिका आणि अमेरिका खंडात वसाहती झाल्या होत्या. साम्राज्यवाद पारमोच्च बिंदूला पोचला होता. विश्वाच्या २६ टक्के भूमीवर इंग्लंडचं अधिराज्य स्थापित झालेलं होतं. पण इंग्लंडमधील गरीब मात्र पिचत होते. निवासी फॅक्टऱ्यांना छळछावण्यांचं स्वरूप आलं होतं...

आपण जे सांगतो, त्याच्याकडे मुलांचं लक्ष नसतं; आपण जसं वागतो, त्याच्याकडेच मुलांचं लक्ष असतं!

काऊन्सेलर असणं त्या मानानं सोपं आहे, पण एक पालक असणं अवघड आहे. ती एक तारेवरची कसरत आहे. पण तितकीच त्यात मजाही आहे. पालक होणं हे ‘ट्रायल अँड एरर’च असणार आहे. आपल्या हातून चुका होणारच आहेत. कारण आपण काही १०० टक्के ‘पर्फेक्ट’ नाही, किंवा आपल्या दृष्टीनं आपण जे चांगलं वागतोय, ते मुलांना आवडेलच असं नाही. पण निदान आपल्या बाजूनं प्रयत्न तरी करायला हरकत नाही. पालक असणं खूप आनंदाचं आहे...

‘पुस्तक’वाले गनिभाई : साधा, पापभीरू आणि अजातशत्रू माणूस

व्यवहाराच्या बाबतीत वडील जरा ‘कॅज्युअल’च होते. त्यामुळे ते स्वस्तात पुस्तकं देऊन टाकायचे. एखाद्या पुस्तकाची फार जास्त किंमत घेणं त्यांना पटायचं नाही. आणि खूप पुस्तकं आणून मोठ्ठा स्टॉल लावून जास्त विक्री करावी असंही त्यांना कधी वाटलं नाही. पाच-सहा थैल्या सायकलवरून आणायच्या आणि ती पुस्तकं सुंदर प्रकारे रचून ठेवायची. पुस्तकं परत भरून ठेवतानाही ती अगदी देखण्या पद्धतीनं भरायची. असा त्यांचा सगळा टापटीप कारभार होता...

जुनं जाण्याचं वाटतं तितकं दु:ख उरत नाही; नव्या गोष्टी येऊ दिल्या तर!

आपल्या आतल्या निरनिराळ्या भुतांना सामोरं जाणं, जमलंच तर काही घरं रिकामी करणं, काहींशी बोलणी करून घेणं नि रांग सुरळीत करण्याचा प्रयत्न करणं म्हणजेच तर प्रवास. कुठलाही प्रवास शेवटी काय असतो? सखोल शिरता येण्याची आसच... सखोलतेत खोलवर दु:ख आहे नि अमाप सुख. जे येऊ द्याल ते आत येईल. म्हणून तर नेहरू पार्कमध्ये फिरताना खाली पडलेल्या पांढर्‍या चाफ्याची अंगठी करून मी बोटात घातली. उन्हाची तिरीप हातावर झेलली...

ऑस्कर वाइल्ड जीवनदृष्टीच्या आणि विनोदाच्या जोरावर इंग्रजीतील ‘अफॉरिझम्स’चा अनभिषिक्त सम्राट बनला!

हेमिंग्वे म्हणाला होता की, ट्वेनच्या ‘हकलबरी फिन’ने किमान दीडशे तरी कादंबऱ्यांना जन्म दिला आहे. वाइल्डने तसे पात्र तयार केलेले नाही. त्यामुळे त्याच्यावर टीकाही होते. त्याने हक फिनसारखे पात्र तयार करून अनेक कादंबऱ्यांना प्रेरणा दिली नाही, हे खरे आहे, पण त्याचा चार्म त्याच्या बुद्धिमत्तेत आहे. ती इतकी तीव्र होती की, प्रत्येक लेखकाला वाटते की, वाइल्डने जे विनोद केले, त्या प्रतीचा एक तरी विनोद आपल्या हातून व्हावा...

कथा : ल्युसिफर (देवदूतांपैकी ल्युसिफर ईश्वराचा सर्वांत लाडका होता, कारण तो इतरांपेक्षा अधिक सुंदर आणि बुद्धिमान होता. परंतु…)

एके दिवशी ल्युसिफरच्या मनात आपल्या सौंदर्य आणि बुद्धिमत्तेबद्दल अहंकार निर्माण झाला. त्याचा निरागसपणा आणि विवेक लोप पावला. तो स्वतःला ईश्वरापेक्षा श्रेष्ठ समजू लागला. ईश्वराने त्याला अपमानित करून देवलोकातून निष्कासित केले आणि शाप देऊन त्याच्या शरीरात अग्नीरूपी दाह निर्माण झाला. त्याच्या मनात ईश्वराविरुद्ध भडकलेला सूडाचा अग्नी त्याच्या शापित शरीरात धुमसणाऱ्या अग्नीपेक्षा अधिक दाहक होता...

भारतात ‘शीत(पेय)युद्ध’ अजून सुरूच आहे! नव्हे, आता कुठे त्यात इथल्या मातीतल्या स्पर्धकांचे पदार्पण होत आहे!!

भारतातून गेला तरी लोकांना कोकाकोला हवा होता. त्याची चटक लागली होती म्हणा ना! मग काय लवकरच पाकिस्तानातून कोकाकोलाची चक्क तस्करी सुरू झाली. स्फोटके, शस्त्रास्त्रे, सोने-चांदी, अंमलीपदार्थ यांच्या जोडीला कोकाकोलासारख्या य:कश्चित शीतपेयाची तस्करी! सरकार, पोलीस आणि प्रशासनाच्या डोक्याला हा नवीनच ताप सुरू झाला. यावर उपाय काय! तर सरकारने चक्क कोकाकोलासारखाच एक कोला भारतात बनवून विकायचे ठरवले...

‘द ग्रेप्स ऑफ रॉथ’ : तीसच्या दशकातली अमेरिका आणि एकविसाव्या शतकाच्या दुसऱ्या दशकातला भारत

‘द ग्रेप्स ऑफ रॉथ’ याच नावाचा चित्रपट १९४० साली अमेरिकेत प्रदर्शित झाला. त्याचं दिग्दर्शन जागतिक कीर्तीच्या जॉन फोर्ड यांनी केलं आणि त्यातील एक प्रमुख भूमिका हेन्री फोंडा यांनी साकारली होती. या कादंबरीनं ५९ वर्षे पूर्ण केल्याच्या निमित्तानं नवी आवृत्ती १९६७ साली पेंग्विन्स क्लासिक्सनं प्रसिद्ध केली. या कादंबरीवरील इंग्रजी नाटकाचा पहिला प्रयोग १९८८ या वर्षी इलिनोइस राज्यातील शिकागो येथे झाला...

‘साहिर’ या शब्दाचा अर्थ ‘जादूगार’ असा होतो. नावाप्रमाणेच ते ‘शायरीच्या जगातले जादूगार’ होते

सुप्रसिद्ध अभिनेत्री नर्गिस हिने ‘साहिर और उसकी शायरी’ या १९६२ साली प्रकाशित झालेल्या पुस्तकात लिहिले आहे - “फिल्मी गीतकारों में साहिर का दर्जा बहुत बुलंद है। उनके शेर सुनकर यूं लगता है, जैसे कि वो शायर के दिल की आवाज और उनकी जाती जिंदगी के गहरे जज्बाती तजुर्बों का इजहार हों। मुझे कुछ दुसरे शायरों की रचनाएं भी पसंद हैं, लेकिन साहिर की नज्में सीधे दिल को छूती हैं। साहिर के शेर आम लोगों की जुबान पर चढ़ जाते हैं।”...

ब्राह्मणी वर्चस्वाची ‘Religious Notion’ : खरी ‘सनातन गोची!’

‘Religious Notions’ स्वतंत्रपणे, सुट्या सुट्या बघून चालणार नाही. ब्राह्मण-पुरोहितशाहीबरोबर तिची एक निश्चित उत्पन्न देणारी आर्थिक व्यवस्था आहे. ही तिची दुसरी बाजू आहे. याचा असाही विपरीत परिणाम दिसत आहे. या ‘नोशन्स’ वर आधारीत ‘जातिव्यवस्था हे फक्त श्रमविभाजन नाही. ते श्रमिकांचेही विभाजन आहे,’ असे डॉ. आंबेडकर म्हणतात. या चिवट-चिकट ‘Religious Notions’ कशा नष्ट होत जाणार आहेत?...

तंत्रज्ञानाच्या मागून फरफटत जायचे की, श्रेयसाच्या दिशेने जाणारी नवनिर्मिती करायची, याचा निर्णय घेण्याची वेळ आलेली आहे

तंत्रज्ञानाच्या वेगात एकटा पडलेला माणूस आपापले समूह गोळा करून अस्तित्वदर्शनाचे सोपे मार्ग शोधतो. त्यातून धार्मिक, जातीय, वांशिक, प्रांतिक अस्मिता धारदार बनतात. जसजसं ऑटोमेशन आणि एआयचा वापर वाढत जाईल माणसाचे अस्तित्व नीरस आणि सपाट होईल. देशातील सर्वस्पर्शी बहुविधता विरत जाऊन सगळे एकाच छापाचे सपाट होतील. हे सपाटीकरण फॅसिस्ट मंडळींसाठी फारच सोयीचे असेल...

नरेंद्र मोदी : ‘मध्यमवर्गा’चे ‘मसिहा’!

नरेंद्र मोदी फक्त २०२४मध्येच नव्हे, तर २०२९मध्येही पुन्हा पंतप्रधान होऊ शकतात. नेहरू पंतप्रधान होते १९४७ ते १९६४ (म्हणजे १७ वर्षं), इंदिरा गांधी पंतप्रधान होत्या १९६६ ते ७७ (११ वर्षं) आणि पुन्हा १९८० ते ८४ (पाच वर्षं) म्हणजे १६ वर्षं. मोदी जर २०२४मध्ये पंतप्रधान झाले तर ते त्या पदावर १५ वर्षं पूर्ण करतील आणि पुन्हा २०२९मध्ये पंतप्रधान झाले तर २० वर्षं!...

© 2025 अक्षरनामा. All rights reserved Developed by Exobytes Solutions LLP.