‘सुरजागड : विकास की विस्थापन?’ - पोलीस-नक्षल-सरकार-भांडवलदार यात चिरडल्या गेलेल्या सर्वसामान्य आदिवासींचे म्हणणे ठासून सांगणारे, त्यांचा आवाज उजागर करणारे संशोधन

महाराष्ट्रात अतिसुरक्षित समुदायातील माडिया हा समुदाय या भागात आहे. हा समुदाय नक्षलप्रभावित परिसरात पोलीस-नक्षल संघर्षात होरपळून निघालाच आहे, पण आता खाण संघर्षात पिचला जातोय. त्याचा जीवनसंघर्ष मांडणारे तरुण लेखक-संशोधक अविनाश पोईनकर लिखित ‘सुरजागड : विकास की विस्थापन?’ हे पुस्तक वाचून प्रत्येक लोकशाहीवादी माणूस अस्वस्थ होईल...

‘असे होते गांधीजी’ : . नव्या भारतातल्या नव्या पिढीला म.गांधींचा खराखुरा अन् सर्वांगीण परिचय करवून देण्याचा प्रयत्न

पाठ्यपुस्तके, अभ्यासक्रम आणि जयंती-पुण्यतिथी यांच्या निमित्ताने प्रसारमाध्यमांत अवतरणारे धावते आढावे एवढीच काय ती उगवत्या अन् उमलत्या पिढीला मागचे काही सांगायची व्यवस्था शिल्लक आहे. मात्र या पिढीसह जन्मलेल्या अन् झर्रकन वाढून बसलेल्या डिजिटली माध्यमांनी इतिहासाची अशी काही विकृत अन् विपर्यस्त विषारी शिकवणी सुरू केली की, प्रस्थापित माध्यमांची अवस्था निराधार, केविलवाणी झालीय...

यात्रा युरोपची : छ. राजाराम महाराज द्वितीय यांच्या जीवनावर व स्वभावावर प्रकाश टाकणारी रोजनिशी

या रोजनिशीतून राजाराम महाराजांच्या संपन्‍न अशा प्रागतिक दृष्टीच्या व्यक्‍तिमत्त्वाचा व त्यांच्या अंतरंगाचा, जीवनदृष्टीचा भरगच्च आविष्कार झाला आहे. राजाराम महाराजांच्या मनात युरोपीय राष्ट्रांविषयी कुतूहल व जिज्ञासा होती. नवे जग जाणून घेण्याची इच्छा होती. आधुनिक दृष्टीचे हे जग जाणून घ्यावे व ते समजून घ्यावे, अशी दृष्टी यामागे आहे. या दृष्टीने ते युरोपातील आधुनिक जग व त्याची प्रक्रिया ते जाणून घेत आहेत...

‘ललित लेखनातील मूळ घटक आणि घाटांच्या चर्चेचा सम्यक अभ्यास’ : ललितलेखन करणाऱ्या लेखकांसाठी हा मौल्यवान संदर्भग्रंथ आहे

कथा, कादंबरीसारख्या ‘सांगण्याच्या’ प्रकारातील आणि चित्रपट, नाटक या ‘दाखवण्याच्या’ प्रकारातील साहित्यकृती आणि कलाकृती निर्माण करण्यासाठी आवश्यक असणारे ललितलेखन-कलेतील ‘मूळ घटक’ आणि ‘आकृतिबंध’ यांचा संच तयार करून, दंतकथा, पुराणकथा, परीकथा, बोधकथा, निसर्गकथा यांची असंख्य उदाहरणे व दाखले देत, त्यांचा मूळ स्वरूपात कसा अभ्यास करता येईल, हे या पुस्तकाद्वारे अफगाण यांनी मांडण्याचा प्रयत्न केला आहे...

गाईच्या नावाने होणाऱ्या हिंसाचाराच्या घटनांना अनेक कंगोरे आहेत. हा मुद्दा जसा भावनिक, धार्मिक आहे, तसाच तो आर्थिकही आहे

गाय ही गोमाता आहे आणि गोमांस खाणारे हे हिंदू धर्मीयांना खिजवण्यासाठीच ते खात असतात या दोन्ही कथनांचा प्रचार मोठ्या प्रमाणात हिंदू समाजात पद्धतशीरपणे करण्यात आला आहे. त्यामुळे गाईच्या नावावर होणाऱ्या हिंसाचाराकडे हिंदू धर्मातील मोठा वर्ग कानाडोळा करत आला आहे. श्रुति गणपत्ये यांचं ‘गाईच्या नावानं चांगभलं’ हे पुस्तक वाचणं गरजेचं आहे...

‘विक्रम अँड वेताळ @ हैबतपूर’ :  शेती आणि शेतकऱ्यांचे प्रश्न मांडत सामाजिक, राजकीय आणि आर्थिक स्थित्यंतराचं प्रभावी चित्रण करणारी कादंबरी

या कादंबरीत शेतकऱ्यांचे प्रश्न, शरद जोशींचा विचार, शेतकऱ्यांचं आजचं जगणं, शासनाकडून होणारी शेतकऱ्यांची अडवणूक, निवडून येणाऱ्या प्रतिनिधींचं शेतकरीविरोधी वर्तन या साऱ्याचं वर्णन वास्तव दाखवणारं आहे. लेखक जणू काही या साऱ्या घटनांचा प्रत्यक्षदर्शी आहे, असं वाटतं. याशिवाय राजकारणातील सूक्ष्म बाबीही इतक्या नजागतीनं टिपल्या आहेत की, आपण अवतीभोवती पाहताना हे चित्र दिसतं...

‘राफेल करार : खोटीच्या खोटी उड्डाणे?’ - सद्यकालीन भ्रष्ट व्यवस्थेचं विद्रूप स्वरूप उघड करणारं महत्त्वाचं संशोधनपर पुस्तक

राफेल कराराबाबत जी जी माहिती उघड होत होती, तिचं म्हणावं तसं वार्तांकन दृक श्राव्य माध्यमांकरवी झालं नाही, ही वस्तुस्थिती लेखक उदाहरणांसह मांडतात. काही प्रसंगी तर या माध्यमांनी उघड उघड पक्षपाती भूमिका निभावली होती, असंही दाखवून देतात. सरकारने न्यायालयात कराराच्या बाजूने सादर केलेले दावे संगतवार देऊन लेखकद्वय त्यांतला फोलपणा तर्क आणि पुरावे यांच्या साहाय्यानं उजागर करतात...

‘एक भाकर, तीन चुली’ : आपल्या अंतरात्म्याला झिंजाडून व्यवस्थेला प्रश्न विचारायला भाग पाडणारी कादंबरी

एखाद्या स्त्रीच्या आयुष्यात आलेले भोग किती तऱ्हेतऱ्हेचे असू शकतात, याचे साद्यंत वर्णन करणारी, जगण्याची हकीकत सांगणारी ही कादंबरी आहे. आयुष्याची लढाई वारंवार हरण्याचेच प्रसंग समोर येत असतानाही, त्यातून जिद्दीने मार्ग काढणाऱ्या, परिस्थितीला यशस्वीपणे तोंड देणाऱ्या पारूची असामान्य प्रतिमा या कादंबरीतून उभी राहते. प्रभावी मांडणीमुळे आणि बोलीभाषेतील मुक्त संवादामुळे लेखनात अधिक परिणामकारकता साधली गेली आहे...

‘कडिकाळ’ : ‘दलित साहित्या’च्या बहराच्या काळात हे पुस्तक आलं असतं, तर या लेखकाला डोक्यावर घेतलं गेलं असतं...

दीडशेपेक्षाही कमी पानांच्या ‘कडिकाळ’ या कादंबरीत लेखक अनिल भालेराव यांनी शिक्षण घेऊ पाहणाऱ्या तरुण मुलांची जी परवड होते, त्याचं हृदयस्पर्शी वर्णन केलं आहे. पण कोठेही त्रागा, आक्रस्ताळेपणा, समाजाला किंवा व्यवस्थेला दोष असं काहीही नाही. आनंद शिशुपाल या मुलाच्या माध्यमातून लेखक शांतपणे हे सगळं मांडत पुढे जात राहतो. कारण या मुलाला शिकायचं आहे...

‘ने हि वेरेन वेरानि’ : ‘धम्मपदां’चा विचारवारसा सांगत ‘अहिंसेचं तत्त्वज्ञान’ मांडू पाहणारं चिंतनशील नाटक

‘धम्मपदा’तील एक श्लोक म्हणजे या नाटकाचं शीर्षक. हा नीतिपर धार्मिक जीवन कसं जगता येईल, हे सांगणाऱ्या वचनांचा स्फुटसंग्रह आहे. त्यात २६ अध्याय आणि ४२३ श्लोक आहेत. त्यांत सर्व पापांपासून दूर राहावं, कुशल गोष्टी संपादन कराव्यात, स्वत:च्या चित्ताची परिशुद्धी करावी, क्षमाशील वृत्ती ठेवावी, कोणाला त्रास देण्याची किंवा इजा करण्याची प्रवृत्ती ठेवू नये, हे तत्त्वज्ञान सांगितलं आहे...

‘विक्रम अँड वेताळ @ हैबतपूर’ ही कादंबरी जे आपल्यासमोर घडते, पण त्याकडे आपण कळत-नकळत कानाडोळा करतो, त्याकडे सजग वृत्तीनं पाहण्यास प्रवृत्त करते

या कादंबरीनं शेतकऱ्यांच्या प्रश्नाला, त्यांच्या सद्यस्थितीला, त्यांच्यावर केल्या गेलेल्या अन्यायाला आणि सगळ्यात महत्त्वाचे म्हणजे ‘जगाचा पोशिंदा’ म्हणून समजल्या गेलेल्या बळीराजाची व्यथा नव्या परिमाणाच्या माध्यमातून मांडली आहे. ती जाणून घेण्यासाठी आणि वेताळरूपी राजकीय नेत्यांनी बळीराजाची जी गत केली आहे, ती समजून घेण्यासाठी कादंबरी वाचणं गरजेचं आहे...

‘मागे वळून पाहताना’ : एका अतिशय यशस्वी डॉक्टरांच्या तितक्याच समृद्ध जीवनाची रोचक आत्मकहाणी

या आत्मचरित्रात साधारण १९५०पासून २०२०पर्यंतच्या घटनांचे तपशीलवार चित्रण आढळते.‌ हे एका डॉक्टरांचे आत्मचरित्र असले तरी त्यांच्या व्यक्तित्त्वाला आणखी काही पैलू आहेत. आत्मचरित्राचा पूर्वार्ध अधिक संघर्षपूर्ण, अधिक रोचक झाला आहे. एका आजोबांच्या स्वप्नपूर्तीसाठी त्यांचा नातू किती पराकाष्ठेचे प्रयत्न करतो, याचे प्रत्ययकारक आणि उत्कंठावर्धक चित्रण तिथे आढळते...

आपला स्वभाव ‘काळ्या दगडावरची रेघ’ नसून ‘धुळाक्षरांची पाटी’ आहे. त्याचे विविध पैलू परिवर्तनक्षम असतात आणि त्यावर आपण निश्चित अशी उपाययोजना करू शकतो…

स्वभावातील बदलाची मनःस्वास्थ्याच्या दृष्टीने योग्य दिशा राखण्यासाठी शरीराविषयीची स्वीकारभावना वाढली की नाही, हे एक सुकाणू आहे. वयात येताना शारीरिक वैशिष्ट्यांना फाजील महत्त्व प्राप्त होत असते. ते ओसरुन आपण आहोत ते ठीक आहोत, ही स्थिरता संपादन करावी लागते. स्वतःविषयीच्या स्वीकारभावनेप्रमाणेच सामाजिक व्यवहारातही शरीराला महत्त्व आहे, स्पर्शाला महत्त्व आहे...

ही कादंबरी स्त्रीवादीचं सोंग न घेता पात्रांच्या सामूहिक शहाणपणाने आणि सामूहिक हतबलतेमधून झालेल्या साक्षात्कारातून स्वत:चा मुक्तीवादी ‘मोक्ष’ शोधत राहते...

मेलोड्रॅमॅटिक सिनेमातील पात्रे जशी आपल्या ‘लार्जर दॅन लाइफ’ मनोविश्वाचा भाग होऊन जातात, अगदी तसेच या कादंबरीतील पात्रे आपल्या मनाला हलवून जातात. कुणाचेच चुकले नाही, पण प्रत्येक जण काहीतरी दुखलं-खुपलं म्हणून न्यायाची दाद मागत आहे : “मला आनंदी जीवन जगायचं आहे, मला माझ्या मायेचा-प्रेमाचा अनुशेष मिळू दे, मला माझे हरवलेले सौख्य मिळू दे... हे दयाघना!” ...

‘आणि मी रस्ता ओलांडला’ : लहानपणीचा धडपडीचा काळ, पत्रकारितेत येण्याआधीचा संघर्षपूर्ण काळ आणि सिनेक्षेत्रातील मुशाफिरीचा छोटासा काळ यांचा वाचनीय ‘कॅलिडोस्कोप’

पत्रकार आणि साहित्यिक श्रीकांत बोजेवार यांच्या ‘आणि मी रस्ता ओलांडला’ या पुस्तकात त्यांनी ‘ऋतुरंग’ या दिवाळी अंकात लिहिलेल्या सहा लेखांचा समावेश आहे. ‘आणि मी रस्ता ओलांडला’ हा २००८ साली ‘ऋतुरंग’मध्ये प्रकाशित झालेला लेख प्रचंड वाचकप्रिय ठरला. त्यावर त्यांना आजही कुठून कुठून प्रतिक्रिया मिळत असतात. त्यामुळे पुस्तकाचं नाव याच लेखावरून ठेवलं आहे...

‘भैया एक्स्प्रेस आणि इतर कथा’ : बिहारमधून येणाऱ्या गाडीला पंजाबात ‘भैया एक्स्प्रेस’ म्हटलं जातं. पण या एक्स्प्रेसमधून उतरणाऱ्या श्रमिक वर्गाकडे इतर वर्गाचा पाहायचा दृष्टीकोन मात्र तिरस्काराचाच असतो

अरुण प्रकाश यांची 'भैया एक्स्प्रेस' ही कथा नोकरीसाठी स्थलांतर कराव्या लागणाऱ्या गरीब बिहारी समूहाची व्यथाकथा कथन करते. रामदेव हा अठरा वर्षांचा तरुण पंजाबमध्ये मजुरीसाठी गेलेल्या आपल्या भावाला - विशुनदेव - शोधायला निघतो. पंजाबमध्ये दंगली सुरू असतात. कर्फ्यू लागणं सामान्य घटना होऊन जाते. अशा परिस्थितीत रामदेवला पंजाबात जावं लागतं. प्रवासात त्याला भावाविषयीच्या भूतकाळातील घटना आठवत राहतात...

पुरंदऱ्यांच्या लेखनातून असे जाणवते की, पाण्याच्या समान वाटपात किंवा हक्काच्या वाटपात सर्वाधिक चुकार अन् लबाड राज्य महाराष्ट्रच आहे!

प्रा. पुरंदरे यांची पाणीप्रश्नावरची सारी पुस्तके अत्यंत मोलाची आहेत. मात्र ती अभ्यासक, शास्त्रज्ञ, अभियंते आणि नोकरशहा यांच्यासाठी. जे या पाणी पळवण्याच्या कटामागे असतात, तसेच सिंचन घोटाळ्यासारख्या भ्रष्टाचारामागे असतात किंवा अत्यंत काळजीपूर्वक तयार केलेल्या योजना व अहवाल धाब्यावर बसवून उजळ माथ्याने पुन:पुन्हा सत्तेत असतात. त्यांना आलेला मेद अशा गंभीर व साधार मांडणीने कधी उतरेल, असे वाटत नाही...

संथपणे वाहणाऱ्या नदीच्या काठी बसून आपल्या जिवलग सख्यासोबत घरगुती भाषेत हितगूज साधावं, तशा पद्धतीनं या पुस्तकातील प्रत्येक लेख आपल्याशी संवाद साधतो

आपण निसर्ग सान्निध्यात राहतो, भटकंती करतो, म्हणून इतर जगाला तुच्छ लेखणं आणि त्या जगातील लोकांच्या जगण्याकडे तिरस्काराने बघणं, असं काहीही हेसेच्या लेखनात घडत नाही. उलट तो शहरातील धकाधकीच्या, काही प्रसंगी खोट्या वाटणाऱ्या जगण्याला समजून घेण्याचा प्रयत्न करताना दिसतो. हा मनाचा मोकळेपणा त्याच्यात निसर्ग वाचनामुळेच निर्माण झालेला आहे, हे आपल्या लक्षात येतं...

‘रेघ’ : या पुस्तकाच्या ‘प्रामाणिक वाचना’नंतर वर्तमानपत्रांतील बातम्यांचा प्राधान्यक्रम, त्यांतल्या जाहिरातींमधला मजकूर, तसेच सामाजिक-राजकीय-सांस्कृतिक क्षेत्रांतील घटनांसंबंधीच्या बातम्या, यांकडे अधिक सजगपणे, चिकित्सकपणे पाहण्याची सवय लागेल

मर्यादित संसाधनांच्या साहाय्याने जर डोंगरे यांच्यासारखे लेखक इतकं चांगलं, उल्लेखनीय काम करू शकत असतील, तर करोडो रुपये हाताशी असणाऱ्या माध्यमांनी किती मोठं काम केलं पाहिजे, असा विचार मनात आल्याशिवाय राहत नाही. पण शेवटी प्रश्न येतो तो बांधीलकी, प्रामाणिकपणा आणि न्यायाची चाड असण्याचा. वृत्तवाहिन्यांवर ज्या गोष्टी दाखवल्या जात, त्या विषयांवर ‘रेघ’सारख्या पुस्तकातून प्रकाशझोत टाकला जातो...

‘प्रोपगंडा’ : राजकारणाबद्दल तावातावाने बोलणाऱ्या भावनाशील ‘भारतीय जनमानसा’ला भानावर आणणारं पुस्तक

पत्रकार रवि आमले यांचं ‘प्रोपगंडा’ हे पुस्तक आपल्या डोळ्यांत अंजन घालण्याचं काम करतं. आपण अनावश्यक आणि असत्य माहितीच्या विळख्यात गुरफटलो आहोत. त्यातून जे पद्धतशीरपणे आपल्यापर्यंत पोचवलं जातं, त्यालाच आपण कळत-नकळत ‘सत्य’ मानायला लागतो, याचा हे पुस्तक पर्दाफाश करतं. अनेक उदाहरणांच्या माध्यमातून लेखकाने ‘प्रोपगंडा’ कसा राबवला जातो, हे साधार पुराव्यानिशी सांगितले आहे...

‘आधुनिक चाणक्य’ : या पुस्तकात अभ्यास असलाच, तर तो केवळ ‘अप्रिय गोष्टी’ कशा टाळाव्या याचा आणि संशोधन असलेच, तर ते बहुधा ‘प्रचारपत्रकां’चे आणि सध्याच्या ‘सरकारी फतव्यां’चेच आहे

पहिल्या प्रकरणाच्या शेवटी लेखकाने लिहिले आहे की, अमित शहा यांचा हा केवळ व्यक्तिपूजनाचा सोहळा नाही (अर्थात असे आवर्जून सांगावे लागते, याचा अर्थ हे लेखन तसेच आहे, हे लेखकालाच अपराधी वृत्तीने जाणवते आहे.), तर नवनवीन नेतृत्व घडणीच्या वस्तुपाठाचाच तो एक भाग ठरावा. काल्पनिक घटना सत्य आहेत असे दाखवून, व्यक्तीमाहात्म्याबाबत दडपून लिहायचे, असा हा मामला आहे...

‘वसप’च्या माध्यमातून महादेव माने यांनी मराठी साहित्यविश्वात एक दमदार पाऊल टाकलं आहे. त्याबद्दल त्यांचं अभिनंदन!

वेगवेगळ्या अंगाने मानवी नात्यावर वेळोवेळी वाईट परिस्थितीची जी छाया (वसप) पडते, त्याचंच शब्दरूप म्हणजे या कथासंग्रहातील दहा कथा. ही कथा ग्रामविश्वाचे अनेकानेक सूक्ष्म कंगोरे उलगडून दाखवते. या प्रत्येक कथेचा नायक पुरुष असला, तरी कथा कुठेही पितृसत्ताक होऊ न देण्याचं भान लेखकानं कसोशीनं पाळलं आहे...

बऱ्याच काळानंतर मराठीत ‘नवा नायक’ अवतरलाय... हीज नेम इज अगस्ती… ओन्ली अगस्ती!...

भक्कम प्लॉट असेल, तर्कशुद्ध रहस्य असेल, तरच त्याच्या उलगड्यात मौज. श्रीकांत बोजेवार यांनी ते येथे व्यवस्थित साधले आहे. ते ‘कसे’ याची वर्णने करत गेल्यास रहस्यफोडीचा गुन्हा घडायचा. तेव्हा ते प्रत्यक्षातच वाचलेले बरे. ते नक्कीच आनंददायी ठरेल. हां, त्यासाठी एकच अट. ती आपली समीक्षकी दृष्टी जरा बाजूला ठेवावी...

हा ‘दस्तावेज’ कष्टाने पिचून जाणाऱ्या गरीब माणसांचा आहे... तो धडपडणाऱ्यांसाठी सदैव रस्ता दाखवत राहील!

लेखकाने आजूबाजूचा भोवताल आधुनिकरणाच्या नावाखाली कसा बदलत आहे आणि त्यातून परत माणसू कसा गुलाम होत आहे, याचीदेखील मांडणी केली आहे. म्हणजे सध्याचा माणूस बेकार कसा होत आहे, तो कर्जात, व्यसनात, वैफल्यात कसा अडकला आहे, याचे अनेक दाखले समोर येतात. त्यामुळे या कादंबरीला एक विशेष महत्त्व आहे...

‘भावनिक प्रथमोपचार घरच्या घरी’ आणि ‘मैत्री मनाशी’ : मानसिक आरोग्याच्या समस्यांबाबतची सजगता, सतर्कता आणि जाण वाढवणारी पुस्तके

आपल्या वागण्यातील बऱ्याचशा नकारात्मक बदलांची नोंद, अभ्यास आणि त्यांचे विश्लेषण हे पुरेशा वैज्ञानिक पद्धतीने होत नाही अन् त्यावर विवेकी संवादही होत नाही. त्यासाठी सर्वसाधारणपणे आपल्या भवतालच्या माणसांचा या विषयावरील प्राथमिक जागृतीचा लसाविसुद्धा सकारात्मक असावा लागतो. त्याचबरोबर सामूहिक साक्षरता आणि सामूहिक इच्छाशक्ती यांची टक्केवारी वाढवावी लागते...

‘झांबळ’ : बदलत गेलेल्या ग्रामसंस्कृतीच्या ऱ्हासपर्वाचं चित्रण हा या कथांचा ‘युएसपी’ आहे…

‘झांबळ’मधले दुःख तसं एकजातीय नाही, ते अनेकपदरी आहे. शेवटाच्या अग्रावर उभ्या ग्रामजीवनातल्या बऱ्यावाईट अशा दोन्ही माणूसपणाच्या यातल्या नोंदी अजून भग्न रूपात का होईना शिल्लक अवशेषांचं अस्सल दर्शन घडवतात. तशा गावाच्या लोकजीवनात कालौघात दंतकथा बनलेल्या प्रेमाच्या-सुडाच्या-पिढीजात वैराच्या किस्सेवजा कथाही येतात. पण त्याचा मुख्य स्वर आहे भरलेल्या, नांदत्या ग्रामजीवनाचा ऱ्हास...

‘निर्मला पाटील यांचे आत्मकथन’ : या कादंबरीत स्त्रीवाद आहे, वर्णव्यवस्थेची चिकित्सा आहे, वसाहतवाद आहे, लिंगभावाचे राजकारण आहे…

या कादंबरीत स्त्रीवाद आहे, वर्णव्यवस्थेची चिकित्सा आहे, वसाहतवाद आहे, लिंगभावाचे राजकारण आहे. या कादंबरीची अनेक वाचनं संभवतात, तरी यापलीकडे हे सगळं असण्याला ठोस कारणं असूनही त्यांची चिकित्सा करत, तरी त्यातून व्यक्तिगत आयुष्यात येऊ शकणाऱ्या नकारात्मकतेला मागे ठेवत निर्मला आयुष्याला कडकडून भेटण्यासाठी आपले बाहू पसरत सकारात्मक सम गाठते...

‘मराठवाडा १९४८ : मुक्तिसंग्रामाचा समकालीन शोध’ - इतिहासाचा अभ्यास करताना, वर्तमानाची चिकित्सा करत, भविष्याचा वेध घेणारे पुस्तक

हैद्राबाद मुक्तिसंग्राम म्हणजे या भूभागाला केवळ भारताशी जोडणे नव्हते. केवळ लष्करी करून थांबता येणार नव्हते. मुत्सदीपणे हा प्रश्न हाताळणे गरजेचे होते. निजाम मीर उस्मान अली यांचे ५ ऑक्टोबर १९४८चे फर्मान व आकाशवाणीवरचे भाषण हे भारताच्या कूटनीतीचे मूल्यात्मक यश असल्याचे लेखक अभ्यासाअंती विवेचन करतात, तेव्हा या लढ्याची आणि लढ्यामागची आणि लढ्यानंतरची यशोगाथा कळते...

‘प्रलयानंतरची तळटीप’ : या कवितारूपी तळटीपांना प्रलयंकारी अनुभवांची / घटनांची स्पष्ट पार्श्वभूमी आहे

आपण भवतालाला, अस्तित्वात असलेल्या परंपरागत व्यवस्थांना पेलता येणार नाहीत, सुसह्य होऊ शकणार नाहीत, असे ‘निरागस’ अनुभव आपल्या कवितांमधून व्यक्त करत आहोत, याची जाणीवदेखील कवयित्रीला आहे. ही जाणीव कोणत्याही कवीला / कवयित्रीला आपल्या निर्मितीविषयी आवश्यक असणाऱ्या आत्मविश्वासाच्या जाणिवेशी नाते प्रस्थापित करणारी आहे. अनुभवांची अशी सघनता आणि व्यामिश्रता कवयित्रीच्या समृद्ध अनुभवविश्वाची निदर्शकच मानावयास हवी...

‘कॉम्रेडचा लाल कोट’ : १९८०च्या दशकात डाव्या वर्तुळात वादळ उठणारी दीर्घ कथा

१९८०च्या दशकात डाव्या पक्षांच्या कार्यपद्धतीवर केलेल्या टीकेमुळे या कथेने प्रागतिक वर्तुळात मोठे वादळ उठवले होते. आज तरी काय वेगळी परिस्थिती आहे? ही कथा डाव्या आणि प्रागतिक पक्षांमध्ये कार्य करणाऱ्या नेत्या-कार्यकर्त्यांचे डोळे उघडणारी आहे. साहित्यामुळे समाजात परिवर्तन झाले, बदल झाले, असे म्हटले जाते. ते जरी फारसे खरे नसले, तरीही अशा परिवर्तनवादी साहित्याचा एक अन्वय मान्य करावाच लागतो...

‘रुळानुबंध’ : म्हटलं तर हे एका ‘लोकोपायलट’चं आत्मकथन आहे, पण त्याच वेळी आठवणींच्या प्रदेशात केलेली स्वैर मुशाफिरीदेखील आहे!

लोकोपायलटचं हे जगणं विलक्षण आणि खूपच वेगळं आहे. सलग आठ-दहा तास ड्युटी करणाऱ्या ड्रायव्हरसाठी इंजिनमध्ये या मूलभूत सुविधादेखील नसतात. अनेकदा डबासुद्धा कसाबसा खावा लागतो. इंजिनाला मागे जोडलेल्या २०-२२ डब्यांत बसलेल्या माणसांचं जीवन सुरक्षित राहावं, ही जबाबदारी असते, पण त्यासाठी समोर आलेल्या जीवाला मात्र तो वाचवू शकत नाही! हे सगळं ‘रुळानुबंध’मध्ये वाचताना, मनाच्या तळाशी एक अपराध-भावना दाटून येते...

‘काळ ‘मेकर लाइव्ह’ ’ : या कादंबरीचा निवेदक ‘सांस्कृतिक कचऱ्या’मध्ये उभा राहून आजच्या विदारक परिस्थितीचे प्रामाणिक चित्रण करतो

अशा सांस्कृतिक, सामाजिक, मानसशास्त्रीय आणि तात्त्विक अर्थाने विस्कळीत आणि विघटित झालेल्या समाजात कोणतेच कथन होऊ शकत नाही. याचे मुख्य कारण म्हणजे ‘घटना’च मुळात अस्तित्वात नाही. माणूस, समाज, व्यक्ती यांच्याप्रमाणेच तीही कोसळलेली आहे. हे कोसळलेपण या कादंबरीत येते. याचमुळे या कादंबरीत कोणी नायक-नायिका नाही. त्याचबरोबर प्रत्येक नायक-नायिकांचे क्षूद्रीकरण आणि कचराकरण झाले आहे...

‘रेषांतर’ : रेखाटनांतून किलबिलणारी विद्याधर म्हैसकरांची सुबक आणि बेतशीर अशी रेषाक्षरी कलात्मक लेणी!

‘रेषांतर’ या पुस्तकात ४५ रेखाटने आणि तितकीच एकपानी शब्दांकने आहेत. अवघे चराचर हे सारे तसे क्षणभंगूर. क्षणाक्षणाला क्षरणारे आणि दृष्टिपार होत जाणारे. परंतु असे काही क्षण समोर ठाकतात की, कलावंताला त्यांची मोहिनी पडते. ती क्षणचित्रे तो असोशीने रेखाटतो. आणि ते क्षण साजिवंत होऊन जातात. आणि मग आपसूकच दर्शक आणि वाचक अशा दोघांपुढेही हलकेच उलगडत जाते एक रेषांगण आणि शब्दांगणही...

‘एका कोंबड्याचे अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य’ : मोठ्यांनाही आपला दृष्टीकोन तपासून पहायला लावणारी छोट्यांची रंजक सृष्टी आणि दृष्टी

मुलांना काय समजते, असा सार्वत्रिक गैरसमज आहे, पण त्यांची समज अनेकदा  मोठ्यांच्या डोळ्यात अंजन घालते. वर्तमानातील अनेक चुकीच्या आणि घातक बाबींवर उपाय शोधायचे असतील आणि संविधानिक मूल्यं जपायची असतील, तर या साऱ्या घटनांकडे समाजधुरिणांनी मुलांच्या दृष्टीने आणि दृष्टीकोनातून पाहायला हवे. असे घडले, तर त्यांना त्यांच्या भूमिका अवश्य तपासून पाहाव्याशा वाटतील, हा विचार मांडणारी ही कादंबरी अनेक अर्थाने महत्त्वाची आहे...

हे पुस्तक नवीन पिढीतील पालकांनी, शिक्षकांनी आणि एकुणच मुलांसोबत काम करणाऱ्या प्रत्येकाने नक्की वाचावे!

दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळात जवळ जवळ दहा वर्षे डॉ. माँटेसरी यांचे वास्तव्य भारतात होते. त्यांचे काम त्याआधीच भारतात पोहचले होते, पण त्यांच्या या वास्तव्यात बालशिक्षणाच्या या नवीन प्रणालीची पाळेमुळे चांगलीच रुजली. शिक्षण हे शांततेसाठीचे साधन आहे, असे त्या मानत. अशा विचारांमुळे त्यांची भारताशीसुद्दा नाळ जोडली गेली. हे पुस्तक पालक व शिक्षक यांच्यासाठी खूप मार्गदर्शक आहे...

टागोरांच्या अतीतीव्र संवेदनेची नस पकडायला थोडा नेट लावावा लागतो. पण मोलाचे, तुम्हाला श्रीमंत करणारे काही आत मुरवायचे, तर थोडी किंमत मोजायला हवी नं?

इथे टागोरांची सगळीच वर्णने, संभाषिते इतकी काव्यमय, चित्रदर्शी, चिंतनशील आहेत की, सगळीच पानं रंगायला लागली, तसा नाद सोडला. यात अनुवादक विलास गिते यांचे श्रेयही मोठे. ज्या भाषेतून अनुवाद करायचा ती भाषा नुसती येणं, तिचा आपल्या भाषेत अर्थ लावता येणं, ही प्राथमिक, जुजबी बाब. पण मूळ भाषेत कालौघात, सांस्कृतिक घुसळणीत घडत गेलेले बदल लक्षात यायला हवेत. नाहीतर अर्थ‌ पोचवता येईल, पण मुळातला वाचनानुभव?...

लेखिकेच्या जडणघडणीच्या काळात झालेल्या संस्कारांचा, सहवासाचा खोल ठसा उमटवणारा गुरू-शिष्य नात्याचा आलेख म्हणजे ‘गुरू विवेकी भला’!

सरांचे आरईबीटीचे प्रशिक्षण देणारे प्रायमरी आणि अॅडव्हान्स्ड कोर्सेस करण्यासाठी लेखिकेचा त्यांच्याशी प्रथम संपर्क आला. लेखिकेच्या जडणघडणीच्या काळात झालेल्या संस्कारांचा, सहवासाचा खोल ठसा उमटवणारा गुरू-शिष्य नात्याचा आलेख म्हणजे ‘गुरू विवेकी भला’. गुरू-शिष्य नात्याचा हा आलेख आरइबीटीच्या शिक्षणाचा तर आहेच. पण त्यापलीकडे जाऊन स्वतःच्या व गुरूच्याही अंतरंगाचा शोध मानसशास्त्रीय पातळीवरून जोशी घेतात...

‘मेळा’ : लेखक म्हणून समकालाकडे पाहण्याची दासू वैद्य यांची एक दृष्टी आहे. या दृष्टीमुळेच या लेखनाला सकसता आणि वैविध्यता प्राप्त झाली आहे

दासू वैद्य यांच्या लेखनात लहान-मोठ्या घटना, प्रसंग आणि अनुभवाकडे पाहण्याच्या आश्वासक दृष्टीसोबतच माणसाबद्दलची विलक्षण ओढ ओतप्रोत भरून राहिली आहे. जीवनानुभव घेणारा लेखक आपल्या काळाशी एकरूप होतं, जीवनाचे, मानवी स्वभावाचे सर्व रंग प्रकट करत, भवतालाचे, आपल्या गावाचे विलक्षण आणि चित्रदर्शित्व ओघवत्या भाषेत करतो. लेखनातून पाहिलेले, टोचलेले, बोचलेले आणि अंतर्मुख करणारे अनुभव लेखक शब्दबद्ध करतो...

‘आतल्या विस्तवाच्या कविता’ : मायमराठी आणि मराठीवाचक यांना आपली भाषा नेमकेपणाने कळेल, याची कवीला खात्री वाटते... 

या संग्रहातल्या कविता सर्वसामान्य माणसाच्या असून, सामान्यांच्या जगण्याचं प्रतिनिधित्व करतात. या संग्रहाचं मुखपृष्ठ अन्वर हुसेन यांचं असून त्यातून कविता प्रतिबिंबित झाल्या आहेत. ज्येष्ठ कवी-कादंबरीकार भालचंद्र नेमाडे यांचं पत्र आणि समीक्षक-कवयित्री प्रभा गणोरकर यांचा मलपृष्ठ-अभिप्राय संग्रहाची दिशा आणि भूमिका सुचवतात. मायमराठी आणि मराठीवाचक यांना आपली भाषा नेमकेपणाने कळेल, याची कवीला खात्री वाटते...

अज्ञानाचा अंधार दूर करणाऱ्या अशा ‘व्यूह-चक्रा’चा जागर सातत्याने, निरंतर आणि मुख्यत: गांभीर्याने व्हायला हवा...

सदर १३ वर्षांपूर्वीचे. तत्कालीन विशेषतः वैज्ञानिक घटना-संशोधनांचे संदर्भ त्याला आहेत, तरी ते तात्कालिक नाही. त्याचा सांगावा नित्यनूतन आहे. ‘ही एक टेहल-टिकोरी’, अर्थात इकडे तिकडे पाहात तपास करणे, बारकाईने पाहात केलेली (पण) स्वैर भटकंती. हे पोचवणे निरोप्याचे आनंददायी काम, असं जोशी विनयानं म्हणतात, पण ‘निरोप्या’त क्वचित असणारी सृजनशील ऊर्जा जोशींकडे आहे...

‘ते पन्नास दिवस’ : ही कादंबरी काय सांगते, ते महत्त्वाचे आहेच; परंतु ती जे काही सांगत नाही, ते जास्त महत्त्वाचे आहे

ही कादंबरी रस्त्यावर उभी राहते आणि कुटुंबसंस्था, जातीसंस्था, विवाहसंस्था, नोकरशाही, इतिहास, भूगोल मापत राहते. कायदा-सुव्यवस्था आणि आरोग्य यांच्यामध्ये स्वभावत:च असणारा दुजाभाव रेखांकित करते. कायदे मोठे की माणसे, हा मोठा अवघड प्रश्न उभा करते. ५० दिवसांचा दैनंदिन क्रम यात असला तरी ती पन्नास वर्षे मागे जाते आणि आपल्याला यापुढील ५० वर्षं चटके सहन करावे लागतील, हेही अधोरेखित करते...

‘महाबोधिवृक्ष युगानुयुगांचा’ : हा संग्रह बाबासाहेबांना अभिवादन करतो, त्यांच्या विचारांचा जागर करतो... ‘आंबेडकरवादा’ची पेरणी करतो

या संग्रहात आंबेडकरी चळवळीविषयी तळमळ आहे, बाबासाहेबांविषयी आस्था आहे, समाजभान आहे. समाजाची वास्तविकता आहे, विद्रोहाचे गाणं आहे, आंबेडकरी दृष्टीकोन आहे… आणि कोणाहीविषयी द्वेषभावना नाही. या कविता आपल्या अंतर्मनाला भिडतात आणि मेंदूला झिणझिण्या आणून विचार करायला भाग पाडतात...

वर्तमानकाळातील सामाजिक, सांस्कृतिक, राजकीय प्रश्नांची उकल या पुस्तकातून होईल. सामाजिक प्रबोधनाच्या प्रचार-प्रसारात हे पुस्तक मोलाचे मार्गदर्शन करेल

रा.ना. चव्हाण सत्यशोधक समाज, सामाजिक प्रबोधनाच्या म. फुले, राजर्षी शाहू महाराज, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या विचारांचा, चळवळींचा व समकालीन व्यक्तींचा ऐतिहासिक व समतोल लेखाजोखा उपलब्ध करून देतात. रा.नां.ची भूमिका स्पष्ट, सत्याची बाजू घेणारी आणि लोकशाही मूल्ये मजबूत करणारी राहिली आहे. राजा राममोहन राय, फुले-आंबेडकर यांच्या विचारांचा ते स्वत:ला ‘नम्र प्रवक्ता’ समजत...

‘ ‘काळ’मेकर लाइव्ह’ : या कादंबरीत जागृत आणि तीक्ष्ण समकालीन भान स्पष्टपणे दिसते, समकालाचे विरूप दर्शन कलात्मक पद्धतीने घडते...

आजचे विस्कळीत आणि प्रदूषितही सोशो-पोलिटिकल-कल्चरल वातावरण ‘ब्लॅक ह्युमर’च्या अंगाने चिमटीत पकडण्यासाठी असा हटके प्रयोग आवश्यकच म्हटला पाहिजे. ही कादंबरी आजचे आभासी वास्तव मांडत आहे. ही कादंबरी वाचताना जगण्याचा ठोसपणा लयाला जात असल्याची, जगण्याला आलेल्या विसकळीतपणाची, जगण्याच्या कृत्रिमतेची, मूल्यभान लोप पावत चालल्याची जाणीव तीव्रपणे होते, हे तिचे श्रेय म्हटले पाहिजे...

‘रागविराग’ : आत्ममुग्ध करणारे काव्य... अभंग, लावण्या आणि वेदनेच्या विराण्या...

वसंत केशव पाटील हे मुख्यतः वास्तवाचे भान असणारे, अंतर्मनाशी संवाद साधणारे कवी आहेत. त्यांच्या काव्यात एकीकडे प्रेम, उत्साह आहे, तर दुसऱ्या बाजूला सामाजिक दुःख आहे. एका बाजूला आत्मपरीक्षण आहे, तर दुसऱ्या बाजूला सभोवताली घडत असलेल्या विदारक परिस्थितीचे निरीक्षण आहे, त्याविषयीची चीड आहे. समाजातील शोषितांविषयी वसंत केशव यांच्या अंतरंगात कणव आहे...

लेखक प्रत्येक कथेत मानवी भावभावनांची हळूवार उकल करतात, म्हणून ती केवळ विज्ञानकथा राहत नाही, तर माणसाची कथा-व्यथा होऊन जाते

‘मिरॅकल’ हा प्रा. डॉ. सुनील विभुते यांचा विज्ञानकथासंग्रह मानवी मन, भावना व विज्ञानातील शोध यांचा सुरेख संगम वा गोफ आहे. विज्ञानातील शोध व त्याचा मानवी आयुष्यात अंतर्भाव असा आशय या संग्रहात पाहायला मिळतो. या संग्रहातील सर्वच कथा मनोवेधक, उत्कंठा वाढवणाऱ्या आहेत. सर्वच कथांमध्ये ‘मानवता’ हा मध्यवर्ती केंद्रबिंदू आहे. लेखकाला उर्दू, हिंदी, कानडी भाषेचा लहेजा चांगलाच ठाऊक आहे. त्यामुळे कथेतील पात्रे खरीखुरी वाटतात...

‘निर्जन पूल’ हे पुस्तक वाचून पूर्ण होतं, तेव्हा जणू आपण ‘महाभारत’ वाचलं आहे, असा मानसिक शीण येतो!

या पुस्तकाला सामाजिक कार्यकर्त्या, विचारवंत लेखिका आणि ‘हैदराबाद बुक ट्रस्ट’च्या गीता रामास्वामी यांनी लिहिलेला ‘वंचितांमधून एक आवाज’ हा प्रास्ताविकपर परिचयही तितकाच महत्त्वाचा आहे. कोटेश्वराम्मा यांचा आवाज आंध्र प्रदेशातल्या डाव्या स्त्रियांमधून येणारा पहिला थेट आवाज आहे. हा वंचितांचा आवाज आहे... नव्या प्रगतीशील जगाच्या उभारणीसाठी मदत करणारा. काळाचा विशाल पडदा व्यापणारी ही आत्मकथा ‘वाचलीच पाहिजे’...

‘आता सगळ्या वह्या बुडीत खाती’ : संग्रहाचे शीर्षक काहीही असले तरी, या कवितेच्या वह्या कधी बुडीत खाती निघणे शक्य नाही!

‘दिगंत’पासून सुरू झालेली आर्त जाणीव ‘...तरीही’, ‘दिवसेंदिवस’मध्ये अधिक तीव्र, नेमकी होत जाते आणि ‘वाळूच्या पात्रात मांडलेला खेळ’मध्ये ती आत्मभान व विश्वभान या दोन्हींच्या जोडीने व्यापक होत ‘कदाचित अजूनही’मध्ये ही विश्वात्म सार्वभौमता समष्टीला कवेत घेताना आपला पैस आणखी रुंदावते. काळासोबत चालण्याची आणि विपर्यस्ताला प्रश्नांकित करण्याची, ही खुबी या कवितेला आवाहकतेच्या कसोटीवर गुणवत्ता बहाल करत जाते...

‘स्टोरीटेलर’ लिहून गजेंद्र अहिरेने स्वतःविरुद्ध भरभक्कम सज्जड पुरावा आपल्या हाती दिलाय- तुम्ही काय बोलताय माझ्याबद्दल, हे घ्या माझंच माझ्याविषयीचं निरीक्षण!

गजेंद्र नामी एडझवट दिग्दर्शक आहे, म्हणत ज्या काही खऱ्याखोट्या कथा रचल्या गेल्या, अजूनही रचल्या जात आहेत आणि रचल्या जातील, त्या तशाच आहेत, हे आपणच का सांगून टाकू नये, असं त्याला वाटलं की काय माहीत नाही. पण ‘स्टोरीटेलर’ची प्रेरणा तीच असावी, असा भक्कम संशय आहे. गजेंद्र ही एक साक्षात जितीजागती दंतकथा आहे. ते खरं तर एक गूढदेखील आहे. त्याचं हे पुस्तक वाचून त्या साऱ्या अनेकदा ऐकलेल्या किश्यांचा अनेकांना पुनःप्रत्यय येईल...

‘द गोरखपूर हॉस्पिटल ट्रॅजेडी’ - हे पुस्तक दमनकारी मनोवृत्तीच्या शासनसत्तेने चालवलेल्या लोकशाही पतनाचा पुरावाजन्य दस्तऐवज वाचकांपुढ्यात ठेवते

कोणी चाळावे, वाचावे आणि बाजूला ठेवावे नि विसरून जावे, अशा वर्गवारीतले हे पुस्तक नाही. कारण, या पुस्तकातून वर्तमानातली शासनसत्ता आणि समाजातल्या विकृती उघडकीस आल्या आहेत. या पुस्तकाद्वारे ठरवून एका व्यक्तीला वा समाजसमूहाला लक्ष्य करण्याचे क्रूरपणाचा कळस गाठणारे षड्यंत्र उघडकीस आलेले आहे. या पुस्तकात सत्तेपुढे लोटांगण घातलेल्या संस्था आणि व्यक्तींचा कोडगेपणा उघड झालेला आहे...

‘जग बदलणारे ग्रंथ’ : अगदी नेटकी पुस्तकांची ओळख करून दिल्याने हे पुस्तक वाचताना एखादा ‘माहितीकोश’ वाचल्याचा आनंद मिळतो!

हे पुस्तक माहितीपर असलं तरी तितकंच प्रेरणादायीदेखील आहे. प्रत्येक ग्रंथकर्त्याला मानवी आयुष्यात संघर्ष करावा लागला, हाल, अपेष्टाही सहन कराव्या लागल्या. तरीही त्यांनी चिकाटीनं संशोधन, लिखाण केलं. त्यांच्या ठायी असलेली एकाग्रता, शिस्त, सातत्य हे गुण प्रत्येकासाठी अनुकरणीय आहेत. वाचकाचं कुतूहल जागृत राहील, अशा पद्धतीनं अगदी थोडक्यात म्हणजे प्रत्येकी तीन ते चार पानांत प्रत्येक पुस्तकाची नेटकी ओळख करून दिली आहे...

अनेक लेखकांचे स्वतंत्र लेख प्रचंड प्रभावी असले, तरी त्यांचा लेखसंग्रह सपशेल फसल्याची उदाहरणे आहेत. ‘अध्यात-मध्यात’ला हा शाप भोगावा लागत नाही!

तरुण लेखक राहुल बनसोडे यांचं नुकतंच निधन झालं. त्यांना पाचेक वर्षांपूर्वी हेमंत कर्णिक यांच्या ‘अध्यात-मध्यात’ या पुस्तकाचं ‘अक्षरनामा’साठी परीक्षण लिहायला सांगितलं होतं. त्यांनी लिहायला सुरुवातही केली. पण नंतर ते त्यांच्याकडून या ना त्या कारणानं पूर्ण झालं नाही. पुढे ते परीक्षणात काय काय लिहिणार आहेत, हेही त्यांनी सांगितलं. पण दुर्दैवानं त्यांना ते लिहून काढून पाठवणं जमलं नाही. तेच हे अपूर्ण परीक्षण...

‘दरम्यानचे प्रक्षोभ’ : सामान्य माणसाची संभ्रमावस्था, परिस्थितीशरणता आणि सामान्य माणसाच्या जगण्याची अजिबात चाड नसलेलं अनैतिक आचरण यांची अभिव्यक्ती

कवी धर्म, जात, भाषा, प्रांत या सर्वसामान्य माणसांत फूट पाडणाऱ्या आणि माणसातलं माणूसपण हिरावून घेणाऱ्या बाबींवर अनेकदा टीका करतो. प्रतीकांच्या आहारी जाऊन समाजातले घटक आपापसांत झगडत राहतात, म्हणून कवीला ‘वर्तमान हा प्रतीकांच्या खुंटीला अडकून ठेवलाय’ असं वाटतं. कवी खिन्न करणारं सामाजिक-राजकीय वास्तव या सगळ्यामुळे अंततः कोणताही कडवटपणा स्वतःच्या स्वभावात शिरणार नाही, याची दक्षता घेत लिहितो...

खूप चांगले लेख या पुस्तकात असताना १० टक्के लेख अगदीच उथळ वाटतात. ते घेतले नसते तरी चालण्यासारखे होते

लोकमान्यांच्या कार्य-कर्तृत्वाची मांडणी यात अतिशय निगुतीने केली आहे. त्यामुळे यात समग्र टिळक भेटतात, आजच्या संदर्भांसोबत. ‘भूमिके’सह ४१ लेखांचा या संग्रहात समावेश करण्यात आला आहे. लो. टिळकांना आपले वारस निर्माण करता आले नाहीत. लोकमान्य गेले आणि टिळक युगाचा अंत झाला. गांधींची विचारसरणी टिळकांचा विचार पुढे नेणारी नव्हती. हे पुस्तक काही अंशी परिचित आणि बव्हंशी अपरिचित टिळक आपल्यापर्यंत समर्थपणे पोचवते...

‘बाबासाहेब आंबेडकर’ : आंबेडकर का मोठे होते, हे समजावून घेण्यासाठी हे छोटेसे पुस्तक उपयुक्त आहे

एकोणिसाव्या शतकाच्या अखेरीला आंबेडकरांचा जन्म झाला, तेव्हा भारतातल्या सामाजिक, राजकीय, आर्थिक आणि पर्यायाने सांस्कृतिक क्षेत्रांमध्ये घुसळण होत होती. त्यात आमूलाग्र बदल होत होते. आंबेडकर समजावून घ्यायचे असतील, तर त्यांच्या जन्मकाळाची आणि वाढीच्या वयाची, पार्श्वभूमी जाणून घेणे महत्त्वाचे ठरते...

डॉ. रघुनाथ माशेलकर : स्वप्नं प्रत्यक्षात उतरवणारा दुर्दम्य आशावादी आणि जागतिक कीर्तीचा शास्त्रज्ञ

लहानपणीच्या तीन सवयींनी माशेलकरांना समद्ध केलं. एक- भरपूर वाचन, दुसरं- भरपूर लिखाण, आणि तिसरं - वेगवेगळ्या वक्तृत्व स्पर्धा मधून बोलणे व त्यात बक्षीस मिळवणं. वक्तृत्वस्पर्धेत बाकीची मुलं जे बोलत नाहीत, ते आपण बोलायचं, असं ठरवून ते नवनवीन पुस्तकं वाचत असत व तयारी करत. या तपश्चर्येमुळेच आज त्यांचं भाषण ऐकायला हजारो लोक येतात. त्यांच्याबद्दल कोण काय म्हणालं, यावरून त्यांच्या उत्तुंग व्यक्तिमत्त्वाची कल्पना येते...

‘द स्ट्रेंज केस ऑफ डॉ. जेकिल अँड मि. हाईड’ : दुष्ट प्रवृत्तींचा विजय झाला, तर मग माणूस काय किंवा समाज काय, सर्वनाश होणारच…

गूढ उकलताना अखेरच्या काही ओळींपर्यंत ते कायम ठेवण्याचं, आणि तोवर वाचकाला त्या सगळ्या घटनाक्रमात स्वतःबरोबर फरफटत नेण्याचं लेखक आणि अनुवादक या दोघांचंही कसब लक्षात राहण्यासारखेच. यशस्वी कथेचं एक परिमाण म्हणजे, ती वाचल्यावरसुद्धा आणखी बराच काळ मनात रेंगाळत, मध्येच डोकावत राहणे. हा परिणाम तर इथं साधला जातोच, पण लक्षात राहतो तो रूपकांच्या माध्यमातून मांडलेला मानवी मनातला सुष्ट आणि दुष्ट प्रवृत्तींचा संघर्ष...

‘हक्कसोड’ : तुटत चालेल्या भावभावनांचं सावत्रपण ठसठसत्या खवंदासारखं होतं. त्यातून नात्यातल्या कोरडेपणाची जाणीव होते

कादंबरी आटोपशीर असल्यामुळे कथानक कुठलेही आडेवेढे न घेता हृदयाला स्पर्श करणारं आणि जगण्याच्या तीव्रतम असह्यतेला वाचा फोडणारं आहे. ही कादंबरी ‘स्त्री’ या नात्यातून फसल्या जाण्याच्या एकाच गोष्टीवर बोलत नाही, तर अनेक वेगवेगळ्या नात्यातून फसल्या जाण्याच्या जाणिवेनं तिचा पट विस्तृत होत जातो आणि मानवी पातळीवरून बदलत चाललेला नात्याच्या गुंतागुंतीचा पीळ उकलत जाण्यास सुसह्य ठरतो...

नामदेव कोळी यांच्या ‘काळोखाच्या कविता’ या गर्भार काळोखातल्या प्रकाशवेणा आहेत

काळोखाचे गूढ उकलणे ही तर कवीची एक काव्यप्रेरणा आहे. हा काळोख आहे सर्वकष शोषणाचा, हा काळोख आहे मानवी मूल्ये हिरावणाऱ्या व्यवस्थेचा आणि त्याच्या परंपरेचा. हा काळोख आहे चंद्राच्या सावलीचा म्हणजेच अमावस्येचा! ‘काळोख्याच्या कविता’ म्हणजे अमावस्येच्या कविता! अनेक कवितांमध्ये ‘अमावस्या’ ही प्रतिमा आलेली आहे. यांतून ‘अमावस्या’ ही प्रतिमा ‘कालातीत शोषणा’चे प्रतीक रूप धारण करत या कवितांचा कल्पनाबंध झाली आहे...

‘कादंबरीची गोष्ट’ ही प्रत्यक्षात तिच्या निर्मितीमागच्या अपरिहार्य वेदनांची, कुठल्याही गंभीर निर्मितीमागच्या अटळ वेदनेची गोष्ट आहे...

शिस्तशीर क्रमाने घडत गेलेला सुखवस्तू म्हणावासा, लेखकपणाच्या प्रतिष्ठेची शाल अभिमानानं मिरवणारा, पण लेखनक्रिया गांभीर्याने घेणारा असा हा लेखक. भवतालाचं आपलं भान व्यापक, सजग आहे, अशी जाणीव त्याला आहे. लेखनाची सुचण्यानंतरची त्याची कागदावर उतरण्याची केवळ कष्टसाध्य निर्मितीप्रक्रिया तो नव्या नुकत्याच लिहून हातावेगळ्या केलेल्या तिसऱ्या कादंबरीच्या निमित्ताने सांगतोय...

‘तो उंच माणूस’ : या चरित्रातून परात्पर सुखाचे काही तुषार आपल्याही वाट्याला येतात, एका पुस्तकाकडून यापेक्षा अधिक काय मिळावे?

धर्म, सामाजिक समस्या आणि त्यासंदर्भातली विचारी कलावंत म्हणून असलेली बांधीलकी यावर अर्थात राय यांनी विचार केलेला होता, असणार. त्यांनी सिनेमांची विषयवस्तू म्हणून निवडलेल्या साहित्यकृती हाच त्याचा पुरावा आहे, असे सहजच म्हणता येते. पण एकूणच वाचन आणि संस्कार दोन्हीत एकारलेपण नसल्याने त्यांच्या कृतींमध्येही कुठे ते डोकावत नाही. राय अर्थात रूढ अर्थाने अजिबात धार्मिक नव्हते, अर्थात आधुनिकतेचे पुरस्कर्तेही...

‘ऋणानुबंध’ : अफाट माहितीची संगतवार आणि उदाहरणांसह केलेली मांडणी, हे या लेखनाचे स्वरूप, त्यापलीकडे जात आपल्यात एक स्वीकारशील समजुतीचे बीज रुजावे, असा प्रयत्न करते

संपूर्ण विज्ञानवादी, तार्किक चिकित्सक नजरेने पाहणे, तरी यात कुठेही जुने मोडीत काढणे, जनमानसांत रूजलेल्या संकल्पना, भावनांना वेडगळ ठरवणारा टिंगलीचा सूर नाही, तर त्याची तार्किक संगती विज्ञानाच्या मदतीने लावत, शोधत समजून घेण्याची सहानुभावी दृष्टी आहे. त्यामुळे हे लेखन प्रभावी संवाद करते. ‘ऋणानुबंध’ हे वेगळे, निर्णायक वळण आहे...

‘जॉर्ज ऑर्वेल : करून जावे असे काही’ - स्पष्ट, स्वच्छ आणि प्रवाही शैलीतले हे ऑर्वेलचे चरित्र थक्क करून सोडते

काटकसरीनं जगणारा, स्वावलंबी, श्रमशक्तीवर विश्वास असणारा ऑर्वेल जसा दिसतो, तसाच लहानपणापासून लेखक होण्याची, लोकप्रिय लेखक होण्याची कांक्षा असणारा, पण स्वतःच्या लेखनावर अजिबात समाधानी नसणारा, स्वतःचाच कठोर समीक्षक ऑर्वेल ठळकपणे उमटला आहे. लेखिकेनं वर्तमानाशी ऑर्वेलच्या विचारांची जी सांगड घालून दाखवली आहे, ती महत्त्वाची वाटते, प्रस्तुत वाटते...

‘शिक्षणगंगा : फिनलंडमधून आपल्या दारी’ – फिनलंड शिक्षणपद्धती आणि भारतीय शिक्षणपद्धती यांच्याविषयी तुलनात्मक विचार मांडणारं मराठी भाषेतील पहिलंवहिलं पुस्तक

या पुस्तकात फिनलंडच्या शिक्षणपद्धतीची तोंडओळख व इतिहास आणि तेथील बालशिक्षण, पूर्व प्राथमिक शिक्षण, शाळांमधील काही रंजक गोष्टी, प्राथमिक शिक्षणात उच्चशिक्षणाची तयारी, परीक्षापद्धती यावर भर दिला आहे. शिक्षकांचं कितीही प्रशिक्षण झालं आणि त्यांना कितीही मार्गदर्शन मिळालं, तरी संदर्भसाहित्याची गरज असतेच, काही यशोगाथा समोर असणं गरजेचं असतं, ती उणीव हे पुस्तक भरून काढतं ...

‘सगळेच ऋतू दगाबाज’ : यात बहुतांश प्रेमकविता आहे, पण ती उगाच उसासे सोडणारी नाही... तर ती स्त्री-पुरुष राजकारणाची मांडणी टोकदारपणे करते

कविता ननवरेंचा हा पहिलाच काव्यसंग्रह असला तरीही यात नवखेपणा नाही, पहिलेपणाचा भाबडा, भोंगळ अजागळपणा नाही. त्याचबरोबर आपण कविता लिहितो म्हणजे नेमकं काय करतो, कविता का व कशासाठी लिहायची, याचं भानही त्यांना असल्याचं जाणवतं. भोवतालच्या सामाजिक, सांस्कृतिक चौकटीला असणारा स्त्री-पुरुष राजकारणाचा संदर्भ त्यांना समजलाय, तो कवितांमधून कसा व्यक्त करायचा, हेही त्या जाणतात...

निखिलेश चित्रेंचा असंख्य शक्यतांनी भरलेल्या वाटेवरचा पुढचा लेखनप्रवास आणखी कुठल्या चकव्यात नेईल, की काही वेगळ्या वाटेने होईल, याची उत्सुकता आहे…

बहुतेक सगळ्या कथांतून स्वप्न, भास, भ्रम वास्तवाचे चकवे येतात. हा प्रत्यक्षातला अनुभव की कथेचा नायक लेखक लिहितोय त्या कथेतला? आपण स्वप्नात आहोत का वास्तवात, की हे वास्तव वाटणारं घटित घडतंय त्या आणखी कुणाच्या स्वप्नात? या अनुभवांचं गुरुत्वाकर्षण याचा विचार करण्याइतकीही उसंत देत नाही. सिनारातल्या गढीचा दरवाजा उघडणारा परवलीचा मंत्र घेऊन आपण जणू बाहेर उभे आहोत असे वाटत राहते...

‘टिळा’ : कुठेच आक्रस्ताळा स्वर न लावता, अगदी स्पष्ट आणि नेमक्या चित्रणाने ही कविता आरपार मेंदूत घुसते

‘टिळा’मध्ये शेतकरी आणि कवी इतके एकरूप झालेले आहेत की, कवीला आता वेगळं बाजूला करताच येत नाही; कारण त्याला आता जमिनीचा श्वास वाचता येतोय! ‘बैलांच्या त्वचेलाच चिकटून आहे दुष्काळ’ असं विधान करणारा हा कवी स्वतःच्या त्वचेचे रंग सत्याच्या भुईवर पेरत निघाला आहे. आणि तो जे काय पेरत निर्धाराने निघालाय, त्यातून भाकरी साकार होणार आहे, इतका उदंड आत्मविश्वास त्याच्या छातीत भरून आहे...

‘लाल सावट’ : ग्रामजीवनाची उलघाल चितारणाऱ्या, काळीज पिळवटून टाकणाऱ्या जळजळीत कथा

या संग्रहातील सर्वच कथा वर्तमान ग्रामवास्तव व शेतशिवाराशी संबंधित आहेत. उपासमार, बेरोजगारी, अपयश, अवहेलना, हेटाळणी, फसवेगिरी, राजकारण, शासन-प्रशासनाकडून होणारी अडवणूक, सावकारी, सरंजामदारी, दादागिरी या सगळ्यांनी गावगाडा वेढून टाकलेला आहे. शोषणाची पारंपरिक व आधुनिक रूप त्यात ठाण मांडून आहेत. त्यातून आलेलं तुटलेपण, विविध ताणतणाव या सगळ्यांची मांडामांड या कथा करतात...

आजूबाजूला ‘मेंदू नसलेली कवटी’ आणि ‘बेशरमाची झाडे’ पाहून कवीच्या ओठावर सहज शब्द येतात- ‘सालं अतीच झालं!’

डोळ्यांदेखत धिंड काढताना, वस्ती जाळताना, धर्माचे ठेकेदार हैदोस घालताना, लोकशाहीआड नंगेशाही चालू असताना तुमची कलम का चालत नाही? असा प्रश्न कवी मीडियाला विचारतो. डुप्लिकेट लोकांचा खूप राग कवीला येतो. फेकू नेत्यांचा राग येतो. तो फक्त राजकारण्यांना, मीडियालाच उघडे पाडतो असे नाही, तर समाजातल्या संधिसाधू लोकांनाही सोडत नाही...

‘ते पन्नास दिवस’ : मानवी जीवनातल्या आशा-निराशा, सुखदुःख, अहं, ईर्ष्या, अपमान, अवहेलना अशा चढ-उतारांचं मनोज्ञ दर्शन घडवत ही कादंबरी आपल्यालाही एका प्रवासाला घेऊन जाते

या कादंबरीचे दृश्य खलनायक आहेत - अचानक लादलेली टाळेबंदी, तिची निर्घृणपणे अंमलबजावणी करणारे प्रशासन आणि आपापल्या घरात सुरक्षित बसलेले लोक, आणि त्यांच्या असहायतेचा फायदा उचलणारे दुकानदार, व्यापारी. मात्र कादंबरीकाराच्या दृष्टीतून खरे खलनायक आहेत- जात, धर्म, त्यातल्या निरर्थक कालबाह्य चालीरिती यांना माणसापेक्षा जास्त महत्त्व देणारी मानसिकता...

‘दिमित्री रियाझ केळकरची गोष्ट’ : आपल्या जीवनधारणांची पुनर्तपासणी करण्याची गरज वाटायला लावणाऱ्या कथा

या कथा एकेका माणसाच्या, कुटुंबाच्या व्यथा-कथा कथन करत असल्या तरी बाह्य जीवनातील निरनिराळ्या पातळ्यांवरील राजकीय-सामाजिक क्षेत्रांतील चांगल्या-वाईट प्रवृत्तींच्या वर्तनाचे, या सुट्या माणसांवर वा कुटुंबांवर होणारे आघातदेखील प्रच्छन्नपणे आणि काही वेळेस थेटच कथानकात खेळते ठेवले आहेत. हळूहळू सगळ्यांचा प्रवास असंवेदनशील, आत्मलुब्ध होण्याकडे चाललेला आहे की काय, अशी शंका बऱ्याचदा येते. याचे संदर्भ या कथांतही आहेत...

‘समाजवादी सत्यशोधक’ राजर्षी शाहू महाराजांच्या विचार व कार्यावर प्रकाश टाकणारा ग्रंथ

रा.ना. चव्हाण यांनी छत्रपती शाहू महाराज यांचे चरित्र, त्यांचे सामाजिक सुधारणेचे मार्ग, सामाजिक समतेसाठी समाजक्रांतीची आवश्यकता या विषयावर या पुस्तकात पाच लेख आहेत. त्यातून शाहूंच्या विचार व कार्याचे वेगळेपण जाणवते. शाहूंचा हा वैचारिक व समाजक्रांतीचा वारसा रा.नां.सारख्या सत्यशोधकाने मांडल्यामुळे हे पुस्तक वाचनीय झाले आहे...

‘मुघल साम्राज्य : बाबर’ : बाबरचं आयुष्य म्हणजे युद्ध, रक्तपात आणि भव्य आव्हानांचं एक चक्रीवादळ…

असहाय अवस्थेतला १४ वर्षांचा बाबर ते हिंदुस्थानचा पहिला मुघल बादशहा बाबर, हा प्रवास रंगवला आहे, ॲलेक्स रुदरफर्ड यांनी. औरंगजेबाच्या दरबारात इंग्लंडच्या राजाचा दूत म्हणून काम केलेल्या या लेखकाने ‘एम्पायर ऑफ द मुघल’ ही सहा मुघल बादशहांच्या जीवनाचं चित्रण करणारी पुस्तकमालिका लिहिली आहे. हा इतिहास त्यांनी इतिहासाच्या रुक्ष पद्धतीनं न लिहिता, कथनाच्या पद्धतीनं लिहिला आहे...

‘हाऊ टू एन्जॉय युवर लाइफ अ‍ॅण्ड युवर जॉब’ : व्यक्तिगत आणि व्यावसायिक जीवनाच्या यशस्वितेची गुरूकिल्ली

डेल कार्नेगी यांच्या विचारातील सुलभता आणि स्पष्टता अनेक वर्षांपासून जगभरच्या कितीतरी वाचकांना मार्गदर्शक ठरत आली आहे. मानवी वर्तनाचं अचूक आकलन त्यांना असल्यानं त्यांच्या लेखनातून सम्यक निर्णय घेण्यासाठी योग्य मार्गदर्शन मिळतं. आपल्यातील उपजत क्षमतांचा विकास करून त्यांचा परिपूर्ण उपयोग कसा करावा, याविषयी ते नेटकेपणाने सांगतात… मग ते विक्री कौशल्य असो वा संप्रेषण असो वा विपणन असो की सुख-समाधान असो...

‘काळोखावरची टोळधाड’ : रस्त्यातील लढ्याला बळ द्यावे, या विचाराने सजग झालेले लोक बाबासाहेबांच्या विचाराचे वाहक म्हणून निर्माण होत आहेत

कवीला ही ‘नाही रें’ची अवस्था दिसत असली तरी तो आशावादी आहे, कारण जंगल आता बेचिराख होऊ लागलेय, विमुक्त आपल्या खांद्यावर पालं घेऊन आपले अस्तित्व मुखर करत आहेत. तो आता जागा झाल्यामुळे ‘आपल्या घामाचा वाटा मागणार आहे/ पुन्हा एकदा चवताळलेला पॅंथर आला आहे’ हा पॅंथर जब्याचे शरीर स्थिरस्थावर करत आहे. तो आता दगड भिरकावतोय मंदिरातल्या मूर्तीच्या रोखाने. जब्या आता जबाब मागतो आहे. ‘माझ्या धनाचा वाटा कुठाय?’ असा प्रश्न विचारतोय...

आज आपल्या सभोवताली घोर अंधार दाटला असताना, जे दीपस्तंभ आपल्याला योग्य मार्ग दाखवू शकतात, त्यापैकी एक मधू लिमये आहेत

मधू लिमयेंची भारतीय संविधानावर आधारित संसदीय लोकशाहीवर दृढ श्रद्धा होती. परंतु “संसद हे जनआंदोलनाला पर्याय नव्हे तर ते नागरिकांच्या समस्या मांडण्याचे एक मंच आहे आणि जनसेवेचे एक माध्यम आहे,” असे त्यांचे मत होते. आज संसदेचा उपयोग संविधानाच्या चौकटीत राहून संविधानाच्या आत्माची हत्या करण्यासाठी केला जात आहे. तेव्हा आपल्याकडे जनआंदोलन हा एकच पर्याय उपलब्ध आहे...

‘भूमिनिष्ठांची मांदियाळी’ : जनसामान्यांच्या उन्नयनासाठी आपले सर्वस्व पणाला लावणाऱ्या आणि स्वकर्तृत्वाने विचारांचा मानदंड उभा करणाऱ्या कर्तृत्ववान पुरुषांची काव्यमय शब्दचित्रे

इंद्रजित भालेराव यांच्या अंतर्मनात ठाण मांडलेल्या या व्यक्ती आहेत. त्यांच्याशी जुळलेले आंतरिक नाते आणि त्यांची लोककल्याणाची भूमिका या कवितांमधून प्रकट होताना दिसते. ‘भूमिनिष्ठा’ आणि ‘मांदियाळी’ हे दोन्ही शब्द विशिष्ट दृष्टीकोन व्यक्त करणारे आहेत. भूमिनिष्ठा हाच ज्यांच्या जगण्याचा ध्यास होता अथवा आहे आणि जे इथल्या सत्त्वशील परंपरेशी बांधील आहेत, अशीच शब्दचित्रे इथे अर्थपूर्ण पद्धतीने अभिव्यक्त झालेली आहे...

‘भुयपर्मळ’ : हे स्वतंत्र चेहरा जन्माला घेऊन आलेलं लेखन आहे... हा संग्रह कोकणी माणसाच्या जगण्याचा लेखाजोखा आहे...

कोकणातल्या काही रूढी, परंपरा, संस्कृती आता नष्ट होण्याच्या मार्गावर आहेत. अशा काळात अशा गोष्टींचं लेखन खूप आवश्यक आहे. पुढील पिढ्यांसाठी हा इतिहासकालीन ठेवा असेल. माणसाच्या जगण्यातील गुंतागुंतीचा शोध घेणारं हे लेखन आहे, असं म्हटल्यास वावगं ठरणार नाही. एखाद्या अनुभवाकडे खूप तिरकसपणे पाहण्याची लेखिकेची वृत्ती वाचकाला वाचनासाठी प्रवृत्त करते. मराठीतील ललितलेखनाच्या समृद्ध परंपरेत हा संग्रह चांगली भर घालेल...

‘२५ वर्षांतील दलितांचे स्वातंत्र्य’ : एक वादग्रस्त लेख, त्याची कथा, त्या कथेमागची कथा आणि वाद-विवादाची तोंडओळख

हे पुस्तक वाचताना शोषित, पीडित, दलित समाजाच्या कठोर अभिव्यक्तीकडे कालच्या तुलनेत आज आपण उदारपणे बघतो आहोत की, अनुदारपणे बघतो आहोत, हा प्रश्न विचारणे प्रस्तुत ठरते. या संदर्भात असे दिसते की, संस्कृतीरक्षक, ट्रोलर्सचा सुळसुळाट झालेल्या आजच्या समाजात आपण पिडितांच्या अभिव्यक्तीकडे कालच्या पेक्षा अधिक अनुदारपणे बघत आहोत...

‘सिद्धार्थ’सारख्या तात्त्विक समस्येला केंद्रस्थानी ठेवून लिहिलेल्या कादंबऱ्या एका वाचनात संपत नाहीत आणि समजतसुद्धा नाहीत. पण शंभर वर्षांपूर्वी प्रसिद्ध झालेली ही कादंबरी आजही खिळवून ठेवते!

‘सिद्धार्थ’सारख्या कलाकृती सुबुद्ध वाचकांसमोर असंख्य प्रश्न उभे करतात. अशा प्रश्नांना गणितात असतात, तशी उत्तरं नसतात. या प्रश्नांची उत्तरं प्रत्येकाला स्वतंत्रपणे शोधावी लागतात. शिवाय या उत्तरांत याचं उत्तरं बरोबर आणि त्याचं चुकीचं, असं काहीही नसतं. अशा आशयसूत्रावर जेव्हा कादंबरी संपते, तेव्हा वाचक स्वतःमध्ये पूर्णपणे हरवून गेलेला असतो...

‘चिनभिन’ : बांदेकरांच्या कविता बाहेरच्या काळोख पसरलेल्या वातावरणाची यथायोग्य जाणीव करून देतात आणि त्याच्या व्यक्तीवर होत असलेल्या परिणामांकडेही निर्देश करतात

प्रसिद्ध हिंदी कवी विष्णु खरे म्हणाले होते, “चांगल्या कवितेत माणसाच्या अस्तित्वासमोर उभ्या ठाकलेल्या सर्व संकटांविषयी चिंता, ती व्यक्त करताना आवश्यक असलेली बांधिलकी, सगळ्या मानवजातीच्या रोमांचक व्यवहारांत खोल रुची, आयुष्य आणि नातेसंबंध यांतल्या विविधतेप्रति असणारी उत्सुकता, आणि हे सगळं आपल्या भाषा आणि शैलीत मांडण्याची क्षमता हे गुण आढळायला हवेत.” बांदेकर यांच्या या संग्रहातील सगळ्या कवितांत हे गुण आढळतात...

‘कहाणी स्वातंत्र्य संग्रामाची’ : स्वातंत्र्याच्या अमृतमहोत्सवी वर्षात अमृत महोत्सवी वर्षातल्या प्रकाशनसंस्थेचे ‘जय हिंद’!

सुंदर रेखाचित्रे आणि प्रत्येक लेखात भरपूर चित्रे असल्यामुळे हा अंक देखणा आणि संग्राह्य झाला आहे. त्याचबरोबर हा संपूर्ण अंक ऑडिओ बुक्सच्या रूपातही ‘स्टोरी स्टेल’च्या माध्यमातून उपलब्ध करून दिला आहे. या ऑडिओ बुक्ससाठी विक्रम गोखले, सुबोध भावे, नीना कुलकर्णी, शरद पोंक्षे, दिलीप प्रभावळकर या मान्यवर कलावंतांनी लेखांचे वाचन केले आहे ...

‘रोलां बार्थ’ : लेखकापेक्षा लेखन महत्त्वाचं मानणाऱ्या फ्रेंच विचारवंताविषयीचं वाचनीय पुस्तक...

बार्थ ‘द डेथ ऑफ द ऑथर’ या निबंधात म्हणतात, साहित्यकृती लिहून पूर्ण झाली की, लेखकाचा अंत होत असतो. म्हणजे त्या लेखकाचं काम संपलेलं असतं. त्यानंतर जो अर्थ आणि आशय संहितेतून समजावून घ्यायचा असतो, तो वाचकांनी. १९६० पूर्वी साहित्यापेक्षा त्याच्या लेखकाचाच जास्त पुरस्कार केला जात असे. नेमकं हेच लक्षात घेऊन बार्थनी लिहिलं आहे की, संहिता महत्त्वाची आहे...

‘गीता प्रेस’ ही रा.स्व.संघाच्या आधीची हिंदुत्ववादी राजकारणाची पाऊलखुण ठरते. ती ओळखली आणि अभ्यासली जाण्याची गरज पुस्तकातून अधोरेखित होते

काँग्रेसमध्ये हिंदुत्ववादी विचारधारेचा एक गट काम करत होता आणि हिंदू धर्माधिष्ठित राष्ट्र घडवण्याचे आपले विचार पुढे रेटतही होता. त्या गटाशी संबंध असणाऱ्या कलकत्त्यातील मुख्यतः जयदयाल गोयंका आणि हनुमानप्रसाद पोद्दार या दोन धार्मिक व्यक्तींच्या पुढाकाराने ‘गीता प्रेस’ आणि ‘कल्याण’ या हिंदी व इंग्रजी मासिकातून हिंदुत्ववाद सर्वत्र बळकट करणारे विषय दिसतात...

‘जवळिकीची सरोवरे’ : सरदेशमुख मौनात असणाऱ्या प्रतिभावंत व्यक्तींशी आयुष्यभर संवाद करत राहिले. या एकतर्फी संवादाचे हे संचित ‘नक्षत्रांचे देणे’ आहे!

सरदेशमुख गप्पांच्या मैफिलीत रमणारे नव्हते आणि तरीही हे पुस्तक रंजक झाले आहे. त्यांच्या अंतर्मनात काय चाललेले असावे, याचा अंदाज येणे हे वैद्यांच्या लिखाणाचे यश आहे. सरदेशमुख हे लेखक आणि समीक्षक म्हणून किती मोठे होते इतकेच दाखवणे, हा या पुस्तकाचा हेतू नक्कीच नाही. त्यांच्यामधील सामान्य स्वरूपाची दु:खेसुद्धा या नोंदीतून काही वेळा येतात...

हे लेखन वैचारिक गटबाजीच्या क्षुद्र राजकारणाला बळी न पडता, परिवर्तनाचं चक्र गतिमान करण्यात थोडाफार तरी हातभार लावता यावा, अशी प्रामाणिक आकांक्षा बाळगून केलेलं आहे!

धसकटे यांना शाहू-फुले-विठ्ठल रामजी शिंदे यांच्याबरोबरच भगवान महावीर, गौतम बुद्ध आणि महात्मा गांधी यांचे विचारही आजच्या हिंस्र, क्रूर, भेदाभेदांनी भरलेल्या काळात चिरकाल शांतता नांदण्यासाठी आवश्यक वाटतात. यासाठी ते फुले-आंबेडकरी विचारप्रवाहांचा आढावा घेऊन त्यांतील आताच्या काळाला जरुरीच्या त्या गोष्टी स्वीकारण्यासोबतच काही गोष्टींची नव्यानं भर घालायला हवी, हे सांगतात...

‘अ‍ॅनिमल फार्म’ : ही कादंबरी उपहास, उपरोध शैलीत राजकीय विडंबन मांडते. लोककथेचं मिथक वापरून एकाधिकारशाही व हुकूमशाही नेतृत्वाचं पितळ उघडं पाडते

जॉर्ज ऑर्वेल यांच्या ‘अ‍ॅनिमल फार्म’ या कादंबरीत आजच्या सत्तासंघर्षाचीही रूपकं जाणवतात, ती त्यामुळेच. जॉर्ज ऑर्वेल यांनी या कादंबरीतून साम्राज्यशाही व एकाधिकारशाहीवर कोरडे ओढले. प्रस्तुत कादंबरीत रूपकात्मक माध्यमातून जे सत्तासंघर्ष नाट्य रंगते, ते कोणत्याही काळात समकालीनच वाटायला लागते. विसाव्या शतकातील सर्वाधिक प्रसिद्ध राजकीय उपहासात्मक कादंबरी म्हणून ‘अ‍ॅनिमल फार्म’कडे पाहिलं जातं...

शब्द कसे आणि कुठून कुठून प्रवास करून आपल्याकडे आले, याची माहिती देणारी, थक्क करणारी दोन मुलांसाठीची पुस्तके

या पुस्तकातला अतिशय वाखाणण्यासारखा भाग म्हणजे सुरुवातीलाच भाषेचा ऐतिहासिक विस्तृत पट मांडून त्याची सुबोध मांडणी केलेली आहे. भाषाशास्त्राचा इतका गुंतागुंतीचा इतिहास इतक्या सहज सोप्या आणि सरळ भाषेत सांगून मुलांना भाषेच्या इतिहास-भूगोलाची माहिती दिल्याबद्दल लेखकाचे आभारच मानावयास हवेत. यामुळे मुलांना भाषेच्या अभ्यासाची गोडी लागण्यास मदतच होईल...

‘शिक्षणकोंडी’ : ऊसतोड मजुरांच्या प्रश्नाला वाचा फोडणारं आणि सामाजिक भान देणारं पुस्तक

समाजातील कष्टकरी कुटुंबांना अस्थिर ठेवून या घटकांची कुचंबणा शासन आणि कारखान्यांकडून होत आहे. कारण यांच्या वतीनं प्रश्न उभे करणाऱ्यांची संख्य़ा कमी आहे. किंबहुना नाहीच. हे प्रश्न नक्कीच सोडवता येऊ शकतात, मात्र त्यासाठी तयारी दाखवली जात नाही. त्यामुळे या प्रश्नांचा गांभीर्यानं अभ्यास झालेला नाही. परिणामी ऊसतोड मजूर सुधारणेपासून वंचित राहिला आहे...

हे पुस्तक एका बैठकीत वाचून संपवण्यासारखं नाही. ‘ऑर्वेलियन’ मते आपल्याला विचार करायला भाग पाडतात...

ऑर्वेलच्या ‘भडक रंग राष्ट्रवादाचे’ या लेखातले ‘राष्ट्रवाद’ आणि ‘देशभक्ती’वरील विचार मार्मिक आहेत. आपल्या विद्यमान सामाजिक, राजकीय पार्श्वभूमीवर हे विचार अंतर्मुख करतात. तो लिहितो, ‘‘राष्ट्रवादाचे पहिले गृहितक असते, माणसांचे किटकांप्रमाणे वर्गीकरण केले जाऊ शकते आणि लाखो करोडो व्यक्तींना एकगठ्ठा चांगले अथवा वाईट अशी लेबले लावली जाऊ शकतात.’’...

‘ब्राह्मणी मानसिकता आणि पु.ल. देशपांडे’ : पु.ल. देशपांडे यांच्या चार पुस्तकांची अब्राह्मणी दृष्टीकोनातून चिकित्सा

‘मलाव्य’ म्हणून गौरवलेल्या लेखकाची चिकित्सा करताना मेणसे त्यांचा त्यांच्या खऱ्या नावानेच उल्लेख करतात. यावरून लेखकाने त्यांच्या चार पुस्तकांचा किस पाडताना त्यांच्यापासून भावनिकदृष्ट्या लांब राहण्याचं भान किती जागृत ठेवलं आहे, याची कल्पना यावी. त्यांच्या भाषेचं गारुड आणि त्यातून होणाऱ्या विनोदनिर्मितीच्या प्रभावात न येता अलिप्ततेनं केलेली ही चिकित्सा मराठी वाचक पचवू शकतील? ...

‘बाजार : मूल्यहीन अर्थव्यवहारांविषयीचं मुक्तचिंतन’ : अंतर्मुख करायला लावणारं हे पुस्तक आपल्या संग्रही असलं पाहिजे

‘सर्व माणसं समान आहेत’ हे तत्त्व भांडवलवाद आणि साम्यवाद या दोन्ही परस्परविरोधी विचारधारा मानतात. मात्र त्या दोन्हींमधील फरक स्वातंत्र्य आणि समता या मूल्यांच्या अंगानं पाहिला, तर लक्षात येतो. स्वातंत्र्य हे मूल्य वाढीस घालताना भांडवलवादाचं समतेकडे दुर्लक्ष झालेलं असतं. वेगवेगळ्या ‘इझम’चं सामर्थ्य आणि मर्यादा खरे सर त्यांच्या नेहमीच्या परखड शैलीत मांडतात...

‘गनीम’ : आपल्या जगण्याच्या पद्धतीला, मोठेपणाच्या गर्वाला, परंपरागत विषमतावादी मूल्ये रुजवणाऱ्या मिथकांना उघडा पाडणारा संग्रह

एकूण शंभर कविता या संग्रहात आहेत. वीस वीस कवितांचे पाच भाग या अर्थानं ही संख्यात्मक विभागणी केली नाही, तर ‘प रि व र्त न’ या पाच अक्षरांच्या अवकाशात सर्व कविता सामावलेल्या आहेत. काळानुरूप आपल्यात परिवर्तन झालं पाहिजे, परंपरागत चौकटीत तयार झालेली मिथकं तपासून घेतली पाहिजेत, ही कवीची इच्छा आहे...

‘पिढीजात’ : यत्र-तत्र-सर्वत्र व्यापून असलेल्या प्रशासकीय सत्तेचा पंचनामा

‘पिढीजात’ ही सहकार क्षेत्राबरोबरच भारतीय शासन-प्रशासन व्यवस्थेचा चेहरा मांडत ग्रामविकास, शिक्षण, पोलीस प्रशासन, राज्यकर्ते, कार्यकर्ते, शेतकरी, कामगार, शेतकरी संघटना, जातवास्तव, बहुजन समाजाच्या नेतृत्वाकडून होणारा अपेक्षाभंग, राजकारणातील नैतिक मूल्यांचा र्‍हास, माणसांचे बेगडीपण, बुद्धिजीवी वर्गाचे अध:पतन प्रभावीपणे मांडते. समाजातील एका क्षेत्राचे सूक्ष्म पदर ती उकलत नेते...

‘आटपाट देशातल्या गोष्टी’ : संग्राम गायकवाड यांची ही कादंबरी श्याम मनोहरांच्या कादंबऱ्यांपेक्षा खूप पुढं जाते…

आपल्या समाजात दांभिकता आहे आणि ज्ञानाची लालसा नाही, या शोधापाशी श्याम मनोहरांच्या अलीकडच्या सर्व कादंबऱ्या थांबल्या आहेत. श्याम मनोहर जिथं थांबतात, तिथून संग्राम गायकवाड यांचा शोध सुरू होतो. ही कादंबरी समष्टीकडून ‘व्यक्ती’ या ध्रुवाकडं येते. ‘समाजवास्तवा’कडून ‘व्यक्तिगत नैतिकते’कडं येते. समाजरचनेच्या पेचापासून सुरुवात करून व्यक्तीच्या नैतिकतेच्या पेचापर्यंत पोहोचणं हा मोठा पल्ला या कादंबरीने गाठला आहे...

‘तसनस’ : शेतकर्‍यांना न्याय मिळवून देण्याच्या उद्देशाने सुरू झालेल्या शेतकरी संघटनांच्या यशापयशाची कारणमीमांसा करणारी कादंबरी

‘तसनस’ या कादंबरीमधून त्यांनी आजच्या वर्तमानातील शेतकर्‍यांचे शोषण करणार्‍या बदललेल्या रूपातील घटकांचे दर्शन घडवले आहे. नव्वदोत्तर दशकानंतरच्या कालखंडात भारताने स्वीकारलेल्या नव्या आर्थिक धोरणांमुळे सर्वसामान्य शेतकर्‍यांचे दैन्य कमी होण्याएवजी वाढतच गेलेले दिसते. नव्वदोत्तर काळातील शेती आणि शेतकर्‍यांच्या याच वास्तवाची चिकित्सा ‘तसनस’मध्ये केलेली आहे...

‘रहबर’ : या कादंबरीतील सलीमचा मूल्यसंघर्ष आजच्या जातीय आणि मूलतत्त्ववादी वास्तवाशी नेमकेपणाने भिडत असल्यामुळे तिचे महत्त्व अधिकच वाढते

‘रहबर’च्या शोधात असलेला सलीम आणि त्याचा संघर्ष हा अस्सल भारतीय आहे. त्याची व त्याच्या समाजाची सर्वच पातळ्यावरची पाळेमुळे इथल्या मातीत खोलवर रुजलेली आहेत. त्याचे रास्त भान ही कादंबरी देते. एकूणच सर्व धर्मातील माणसाने स्वत:च रहबर होऊन जीवनाचे सत्य व सत्व शोधावे म्हणजे मग आपण ‘माणूसपणा’च्या दिशेने प्रवास करू शकू, असा मूल्यविवेक ही कादंबरी नोंदवू पाहते...

‘वीजेने चोरलेले दिवस’ : ही कादंबरी वीजेच्या प्रश्नाने गावखेड्याची, तिथल्या शेतीजीवनाची जी परवड झाली, त्याच्यावर अनेक कंगोर्‍यांनी प्रकाश टाकते

शेतीव्यवसायातील वीज भारनियमनाच्या मर्यादित प्रश्नाने सुरू होणारी ही कादंबरी शेतकर्‍यांचे प्रश्न, शेतीव्यवसायाकडे आपण कसे पाहतो व व्यवस्थेने शेतीव्यवसायाची कशी छळछावणी केली आहे, ही वस्तुस्थिती समोर ठेवते. वीज समस्येला केंद्रस्थानी ठेवत कृषिव्यवस्थेचा आणि बदलत्या गावखेड्याचा आंतरछेद घेतला आहे. लोकशाहीच्या व्यवस्थेचे तळपातळीवरील कार्यरत असणे वास्तवचित्रणातून दाखवून दिले आहे....

‘न-नायक’ची मुखपृष्ठ-निर्मितीकथा : मुखपृष्ठावरच्या फिल्मी रंगीबेरंगी बॅकग्राऊंडच्या जगात सापशिडीतले साप अदृश्य आहेत, पुस्तक नीट वाचणाऱ्यानं ते तिथे इमॅजिन करायचे आहेत…

या पुस्तकाचा विषय आणि जॉनर जरा तापदायक आहे. लवकर आणि नेमका हातात नाही सापडला, तर कव्हर आणि पाठोपाठ आपण सगळे माती खाणार. काहीच्या काहीच कव्हर होऊन बसेल. ‘न-नायक’ या नावानं मला गंडवलं होतं. मला काही पत्ताच लागेना की, आता करायचं काय! ‘न-नायक’ या फक्त नावाचं काय करणार तुम्ही मुखपृष्ठासाठी?...

‘भुरा’ : नैतिकता व जिद्दीच्या बळावर माणसांचं आत्मिक आणि वैश्विक तत्त्वज्ञान धुंडाळणारं आत्मकथन 

लेखकाच्या आईच्या तत्त्वज्ञानानुसार आयुष्यात झिजून मरावं, पण थिजून मरू नये. झिजत झिजत जगता येतं आणि ते जगणं माणसांतील जिद्द वेळोवेळी दाखवत असतं, म्हणून झगडत राहावं. यातून छोट्या छोट्या प्रसंगांतून मानवी नात्यातील आणि समाजातील दांभिकता, खोटारडेपणा, प्रामाणिकपणा, प्रेम, माया, आपुलकी आणि निष्ठूरताही परखडपणे पुढे येते...

‘अग्निपरीक्षेचे वेळापत्रक’ : ‘आपण कवितेत कोणतीही तडजोड न करता भूमिका मांडतो’, असे स्पष्टपणे सांगणाऱ्या कवीचा नवा संग्रह

स्वातंत्र्य, समता, बंधुता, न्याय या चतुसूत्रीवर भिस्त ठेवून विज्ञाननिष्ठा आणि मानवी जीवनाचा तळ शोधणारे मराठीत जे काही मोजके कवी आहेत, त्यात यशवंत मनोहर यांचे नाव अग्रक्रमाने घ्यावे लागते. काही लोकांना कायमस्वरूपी गुलाम ठेवण्याची व्यवस्थेची व्यूहरचना, त्यातून शोषित-पीडितांचा संघर्ष, मानवी मूल्याचा शोध इत्यादी बाबतीत यशवंत मनोहरांची लेखणी सातत्याने स्फुल्लिंग चेतवत असते...

‘धूप आने दो’ : हे पुस्तक एक प्रकारे गुलज़ारांचे आत्मचरित्रच आहे. त्यांच्या अनुभूतीचा समृद्ध अवकाश हे पुस्तक उलगडून दाखवते

करोना महामारीच्या काळातील त्यांचे अनुभव वाचताना संवेदनशील रसिकांना अंगावर काटा उभा राहतो. करोना जावा म्हणून दिवे लावण्यापासून ते थाली वाजवण्यापर्यंत त्यांनी पाहिलेले क्षण, मजुरांची झालेली केविलवाणी अवस्था, डॉक्टर, पोलीस यांनी जीव धोक्यात घालून केलेली कामे... या सर्व बाबी त्यांनी आपल्या लेखनातून उजागर केल्या आहेत. गुलज़ारांनी करोना महामारीच्या काळात दिलेली ‘धूप आने दो’ची आर्त हाक आपल्याला अस्वस्थ करून जाते...

‘सर्जन’शील : वैद्यकीय पेशा आणि वैद्यकीय शिक्षण या विषयांचा 3६० अंशातून घेतलेला वेध हे या पुस्तकाचे एक बलस्थान आहे!

कुठलेही आत्मचरित्र ‘मी’भोवती घोटाळते. यातसुद्धा हा ‘मी’ आहे, असे सुरुवातीला वाटले, तरी पण पुढे जातो तसे तो एका त्रयस्थ भूमिकेतूनच शब्दांकित केला आहे, हे कळते. या ‘मी’ने जीवननिष्ठेची, व्यवसायनिष्ठेची, आनंद व्यवस्थापनाची, धाडस जोपासण्याची गुरुकिल्ली वाचकाला दिली आहे, असे वाटते. रुग्णाच्या भूमिकेतून वैद्यकीय पेशाकडे पाहायचा दृष्टीकोन आणि विद्यार्थ्यांच्या सर्वोत्तम कामगिरीसाठी शिक्षकाची धडपड, यात दिसते...

‘विश्वामित्र सिण्ड्रोम’ : नव्वदच्या दशकात वयात आलेल्या पिढीचं मनोविश्व व्यापणाऱ्या पॉर्नच्या कांद्याचा उभा-आडवा छेद!

या कथा कोणत्याही आळीत, वाडीत, चाळीत या कथा घडल्याच असतील. कारण या कथा ठाण्यासारख्या झपाट्याने फुगणाऱ्या शहरातील नव्वदीच्या दशकातील पॉर्नग्रस्तांच्या कथा आहेत. या कथा जरी व्यक्तींच्या असल्या तरीही त्या त्याच वेळी समाजाच्या आहेत. लेखकाने ज्या व्यक्तीरेखा रंगवल्या आहेत त्या नमुन्यांसारख्या आहेत. लेखकाच्या या सॅम्पल्सवरून तत्कालीन समाजात पसरलेल्या विश्वामित्र सिण्ड्रोमची व्याप्ती आणि तीव्रता समजते...

‘गांधारी’ : ही कादंबरी आवर्जून वाचावी आणि आपापली नवी ‘गांधारी’ उलगडावी... सो लेटस अनफोल्ड अवर ओन मिथ!

अनेक नव्या प्रश्नांची मालिका ही कादंबरी वाचल्यावर सुरू होते. स्नेहलता स्वामी यांनी आपल्या कथानकातून एक वेगळी गांधारी उलगडण्याचा चांगला प्रयत्न केला आहे. ती वाचून अशा अनेक नव्या प्रश्नांच्या उत्तरादाखल आणखी न उलगडलेली नवी गांधारी उकलायचा प्रयत्न करायला हवा. इतिहास आणि पुराणकथा फक्त पौराणिक आणि ऐतिहासिक संदर्भात न बघता त्या वर्तमानकालीन संदर्भात बघणंच जाणिवा अधिक प्रशस्त करणारं ठरत असतं...

रसाळ सर एखाद्या कवीवर लिहिताना स्वच्छ कापूस पिंजावा, तसा तो कवी आपल्या समोर पिंजून ठेवतात. परिणामी तो कवी स्वच्छपणे कळत जातो...

रसाळ सरांचं हे सगळं समीक्षालेखन वाचताना काही गोष्टी आपल्या लक्षात येतात. रसाळ सर कोणत्याही कवीचं किंवा त्याच्या सुट्या कवितेचं विश्लेषण करताना त्याच्या काळाच्या आणि त्याच्या एकूण साहित्याच्या परिप्रेक्ष्यातच करतात. रसाळ सर कोणत्याही कवीवर लिहिताना त्याच्या मोठेपणाचं दडपण आपल्यावर येऊ देत नाहीत. म्हणूनच ते एखाद्या कवीच्या सामर्थ्याबरोबरच त्याचे दोषही सहजपणे दाखवून देतात...

आदिवासी कोरकूंच्या लोकजीवनातल्या लोकलयी, लोकतत्त्वे, लोकभाषा, लोकसंकेत आणि लोकजीवनाचा उपयोग केल्यामुळे या कविता फार वेगळ्या झालेल्या आहेत

मराठीत वाहरू सोनवणे, भुजंग मेश्राम, उषा अत्राम, कुसुम आलाम, विनायक तुमराम, सुनील कुमरे, सखाराम डाखोरे अशी एक आदिवासी कवितेची परंपरा आहे. प्रत्यक्ष आदिवासी जीवन जगलेल्या या कवींमध्ये आणि राऊत यांच्यामध्ये फरक हा आहे की, त्या कवींनी आदिवासी जीवनाचा आणि लोकवाङ्मयाचा स्वतः अभ्यास केलेला नव्हता. त्यामुळेच ते आदिवासी असूनही त्यांची कविता आदिवासी लयीत बोलत नव्हती. पण राऊत यांची कविता तसं बोलते...

सामाजिक, साहित्यिक आणि सांस्कृतिक पातळीवरील चळवळीची दशा आणि दिशा याबाबतचे परखड आणि वास्तव-सत्य

साबळे यांनी या पु्स्तकातून परिवर्तनवादी चळवळीचा सूक्ष्म आणि सखोल असा आढावा मांडला आहे. लेखकावर होणाऱ्या संस्काराचा, अनुभवाचा, दैनंदिन जीवनातील व्यवहाराचा पडसाद त्याचा लेखनामध्ये दिसून येत असतो. साबळेही त्याला अपवाद नाहीत. आपले अनुभव, वाचन, आणि अभ्यास यांचा समन्वय साधत परिवर्तनवादी चळवळीतील साहित्य-चळवळी आणि चळवळीतून होणारे प्रबोधन इत्यादी बाबींवर समर्पक भाष्य केले आहे...

‘भाषेचा अभ्यास म्हणजे काहीतरी क्लिष्ट आणि तर्ककर्कश’, हा समज खोडून काढणारी, हसत-खेळत भाषासन्मुख करत अभ्यासप्रवृत्त करणारी पुस्तके

आज भाषेच्या क्षेत्रात मोठी घुसळण चाललेली दिसून येते. उपयोजित मराठीचा गांभीर्याने विचार करणाऱ्या आणि ते उपयोजन जास्तीत जास्त नेमके, समावेशक आणि अर्थपूर्ण कसे होईल, हे बघणाऱ्या लेखनाचा तुटवडा आज समाजात आहे. ती उणीव या तीन पुस्तकांनी भरून येईल, अशी आशा आहे. हे लेखन वाचताना, लेखिकेकडून भाषाज्ञानाबरोबरच तिच्या ज्ञाननिष्ठेचा वसाही घेण्यासारखा आहे...

स्त्रीवादी जाणिवांत आक्रस्ताळेपणा नसलेली आणि पुरुषसत्ताक व्यवस्थेतील दुटप्पीपणा व वर्चस्ववाद यांविषयी लिहिताना तोल ढळू न देणारी वैशिष्ट्यपूर्ण कविता

मराठी काव्यविश्वात ज्या कवयित्री आपले अनुभव, काव्यशैली, काव्यप्रतिमा यांद्वारे वैशिष्ट्यपूर्ण कविता लिहीत आहेत, त्यांत योगिनी सातारकर-पांडे यांचाही समावेश करता येईल. त्यांच्या कवितांतून मुख्यतः स्त्रीच्या जगण्याची विविध रूपं आविष्कृत झालेली आहेत. पण या कविता केवळ स्त्रीवादी अनुभवविश्वापुरत्याच मर्यादित राहत नाहीत. त्यांत अतिशय संयत अशी मांडणी पाहायला मिळते...

‘कविता ह्या हिणवलेल्या’ : काळाच्या ओघात नष्ट होत चाललेल्या गिरणगावाचे उरले-सुरले अवशेष मांडणारी अस्सल कविता        

या संग्रहातील कविता, त्यांची भाषा गुंतवून ठेवते, कारण ही कविता अनुभवांशी प्रामाणिक तर आहेच, पण ती तितकीच सहज आणि सोपी आहे. ती कुठेही बोजड वाटत नाही. या कविता वाचत असताना ढसाळ-सुर्वे, प्रकाश जाधव यांच्या कवितांची आठवण होते. कुठलाही आव न आणता, कसलाही पवित्रा न घेता ही कविता सरळपणे वाचकाला भिडते. शीर्षक ‘कविता ह्या हिणववलेल्या’ असे असले तरी प्रत्यक्षात या कवितांमध्ये यत्किंचितही हिणकसपणा जाणवत नाही...

‘वर्दीतल्या माणसाच्या नोंदी’ : हे पुस्तक प्रेरणादायी, धाडसी आहे. तसेच तो एका नैतिक तत्त्वनिष्ठेचा प्रवासही आहे

पोलीस यंत्रणेतील नवोदितांसाठी हे पुस्तक अतिशय मोलाचं आहे. विद्यार्थी आणि नवीन पिढीसाठी नैतिक, व्यावहारिक आणि धाडसी जीवनाचा मार्गदर्शक प्रकाश आहे. सर्वसामान्यांना पोलीस यंत्रणेबद्दल वेगळा विचार करायला लावणारे आहे. आयपीएस अधिकारी म्हणून स्वतःपुढे कर्तव्य, धाडस, उत्कृष्टता, इतरांची चिंता, स्वयंशिस्त आणि स्वत:चा विकास ही दाते यांची नैतिक तत्त्वे राहिली आहेत...

‘डोकं शाबूत आहे’ : ही कादंबरी वाचून कदाचित आपल्यालाही स्वतःचा नव्यानं शोध घेता येईल

एका विद्यार्थ्याच्या नजरेतून आपल्या प्रचलित शिक्षणव्यवस्थेचे पोस्टमार्टेम बघताना चक्रावायला होते. यापूर्वी शिक्षणव्यवस्थेतल्या प्रश्नांसंबंधीच्या ‘कोसला’ आणि ‘निशाणी डावा अंगठा’ या कादंबऱ्यांनीही असेच वाचकांना अस्वस्थ केले होते. मनू या शिक्षणव्यवस्थेचा पाया कसा कमकुवत झाला आहे ते दाखवतो. ‘Only thing that interferes with my learning is my education’ हे अल्बर्ट आईन्स्टाऊन यांचं कादंबरीत शेवटी दिलेलं अवतरण खरं वाटू लागतं...

‘फ्रॅक्चर्ड फ्रीडम’ : अ-न्याय्य व्यवस्था एका शूर, धैर्यवान माणसाला कशी दुबळी बनवते, याची प्रामाणिक आणि आडपडदा न ठेवता लिहिलेली कहाणी

कोबाड गांधी यांनी शोषितांच्या सेवेसाठी जे काही काम केलं, त्यापैकी कुठलंही बेकायदेशीर नव्हतं. पण त्यांचे माओवाद्यांशी संबंध असल्याचा आरोप केला गेला आणि पोलिसांसमोर खोट्या कबुलीजबाबाच्या जोरावर देशभरात अनेक ठिकाणी त्यांच्यावर खटले दाखल केले गेले. त्यांचं नाव हिंसक घटनांशी जोडलं गेलं. या सगळ्या खटल्यांतून पुढे त्यांची निर्दोष सुटका झाली. पण त्यामध्ये त्यांच्या आयुष्याची १० वर्षं तुरुंगात गेली...

‘कामगारांचे मानसिक आरोग्य’ : एकंदरच समाजाच्या स्वास्थ्याविषयी जाणतेपणाने माहिती देणारे अ-बोजड पुस्तक

आजचा हा काळ संगणकाने पछाडलेला. मानसिक आरोग्याला त्याचा मोठा धोका. या सगळ्यांत मानवी मेंदूला पांगळे करण्याची शक्ती आहे. किंबहुना ते घडत असलेले आपण पाहतच आहोत. समाजातील जल्पकांच्या हिंस्त्र झुंडी तर आपण पाहतच आहोत, परंतु आपल्या आजुबाजूला समाजमाध्यमांच्या अतिवापराने मानसिकदृष्ट्या आजारी पडलेल्या अनेक व्यक्ती सहज दिसू लागल्या आहेत. याचा लेखिकेने केलेला उहापोह मुळातून वाचण्यासारखा आहे...

‘रोहिणी निरंजनी’ : नवनृत्यांगनांसाठी, अभ्यासकांसाठी उपकारक, मार्गदर्शक ठरणारे मौलिक चरित्र

केरळ-तामिळनाडू आणि उत्तर प्रदेश, ओरिसा यांच्या मधल्या महाराष्ट्रात, जिथे नृत्याची कुठलीही पार्श्वभूमी नव्हती, तेथे सर्वांत प्रथम आपल्या स्वतंत्र शैलीसह रोहिणीताईंनी कथकनृत्य रुजवले, इतिहास घडवला. त्याचा हा शैलीदार प्रवास! रोहिणीताईंच्या नृत्यातील श्रीमंती, लेखनातील समृद्धी या चरित्रातही आली आहे...

‘मी देशाचा सातबारा लिहीन म्हणतो’ : आपण कोणत्या काळात जगत आहोत, याचा अंदाज न बांधता यावा, इतका माणूस भ्रमिष्ट झाला आहे. त्या शोकगीताचं निरूपण म्हणजे हा कवितासंग्रह!

मूल्यांचा ऱ्हास, विवेकशून्य वर्तमानस्थिती, मन विषण्ण करत जाणारे नातेसंबंध, जाती-धर्मांचं दुभंगलेपण, मनाचा निर्घृण कोरडेपणा, बंधुत्वाची भावना संपवून समतेला प्राप्त झालेलं विटाळपण, या सगळ्या विदीर्ण अवस्थेतेचं तुकड्या-तुकड्यांचं आजचं एक काळोखं जग हे या कवितांच्या केंद्रस्थानी आहे. या कवितांची ही आशयसूत्रं समजून घेताना आपण आतून हबकून जातो, हे या कवितेचं मोठं बलस्थान आहे...

‘डोह : एक आकलन’ - ललितगद्याचे बंदिस्त आणि सांकेतिक स्वरूप बदलून ते अधिक प्रसरणशील, मोकळे करणार्‍या लेखकाविषयीचा संग्राह्य, मौलिक ग्रंथराज

मराठी ललितगद्याचा परमोच्च आविष्कार असा लौकिक मिळवलेल्या आणि ललित साहित्यातील शिखर स्थानावर असलेल्या ‘डोह’ला २०१५ साली पन्नास वर्षे पूर्ण झाल्याचे औचित्य साधून विजया चौधरी यांनी ‘डोह : एक आकलन’ या ग्रंथाचे संपादन केले आहे. यामध्ये श्रीनिवास विनायक कुलकर्णी आणि त्यांच्या लेखनाविषयी लेख, श्रीनिवास कुलकर्णी यांचे स्वतःबद्दलचे लेखन, भाषणे एकत्रित केली आहेत...

‘मेळघाट : शोध स्वराज्याचा’ या पुस्तकात मिलिंद बोकील ‘स्वशासन’ ही संकल्पना स्पष्ट करतानाच आपल्याकडच्या प्रशासकीय विटंबनेचा उल्लेख करतात, तेव्हा पटतंच ते!

मागील वर्षाच्या सुरुवातीला आलेलं ‘मेळघाट : शोध स्वराज्याचा’ हे मिलिंद बोकील यांचं पुस्तक आदिवासींच्या स्वशासनाच्या प्रयोगावरचे तिसरं आणि सर्वांत महत्त्वाचं पुस्तक. या पुस्तकात तिथल्या अशा प्रयोगांची पुनरावृत्ती टाळून प्रत्येक प्रयोगातलं वेगळेपण, त्यात असू शकणाऱ्या शक्यता बोकील सांगतातच, पण यात लोकशाहीतील सर्वांत खालच्या म्हणजे ‘ग्रामसभा पातळीवरील ‘स्वशासन’ या संकल्पनेमागचा विचार विस्तारानं मांडतात...

‘क्षुधाशांती भुवन’ : एका छोट्याशा खेड्यातलं राजकारण आणि समाजकारण कुठल्या भीषण पातळीवर पोहोचलं आहे, याचं भेदक चित्रण

नव्या कथेच्या संदर्भात किरण गुरव हे नाव आस्थेनं घेण्यासारखं नक्कीच आहे. समकालीन लेखकांत त्यांच्या नजरेला पडलेलं हे ग्रामीण वास्तव नागरी वाचक कसं घेतील, याबद्दल कुतूहल आहे. या दोन्हीतील सीमा पुसट होत असल्या तरीही! साहित्य निर्मितीचा अवकाश नेहमीच केवळ रंजनाच्या बाहेर असावा. किरण गुरव यांच्यासारखे लेखक ही जाणीव ठेवून लिहितात...

साहित्यातील नवनव्या प्रयोगांचे दर्शन पत्रकारितेच्या माध्यमातून वाचकांना घडवणाऱ्या एका ग्रंथप्रेमी व्यक्तीची वाटचाल

मटाच्या पुरवणीत सारडा यांनी वाचकांना अपेक्षित असे नवसाहित्याचं दर्शन घडवण्यासाठी जीव ओतला. मटातील कारकीर्द फुलत असतानाच सारडा यांची हॉवर्ड विद्यापीठात वृत्तपत्र व्यवसायासाठीच्या निमन फेलोशिपसाठी निवड झाली. त्यादरम्यानचे अनुभव कथन करतानाही सारडा यांनी व्यावसायिक पत्रकारितेतील नीतीमत्तेसह विविध ठिकाणच्या साहित्यविषयक घटनांचाही आढावा घेतला आहे...

‘डायनोसारचे वंशज’ या विज्ञानकथासंग्रहात दिनानाथ मनोहरांच्या प्रतिभेची झेप उत्तम प्रकारे प्रतिबिंबित झाली आहे!

या कथांचं मर्म विज्ञान असलं तरी त्या माणसांभोवती फिरतात. चंद्रमोहन कुलकर्णी यांचं मुखपृष्ठ अगदी बारकाईनं पाहिलं तर त्यातूनही हेच ठळकपणे अधोरेखित होतं. त्यांनी संग्रहाची कळ अचूक पकडली आहे आणि तितक्याच ताकदीनं मांडली आहे. मानवी भावभावना आणि रंगांचा मूलभूत संबंध या ज्येष्ठ कलाकारांच्या रंगांच्या निवडीवरून प्रभावीपणे जाणवतो...

‘घाचर घोचर’ : आधुनिक जीवनशैली स्वीकारतानाच्या नेमक्या, कुचकामी जागा या कादंबरीत ‘आ’ वासून लेखकानं उघड केल्या आहेत आणि एकूणच भारतीयांच्या ‘स्वीकार’ या मनोवृत्तीबाबत चिंतनीय प्रश्नचिन्हं उपस्थित केली आहेत! (भाग ३)

घाचर घोचर या अक्षरांच्या उच्चारणातून निर्माण होणाऱ्या नादात जी घालमेल आहे, जो गुंता आहे आणि तरीही जी निरर्थकता आहे, तो सगळा दाब, सगळा ताण आणि त्याची सगळी जबाबदारी आपल्यावर कोसळते आणि आपण या सगळ्याखाली दबले जात असल्याची भावना आपल्याला पछाडून टाकते. वास्तविक ‘घाचर घोचर’ एक शब्द आणि शीर्षक म्हणून त्याचं केलेलं उपयोजन लेखकाच्या प्रतिभेची झेप दाखवण्यासाठी पुरेसा आहे...

‘घाचर घोचर’ : आधुनिक जीवनशैली स्वीकारतानाच्या नेमक्या, कुचकामी जागा या कादंबरीत ‘आ’ वासून लेखकानं उघड केल्या आहेत आणि एकूणच भारतीयांच्या ‘स्वीकार’ या मनोवृत्तीबाबत चिंतनीय प्रश्नचिन्हं उपस्थित केली आहेत! (भाग २)

जागतिकीकरणानं तयार केलेली बाजार नावाची व्यवस्था स्लो पॉयझनिंगप्रमाणे कशी काम करते, हेही लेखकानं ‘मुंग्या’ या रूपकातून अगदी चपखलपणे मांडलं आहे. मुंग्या काय करतात? तर कुठल्याही साध्याशा अडचणीचं उपद्रवमूल्य वाढवतात. याने साधी अडचण विनाकारण टोकदार होते. एकदा अडचण टोकदार झाली की, जाणिवांना ‘कम्फर्ट’ नावाच्या गरजा खुणावू लागतात...

‘घाचर घोचर’ : आधुनिक जीवनशैली स्वीकारतानाच्या नेमक्या, कुचकामी जागा या कादंबरीत ‘आ’ वासून लेखकानं उघड केल्या आहेत आणि एकूणच भारतीयांच्या ‘स्वीकार’ या मनोवृत्तीबाबत चिंतनीय प्रश्नचिन्हं उपस्थित केली आहेत! (भाग १)

एका लहानशा, शब्द जवळजवळ मुके असणाऱ्या फक्त ॲक्शन-रिॲक्शन-निष्ठ प्रसंगातून एकेक पापुद्रा सोलत शानभाग वरण वर्मी बाण मारतात. इथेच त्यांनी कादंबरीवर मांड ठोकलेली आहे आणि वाचकाला झडप घालून हायजॅक केलं आहे; पण आपण हायजॅक झाल्याचं वाचकाला मात्र फार उशिरा, सगळ्या जंजाळात फसल्यानंतर कळतं. शानभागांचा निवेदनातला हा एक प्रकारचा अंडर टोन ‘गनिमी कावा’ जबरदस्त आहे...

‘टु किल अ मॉकिंगबर्ड’ : ही कादंबरी जागतिक महासत्ता म्हणून मिरवणारी अमेरिका वंशश्रेष्ठत्वाच्या नावाखाली आपल्याच कृष्णवर्णीय बांधवांचे शोषण कसे करत आली आहे, याची कहाणी सांगते

ही कादंबरी दोन भागांत विभागलेली आहे. यामध्ये दोन चित्रं रेखाटलेली आहेत. पहिल्या भागात एका झाडाच्या फांदीला टायर बांधलेला असून त्यामध्ये एक निष्पाप पक्षी बसलेला आहे. तो नुसता बसलेला नसून त्याला फाशीच्या पिंजर्‍यात उभे केले आहे. दुसऱ्या भागात पहिल्या चित्रासारखेच चित्र असून त्यात पक्षी दिसत नाही. अर्थात हा पक्षी म्हणजे ‘मॉकिंगबर्ड’...

‘शक्तिमान अणू’ : अणूसारख्या क्लिष्ट विषयाची सोप्या, रंजक भाषेत ओळख करून देणारी पुस्तिका

मुंबईतलं अणूशक्तीनगर आणि तेथील विजय, आनंद, अमर, भारत, चित्रा व दीपा ही सहा मुलं व डॉ.अनुराग ऊर्फ अनुकाका यांच्याभोवती ही चित्रमय कथा फिरते. गंमतीशीर अशा लहान लहान कृती या मुलांकडून करवून घेत आणि त्यांना छोटी छोटी उदाहरणं देत अनुकाका अणूची संकल्पना समजावून सांगतात. शास्त्रज्ञ कसे असतात, याचंही एक गंमतीशीर उदाहरण आहे. यामुळे अणूसारखा क्लिष्ट विषयही आवडू लागतो...

‘माझी स्मरणचित्रे’ : एका अस्सल वऱ्हाडी ख्रिस्ती माणसाची साधी, सरळ, पण तरीही एक वेगळी गोडी असलेली स्मरणयात्रा

या आत्मकथनाचं वैशिष्ट्य काय? माझ्या मते, हे वैशिष्ट्य त्यांच्या प्रामाणिकपणात आहे. जे घडलं, जसं घडलं ते सांगताना ते कचरत नाहीत. पण या प्रांजल कथनात कुठेही कडवटपणा नाही. ‘बाडग्याचा पोर’ म्हणून लहानपणी त्यांना जे काही वाईट अनुभव आले, त्याबद्दल ते अगदी सहजतेनं लिहितात. त्यात कुठलाही अभिनिवेश नाही...

‘हिंदुत्व की हिंदस्वराज’ : डॉ. अनंतमूर्तींनी मरण्यापूर्वी आपल्या हातात दिलेले मौलिक विचारधन

आधुनिक भारतातील जवळजवळ सर्वांनीच ‘हिंदस्वराज’ अडगळीत टाकून विकासाचा सुकाणू पूर्णपणे वेगळ्या दिशेला नेला. आजच्या परिस्थितीत मुक्तीचा मार्ग शोधण्यासाठी वाळीत टाकलेल्या या पुस्तकावरील धूळ झटकून डॉ. अनंतमूर्तीनी ते आपल्या हातात दिलं आहे. आज आपण आजच्या काळाचा आणि प्रश्नांचा संदर्भ लक्षात घेऊन गांधीविचारांचं मोकळ्या मनानं वाचन करणार आहोत का, हा खरा प्रश्न आहे...

‘पुस्तकनाद’ : एखादा ‘नाद’ किती सृजनशील असू शकतो, याचं उदाहरण म्हणून या पुस्तकाकडे पाहता येईल

पुस्तकं वाचणं ही विशेष बाब नाही. पण वाचन वाढत-विकसत-रूंदावत जाणं, त्याबरोबरीनं आपल्यातलं विस्तारत जाणारं माणूसपण जाणतेपणी अनुभवणं ही विशेष बाब असते, आपल्यापुरतीतरी. त्या अर्थानं हा ‘पुस्तकनाद’ ही जयप्रकाश सावंत यांनी अप्रत्यक्षपणे पण कृतज्ञतेनं सांगितलेली आपल्या विस्तारत गेलेल्या माणूसपणाची गोष्ट आहे, असं वाटतं...

‘क्षुधाशांती भुवन’ : किरण गुरव हा समकालीन मराठी साहित्यातला अत्यंत मौलिक, टाळता येणार नाही, असा ‘थांबा’ आहे...

‘श्रीलिपी’, ‘राखीव सावल्यांचा खेळ’ हे गुरव यांचे पहिले दोन कथासंग्रह वाचनात आले नाहीत, पण ‘बाळुच्या अवस्थांतराची डायरी’ आणि ‘क्षुधाशांति भुवन’ या दोन संग्रहातल्या सहा दीर्घकथा आणि दरम्यान आलेली ‘जुगाड’ ही कादंबरी वाचल्यावर किरण गुरव हा समकालीन मराठी साहित्यातला अत्यंत मौलिक, टाळता येणार नाही, असा ‘थांबा’ आहे, एवढं निश्चितपणे वाटतं...

‘अस्तिसूत्र’मधील कथा वाचणे, अनुभवणे हा निखळ बौद्धिक आनंद आहे!

थेट साडेतीन दशकांनंतर दरेकर इतक्या प्रदीर्घ काळातला बॅकलॉग भरून काढावा एवढा भरीव ऐवज असणारे चार कादंबऱ्यांचे (का दीर्घकथा?) दोन संग्रह घेऊन भेटतात. ही पुनर्भेट सुखद धक्का देणारी आहे. जगण्यातल्या विशुद्धतेचा, निकोपपणाचा शोध हा या दोन्ही पुस्तकांचा युएसपी आहे, असं वाटतं. बुद्धीच्या अंगानं आयुष्यातल्या अनुभवांचा अर्थ लावत श्रेयस्करापर्यंत पोचू पाहणारी पात्रं या चारही दीर्घकथांमधून भेटतात...

शांताबाई बनकर : क्रांतिज्योती सावित्रीबाई फुले यांच्या पहिल्यावहिल्या चरित्रकार

फुले दाम्पत्यांचं चरित्र लिहिलं जायला विसावं शतक उजाडावं लागलं. पं. सी. पाटील यांनी १९२७मध्ये लिहिलेलं पहिलं उपलब्ध फुलेचरित्र आहे. फुलवंताबाई झोडगे यांनी १९६६मध्ये लिहिलेलं ‘साध्वी सावित्रीबाई फुले’ हे पुस्तक सावित्रीबाईंचं पहिलं चरित्र मानलं जात होतं. मात्र शांताबाई बनकर यांनी १९३९मध्ये लिहिलेलं चरित्र मिळालं असून ते पुणे विद्यापीठानं नुकतंच पुनर्प्रकाशित केलं आहे...

राजन गवस यांनी मलपृष्ठावर लिहिलं आहे की, या कवितेला उज्ज्वल भविष्य आहे! आतील कविता वाचून त्याची खात्री पटते!!

संदीप जगदाळे यांच्या या संग्रहातील कविता त्यांच्या स्वभावातील नितळता, संवेदनशीलता, व्यवहारातील पारदर्शीपणा, इतरांच्या दु:खांशी समकक्ष होण्याची वृत्ती, व्यक्तिगत व्यथेच्या वर्तुळात गरगरत न राहता त्यांना व्यापक समूहाच्या वेदनांशी जोडून घेण्याची सर्वसमावेशक दृष्टी यांची सांगड असलेलं व्यक्तिमत्त्व आपल्या डोळ्यांसमोर उभं करतात...

‘ऑन द फिल्ड’ - साध्या माणसांची आणि त्यांच्या माणूसपणाची वीण उलगडून दाखवणारं पुस्तक

‘आँखो को व्हिसा नही लगता… सपनों की सरहद नहीं होती…’ हे वाक्य या पुस्तकाला तंतोतंत लागू पडतं. माणसं डोळ्यात स्वप्न साठवून आयुष्य काढतात. ही माणसं सामान्य असतात. त्यांचे राग-लोभ असतात; पण ठासून भरलेला विद्वेष राजकारणातून येतो. अनेकदा तो वैयक्तिक अनुभवातून वाढत जातो. भारत-पाकिस्तान संबंधात तो कमालीचा राजकीय बनला असला तरी माणसं तशीच साधी असतात. माणूसपण जपत राहतात. ते वाढवत राहतात...

‘पत्नीपुराण’ : ‘विधिवत् विवाहोत्तर सांवत्सरिक वर्तना’चा शोध

अनेकांनी असा एक गैरसमज पाळलेला असतो, की विनोद म्हटले की तेथे खदाखदा (मग ते स्टॉकमधले असले तरी चालेल!) हसणे आलेच पाहिजे. तर ते तसेच नसते. पाऊस कधी हत्तीचा असतो, कधी वळवाचा असतो, तर कधी छान सावनी असतो. विनोदाचेही तसेच असते. तांबोळी यांचा हा विनोद सावरीच्या कापसासारखा आहे. अलगद तरंगत जाणारा. तेथे ओढाताण नाही. ओठांच्या किनाऱ्यावर स्मिताची नाजूक रेषा कोरत कोरत तो हलकेच मनात शिरतो...

‘भूमीच्या शोधात रोहिंग्या मुस्लीम’ : रोहिंग्यांच्या उद्ध्वस्त जगाचा कानोसा

आपल्याकडे मानवी स्थलांतर वा विस्थापन या विषयाची अकादमिक वर्तुळापलीकडे फारशी चर्चा होत नसताना, देशाबाहेरचे किंवा शेजारी देशांतले स्थलांतर/विस्थापनाचे प्रश्न आपल्याकडच्या चर्चाविश्वाचा विषय होत नसताना, प्रा. अरुण वाहूळ यांनी म्यानमारमधल्या रोहिंग्या मुस्लिमांच्या प्रश्नांचा खोलात जाऊन विचार केला, त्यावर संशोधन केले आणि अंतिमतः त्यावर अस्वस्थ करणारे पुस्तक लिहिले...

‘अनुनाद’ हे पुस्तक वाचताना खोपकरांचा कलाक्षेत्राविषयीचा व्यासंग लक्षात येतो. आणि त्यांच्या कलासक्त जीवनाचा आवाका चकित करतो!

खोपकरांनी चित्रकला, सिनेमा, संगीत, पुस्तके अशा विविध कलांचा मनसोक्त आस्वाद घेतला आहे. प्रस्तुत पुस्तकात कलाक्षेत्रातले अनुभव, भेटलेली माणसे, त्यांच्याबद्दल वाटणारा आदरभाव, या गोष्टी त्यांनी व्यक्त केल्या आहेत. ही व्यक्तिमत्त्वे नादिष्ट आहेत, आपल्या ध्येयाने झपाटलेली आहेत. म्हणून ती प्रेरणादायीही आहेत. या पुस्तकातील लेख ‘शब्द’, ‘शब्दचित्रे’ आणि ‘अनुनाद’ अशा तीन भागांत विभागले आहेत...

‘कोवळे वर्तमान’ ही कादंबरी शिक्षण, समाज-संस्कृतीचे चिंतनसुक्त आहे!  

श्रीकांत देशमुख हे मूलतः कवी असल्याने त्यांच्या निवेदनात, विश्लेषणात, वर्णनात पसरटपणा, पाल्हाळ नाही. त्यामुळे कथनातील सहजता, नेमकेपणा आणि प्रवाही निवेदन, त्यातील अल्पाक्षरत्व व अर्थ बाहुल्य हे त्यांच्या कथनाची सामर्थ्य आहेत. त्यांची ही शैलीसुबकता या कादंबरीतून पुन्हा ठळक झाली आहे. समष्टीबद्दलचा सहानुभाव, माणसाच्या जगण्याची, त्यांच्या दुःखावर फुंकर घालण्याची वृत्ती यामुळे ही कादंबरी सवंग रंजनात अडकत नाही...

‘गॅस चेंबर’: भयप्रद भविष्याचे चित्रण करणाऱ्या ‘अनर्थकथा’ 

‘गॅस चेंबर’ या कथासंग्रहातील सातही कथा लेखाच्या शेक्सपिअरच्या ‘Hell is empty and all the devils are here.’ या वाक्याची प्रचिती देणाऱ्या आहेत. राजकीय, सामाजिकदृष्ट्या येणाऱ्या काळात समाज म्हणून आपण कुठल्या दिशेने प्रवास करत आहोत, हे मांडणाऱ्या या कथा वैश्विक स्वरूपाच्या आहेत. कथेतील विश्वनिर्मिती आणि कथेत घडणाऱ्या गडद छटा असणाऱ्या घटना या डिस्टोपियाकडे सूचना करणाऱ्या आहेत...

‘फिन्द्री’ : नकुशा मुलीच्या दुःख-शोषणाची जाण आणि अस्मिताभान यांचा प्रत्यय देणारी कादंबरी

या कादंबरीची नायिका आहे, मिरुची मुलगी, संगीता. मिरु गरोदर असते, पण दिनकरला मुलगी नको होती. मात्र मिरूला मुलगीच होते. दिनकर कमालीचा संतापतो आणि दारूच्या नशेत मुलीला, संगीताला रागाने उचलून फेकून देतो. मिरु संगीताला जवळ घेऊन आक्रोश करते. संगीता मेली म्हणून लोक तिला पुरायला जातात. अचानक संगीताचे हात-पाय हलू लागतात. ती जिवंत असते. अशा प्रकारे संगीताच्या जन्मापासून सुरू झालेला हा संघर्ष शेवटपर्यत चालू राहतो...

‘न्हांगूळ आदार ईला!’ : भटक्यांना आत्मभान देणारी कविता

प्रा. संजय बालाघाटे हे मराठवाड्यात भटक्या-विमुक्तांची चळवळ नेटाने चालवणारे क्रियाशील कार्यकर्ते आहेत. त्याची चळवळीवर ठाम निष्ठा आहे. आपले ध्येय साध्य करण्यासाठी सगळी संकटं झेलावी लागतील, जीव संकटात टाकून उड्डान मारावी लागेल, याची जाणीव असल्यामुळेच सूर्याची पिल्लं पकडण्याची, सूर्यालाच उजेड देण्याची भाषा तो करतो. या लढाईत तो प्रचंड आत्मविश्वासानं उतरला आहे. त्याला माहीत आहे ही लढाई सोपी नाही...

‘भावलेली माणसं’ : उत्तुंग व्यक्तिमत्त्वांची ओळख करून देणारा छोटेखानी चरित्रग्रंथ

या संग्रहात तेरा व्यक्तिरेखांचा आलेख मांडलेला आहे. यात डॉ. जनार्दन वाघमारे, डॉ. गंगाधर पानतावणे, डॉ.द.भि. कुलकर्णी, मनोहर तल्हार, पंडित नाथराव नेरळकर, लोकनेते केशवराव धोंडगे... अशा वेगवेगळ्या क्षेत्रांतील व्यक्तींचा समावेश आहे. या सर्वच त्यांच्या क्षेत्रांत नावाजलेल्या आहेत. त्यांच्या कार्यकर्तृत्वाचा, जीवनविषयक दृष्टिकोनाचा, त्यांनी केलेल्या कार्याचा आगळावेगळा परिचय या संग्रहात वाचायला मिळतो...

‘त्रिपर्ण’ : या त्रिपर्णांचा देठ एक आहे. तिन्ही कथा घडतात परदेशाशी संबंधित अवकाशात. त्यामुळे हा अवकाश त्रिपर्णांना जीवनरस पुरवतो

तिन्ही कथांमधील संघर्षात एक सामायिक धागा आहे. माणूस म्हणून अधिक मौलिक जगताना, नैतिक जगताना, बहुसांस्कृतिक पातळीवर जगताना निर्माण होणारे हे प्रश्न आहेत. समकालीन आशय असलेल्या, विसावं शतक उलटून गेल्यावर लिहिलेल्या या कथांमधून परदेशी वास्तव्य, तिथली भावनिक गुंतवणूक, तिथं नव्यानं निर्माण होणारी नाती आणि दोन संस्कृतीमधील भिन्नत्व यांमुळे आमूलाग्र नवे प्रश्न पात्रांच्या वाट्याला येतात...

आगरकरांच्या आयुष्यातील पूर्वार्ध माहीत नसल्याने त्यांचा उत्तरार्ध समजून घेण्यामध्ये अडथळे येतात. अशा पार्श्वभूमीवर त्यांच्यावर चांगली चरित्रात्मक कादंबरी आली तर त्याचे स्वागत करायला हरकत नाही

कुमारवयातील गोपाळची एका वानराशी त्याची झटापट होते. गोपाळच्या या कर्तबगारीचे त्याच्या मित्रांना खूप कौतुक वाटते. अर्थात टिळक आणि आगरकर यांची बाजू घेऊन वादविवाद करणारांना त्याचा एक चांगला फायदा होऊ शकेल. शालेय वयातील टिळकांच्या संदर्भात शेंगा आणि टरफलं हा प्रसंग रंगवून सांगितला जातो. तसाच आगरकरांच्या चाहत्यांनाही कुमारवयातील गोपाळचा हा प्रसंग सांगता येईल. म्हणजे ‘टिळकांच्या शेंगा’ आणि ‘आगरकरांच्या चिंचा’...

‘मध्यप्रदेशाची साहित्ययात्रा’ आणि ‘पधारो म्हारो देस’ या साहित्यकृतींतील अनुभव घेण्याची आणि अनुभव आविष्कृत करण्याची पद्धत स्वतंत्र वाट चोखाळणारी आहे

अकादमीच्या नियमानुसार आजवर झाले तसे अहवाल सादर केल्यानंतर रणधीर शिंदे यांनी प्रवासाच्या अनुभवावर छोटेखानी पुस्तक लिहिले. त्यांच्यापासून प्रेरणा घेऊन त्यांचे विद्यार्थी असलेल्या विष्णू पावल्यांनीही पुस्तक लिहिले. दोघांच्या कथनात प्रांजळपणा आणि चोखंदळपणा आहे. या दोन लेखकांनी प्रवास करून मराठी भाषेची, मराठी माणसांची विश्वासार्हता वृद्धिंगत केली आहे...

ज्यांना बुद्ध समजून घ्यायचा असेल, त्यांनी ‘प्रतीत्यसमुत्पाद सिद्धांत’ हा ग्रंथ वाचणं, समजून-जाणून घेणं आवश्यक आहे

‘प्रतीत्यसमुत्पाद सिद्धान्त’ हा बुद्धाच्या तत्त्वज्ञानाचा, त्याच्या शिकवणीचा मूळ गाभा आहे. हा सिद्धान्त वस्तू, घटना यांचे मूळ स्वरूप समजून घेण्याचं सम्यक सूत्र आहे. मिळालेल्या मनुष्य जन्माचे काय करायला हवे, त्याचा विनियोग कसा करायला हवा, यासाठीची बुद्धांची धारणा म्हणजे हा सिद्धान्त. प्रतीत्यसमुत्पादात ‘आत्मा’ आणि ‘पुनर्जन्म’ या संकल्पनांना स्थान नाही, किंबहुना ‘अनात्मता’ हाच बुद्धविचाराचा पाया आहे...

‘डोह : एक आकलन’ गंभीरपणे वाचायचे पुस्तक आहे. शिवाय हा श्रीनिवास कुलकर्णी यांच्या सर्व लेखनावरचा संदर्भग्रंथही आहे!

‘डोह’बद्दल तेवढ्याच ताकदीने लिहिणे हे अवघड आहे. द. भी. कुलकर्णी यांच्यासहित अनेकांना ते ‘ललितगद्य लिहिणारे बालकवी’ वाटतात. उमेश करंबेळकरांना त्यातले लेखन ‘निसर्गाचा दस्तऐवज’ वाटतो. त्यांनी आपल्या लेखात श्रीनिवास कुलकर्णी यांच्या लेखात अढळणाऱ्या प्राणीसृष्टीवरच्या इतर अभ्यासपूर्ण माहिती ग्रंथांचा उल्लेख केला आहे. बहुतेकांनी त्यांच्या लेखातल्या माणसांकडेही लक्ष वेधले आहे...

‘आपण भूगोलाला ‘इतिहासाची दासी’ मानतो, पण, भूगोलाभ्यास हे सर्व विज्ञानाभ्यासाचं आदि-विज्ञान मानायला हवं!’

ना. गो. कालेलकरांचं ‘भाषा : इतिहास आणि भूगोल’ हे पुस्तक मराठी भाषेच्या इतिहासाचं पुस्तक म्हणून वाचण्यात आलं होतं, पण भाषेला केवळ इतिहास असतो असे नव्हे, तर भूगोलदेखील असतो, याची जाणीव त्यानंतर वाढीस लागली. भाषा अभ्यासात भूगोलाचं असणं जेवढं अनपेक्षित वाटतं, तेवढंच आपल्याला कोणत्याही कार्यक्षेत्रात सकृतदर्शनी वाटतं, पण थोड्या विचाराअंती त्या क्षेत्राला असलेलं भूगोलाचं अस्तर आपल्याला जाणवतं...

‘पावसातला सह्याद्री’ आणि निसरड्या वाटेवरच्या नोंदी…

‘पावसातला सह्याद्री शरद पवार’ हा लेखसंग्रह पवारांचे एक मिथक तयार करणारा आहे. मिथक निर्मितीमागे पत्रकार नसले पाहिजे. पत्रकार एखाद्या ललित लेखकाप्रमाणे लिहू लागले की, अडचण होते. प्रसंग खरा, अनुभवही सच्चा, पण लिखाणाचा उद्देश आख्यायिका अथवा मिथक तयार करायला होतो आहे, हे जरा विसंगतच. त्यातच बहुसंख्य पत्रकार संघाशी फटकून वागणारे. तरीही साऱ्यांनी घेतलेली दखल मनोरंजक आहे. खुद्द पवारांचेही चांगले रंजन झाले असेल!...

‘समतेशी करार’ : जातनिर्मूलनासाठी आपण, समाजाने आणि सरकारने नक्की काय करायला हवे, याची सुस्पष्ट मांडणी असलेले पुस्तक

राज्याचा कोणताही अधिकृत धर्म नाही, ही धर्मनिरपेक्षता आपण स्वीकारली आहे. तथापि, शासन व शिक्षणापासून धर्माची पूर्ण फारकत झालेली नाही. लेखक निक्षून सांगतात – ‘जातिव्यवस्था ही राष्ट्रीय आपत्ती म्हणून जाहीर केली पाहिजे.’ तरच त्यावरचे उपाय तातडीने व गंभीरपणे योजायची गरज आपल्याला वाटेल. मधु कांबळेंनी समतेशी आपण केलेल्या कराराचे स्मरण देताना आपल्या डोळ्यांत जळजळीत अंजन घातले आहे, असे मला वाटते...

वर्तमानाच्या वास्तव स्वरूपाला अधोरेखित करणाऱ्या कवितांसोबत जीवनाचे आणि मनाचे भावकल्लोळ ‘मी संदर्भ पोखरतोय’मध्ये दिसतात

प्रामाणिकपणे पोखरले तर दगडातून अजिंठा आणि वेरूळ उभे राहते. निव्वळ अधाशीपणे पोखरत राहिले तर बाहेरून सुबक आणि आकर्षक दिसणारी लाकडे आतून वाळवीने पोखरून ठेवलेली असतात. ‘पोखरणे’ दोन्ही ठिकाणी आहे. सकारात्मक आणि नकारात्मक! मात्र पवनच्या ‘संदर्भ पोखरण्या’तून भावनेचा अजिंठा जन्मास आला आहे, असे म्हणावेसे वाटते. त्यांच्या पुढील शब्दांच्या कोरीवकामास खूप खूप शुभेच्छा!...

‘लॉकडाऊन’ : करोनामुळे माणसांमधला स्वकेंद्रितपणा अधिक गडद झाला आणि ही कादंबरी तो तीव्रतेनं मांडते

संदेश शिंदे हा ४७ वर्षीय इंजिनिअर त्याच्या कुटुंबाच्या आयुष्यात करोनामुळे उदभवलेल्या दुःखद प्रसंगांचं निवेदन करतो. संदेशचं कुटुंब प्रातिनिधिक आहे. खरं तर अशी हजारो कुटुंबं करोनामुळे उदध्वस्त झाली आहेत. त्यांची वाताहत ही भारतासारख्या महाकाय देशातील वाताहतीचं लघुरूपच आहे! हे सगळं वाचताना आपण अस्वस्थ होतो. जणू हे सगळं आपल्या समोर आणि आपल्याच बाबतीत घडतंय असं वाटत राहतं...

तांबोळी शवविच्छेदन करावं, तसा एकेक मुखवटा उतरवण्यास सुरुवात करतात, तेव्हा वरवर आलबेल भासणारी जीवनपद्धती आतून किती पोकळ झाली आहे, याची जाणीव होते!

तांबोळींच्या विनोदाचं मर्मस्थान ‘बुद्धीगम्यता’ हे आहे, कारण हा विचारप्रवण, बुद्धीला आवाहन करणारा विनोद आहे. विनोदाचा लेप उतरताच जाणवतं ते विचारविश्व - सुधारणेच्या प्रतीक्षेत असलेलं, स्वल्पविरामांना विटलेलं, आश्वासनांवर रुसलेलं. हा विनोदाचा ‘व्हेनेशियन मास्क’ बाजूला सारून अंतर्मनात डोकावणारे डोळे केवळ ग्रामीण जीवनातील शेतकऱ्यांच्या वेदनेचा हुंकार भरतात, रोध दर्शवतात...

‘चेकमेट’ : महाराष्ट्रात पहाटे पहाटे झालेल्या शपथविधी नाट्याची रोमहर्षक कहाणी

एका ऐतिहासिक राजकीय नाट्याची मीमांसा या पुस्तकात चपखलपणे केली आहे. उभा महाराष्ट्र झोपेत असताना महाराष्ट्राच्या राजकीय पटलावर पहाटे पहाटे आश्चर्यकारकरित्या शपथविधी घडला आणि सामाजिक, राजकीय व सांस्कृतिक क्षेत्रातील मातब्बर, तसेच सामान्य माणूस अवाक् झाला. त्या संपूर्ण नाट्याचे पत्रकाराच्या नजरेतून केलेले रोमहर्षक व उत्कंठावर्धक विश्लेषण म्हणजे हे पुस्तक...

गंगारामभाऊ म्हस्के या एका दुर्लक्षित महानायकाचे वाचनीय चरित्र

गंगारामभाऊंनी प्रारंभीच्या काळात महात्मा जोतीबा फुले यांच्या कार्यात सामील होऊन लोकांच्या मनातील अज्ञानरूपी अंधःकार नष्ट करण्याचा प्रयत्न केला. पुढे ‘सत्यशोधक समाजा’ला मदत केली. शिक्षणसंस्थांची स्थापना केली. वाचनालय, सार्वजनिक बाग, ड्रेनेज सिस्टीम, दुष्काळग्रस्त लोकांना मदत, टाऊन हॉल, धर्मशाळा, अशी अनेक लोकोपयोगी कामे केली. महात्मा फुले यांनी सुरू केलेल्या सार्वजनिक शिवजयंतीमध्ये त्यांचा मोठा वाटा होता...

‘मृत्यू पाहिलेली माणसं’ : जीवन-मरणाच्या उंबरठ्यावरदेखील माणसात ठाण मांडून बसलेल्या मूल्यविवेकाचं, समाजशीलतेचं, हळुवार भावनिक बंधाचं आणि विनोदबुद्धीचं दर्शन

पुस्तकाची कॅचलाईन पुस्तकाचा आशय अगदी नेमकेपणाने आणि तंतोतंत व्यक्त करते – ‘मृत्यूच्या दारातून परतलेल्या व्यक्तींच्या थरारक कहाण्या’. या गोष्टी वाचताना ‘अत्त्युच्च भीती’ आणि ‘कल्पनेपलीकडची आशा’ या दोन टोकाच्या भावना मनाची पकड घेतात आणि या गोष्टींमधल्या माणसांप्रमाणे वाचकही या दोन टोकांमध्ये झुलत राहतो. लेखिका गौरी कानेटकर यांनी मनोगतात म्हटल्याप्रमाणे, या कहाण्या खरोखरच झपाटून टाकणाऱ्या आहेत...

‘जैतापूर ते पॅरिस व्हाया बर्लिन’ : अणु-ऊर्जेला विरोध या एकाच ध्येयानं पछाडलेल्या, एकाच विचारानं भारावलेल्या लोकांबरोबरचा समृद्ध प्रवास

मुळात प्रदीप इंदुलकर हे नाव परिचयाचं असेल तर हे साचेबद्ध पठडीतलं आणि सरधोपट प्रवासवर्णन असणारच नाही, हे सांगायला नकोच. त्यांचं हे पुस्तक अशाच एका चळवळीसाठी बनवलेल्या माहितीपटामुळे घडलेल्या युरोप प्रवासाची निष्पत्ती आहे. त्यामुळे या पुस्तकात अणुविरोधी चळवळीचा प्रवास जसा वाचायला मिळतो, त्याचबरोबर फ्रान्स आणि जर्मनी या दोन देशांमधील प्रवासात भेटलेली माणसं त्यांच्या रंगरूपांसह साकार होतात...

‘सत्यशोधक चळवळीतील जुनी कागदपत्रे’ या ग्रंथाकडे केवळ साधनसामग्री म्हणून पाहता कामा नये, हा सत्यशोधक समाजाची वाटचाल दाखवणारा राजमार्ग आहे

सत्यशोधक समाजाच्या एकत्रित इतिहास आजपर्यंत लिहिला गेलेला नाही. याही कागदपत्रांतून संपूर्ण इतिहास समोर येतोच असे नाही. एक मात्र आहे, ज्या वेळी हा इतिहास लिहिला जाईल, त्या वेळी अस्सल साधने म्हणून सदरहू ग्रंथाचा उपयोग केल्याशिवाय अभ्यासकांना पुढे जाता येणार नाही. फक्त अस्सल कागदपत्रे म्हणून या ग्रंथाकडे पाहता येणार नाही, कारण प्रत्येक घटना-प्रसंगामागची कारणमीमांसा संपादकांनी विदित केलेली आहे...

‘जुगाड’ : निमशहरी भागातल्या तरुणांचं शहरात आणि निमशहरात होणाऱ्या परवडीचं प्रातिनिधिक चित्र

तंत्रज्ञानाच्या शिक्षणाला एकूणच समाजात आब आहे. पण त्यातही पदविका, पदवी, शाखा, कॉलेजचं नावाजलेपण, पुण्या-मुंबईतलं आणि पुण्या-मुंबईबाहेरचं शिक्षण, मोठ्या महाविद्यालयांचं आणि नोकरी देणाऱ्या संस्थांचं बड्या प्रस्थांशी असलेलं साटलोटं आणि त्यातून केलं जाणारं राजकारण, हे सगळे घटक तंत्रज्ञानात कुशल असणाऱ्या होतकरू तरुणाशी सतत कबड्डी खेळत राहतात आणि बहुतेकदा त्याचा पाय ओढून त्याला लोळवण्यात यशस्वी ठरतात...

‘सुगीभरल्या शेतातून’ : हे संपादन भालेराव यांच्या कवितेचं पीक कसं जोमदार, दमदार आणि कसदार आहे, याचं मासलेवाईक उदाहरण आहे!

हे सुप्रसिद्ध कवी इंद्रजित भालेराव यांच्या निवडक कवितांचं संपादन नुकतंच प्रकाशित झालं आहे. पिळवणूक आणि पाचवीला पुजलेलं अस्मानी-सुलतानी संकट हे कायम शेतकऱ्यांच्या नशिबी असले तरी भालेराव यांच्या कवितेतील शेतकरी याही परिस्थितीत रडगाणं गात बसत नाही. शेतकरी आत्मविश्वासानं जगला पाहिजे, कठीण परिस्थितीतही तो संकटांना तोंड देत उभा राहिला पाहिजे, यासाठी शेतकऱ्याचं आत्मबळ वाढवणाऱ्या कविता ते लिहितात...

‘वेटिंग आहे राव!’ : नायकाच्या वधूशोधाची आणि खाद्यभ्रमंतीची रंजक आणि वाचनीय दीर्घकथा

पाटणकर यांचा कथनात्म लेखनातील पहिला प्रयत्न म्हणून दुर्लक्ष करता येणे शक्य आहे. एकदा या दोषांकडे दुर्लक्ष करता आले की, कथेतील घटनाक्रमाच्या मजेशीर मांडणीचा आस्वाद घेता येतो. कारण, काही उणीवा सोडल्यास, ‘अरेंज मॅरेज’ करायचे म्हणून मुलगी पाहणे — या एका सर्वश्रुत संकल्पनेची काहीशा पलायनवादी स्वरूपाची, हलक्याफुलक्या प्रकारची मांडणी करणारी ही दीर्घकथा रंजक आणि वाचनीय आहे!...

आपल्या जगण्याची समज विस्तारीत करण्याचे बळ देणाऱ्या या कथा मराठी कथाविश्वाला वेगळे भान व अभिव्यक्तीला वेगळे आयाम देतील...

या कथासंग्रहातून अनेक वृत्ती-प्रवृत्ती, अपप्रवृत्ती मांडल्या आहेत. सत्तासंघर्ष, अस्तित्व टिकवण्याची धडपड, नात्यासंबंधी गैरसमज, त्यातील उथळपणा, अज्ञानापोटी मोजावी लागणारी किंमत, न केलेल्या कृत्यासाठी शिक्षा, व्यवस्थेतील सामान्यांचे दोलायमान स्थान, सृजनशीलतेचा ऱ्हास, अतिक्रमण, समाजकल्याणाच्या कृतीमागची दांभिकता, विश्वासघात यांचं विचार करणारे दर्शन या कथेतून घडते...

‘लेकमात’ : ऊसतोडणी कामगारांचा अनेक पातळ्यांवरचा जीवनसंघर्ष, त्यांची जीवनाला सामोरे जाण्याची उत्कट धडपड आणि बालाघाटातील डोंगररांगांच्या लोकजीवनाचा गंध असलेली कादंबरी

‘लेकमात’ या शब्दाचा अर्थ लग्नाची मुलगी असा होतो. या कादंबरीतील सर्वच व्यक्तिरेखांचा आपापल्या पातळीवर संघर्ष सुरू असतो. कुटुंबांची, त्यातल्या व्यक्तिरेखांची काही स्वप्ने आहेत आणि ती डोळ्यात घेऊन ही माणसे परिस्थितीशी झगडत राहतात. काही स्वप्ने पूर्ण होतात, काहींचा पाठलाग सातत्याने करावा लागतो. डोळ्यातली स्वप्नं आणि पुढ्यातले रखरखीत वास्तव यांचा लपंडाव या कादंबरीत पाहायला मिळतो, तो अंतहीन आहे; त्याला शेवट नाही...

सर्व जात-धर्म-पंथांच्या लोकांना सोबत घेऊन राज्य कशा प्रकारे यशस्वीपणे चालवले जाते, याचं उत्तम उदाहरण म्हणजेच महाराजा सयाजीराव गायकवाड

महाराजांच्या कार्यातून वर्तमानकालीन राजसत्तेला हे पुस्तक एक आदर्श वस्तुपाठ घालून देईल. त्याचबरोबर या राजसत्तेचे रागरंग बदलण्याची ताकदही या पुस्तकामध्ये आहे. सयाजीरावांच्या धर्म-साक्षरतेच्या कार्याची अवहेलना करणाऱ्या तथाकथित इतिहासकारांना हे तुलनात्मक अभ्यासाचं सत्य स्वीकारावंच लागेल. त्यातून महाराष्ट्राच्या सामाजिक सुधारणेच्या इतिहासाचा अभ्युदय होईल...

नवभांडवली अर्थकेंद्रीत पाळतसमाजाची विचित्रचित्रे या कादंबरीतून प्रकटली आहेत. त्यामुळे ‘उद्या’च्या अंधारभयाचे हे वर्तमानकथन आहे

या कादंबरीत राज्यसंस्था, तंत्रज्ञान, बाजार, व्यापाराच्या मिलाफाने घडवलेल्या समाजवकाशाची चर्चा आहे. संगणकांच्या महाजाळातून प्रचंड ‘स्मरणसाठे’ साठवले जात आहेत. असंख्य ‘भक्तगट’ निर्माण झाले आहेत. ‘सरकार तुमच्या हगण्यामुतण्यावर लक्ष ठेवू शकते. केवायसी नावाचा उंट तुमच्या घरादारात, झोपण्याच्या खोलीत, संडासात, न्हाणीत घुसला आहे. या अदृश्य नियंत्रणाखालील मानवी समाजाचे चित्रण या कादंबरीत आहे...

‘रा. रा. नेमाडे, देशीवाद आणि The World is Flat’ हे पुस्तक मराठीतील साहित्य आणि इतर कलांच्या समीक्षेच्या दृष्टीनं एक महत्त्वाचं पुस्तक आहे

हे पुस्तक मराठीतील साहित्य आणि इतर कलांच्या समीक्षेच्या दृष्टीनं महत्त्वाचं आहे. इथं फक्त कलाकार अथवा कलाकृतीकडे न पाहता कलाकृतींचा समकालाशी अर्थपूर्ण संबंध जोडत पाहिलं जातं. अपवाद वगळता नुसती आस्वादक समीक्षा वाटेल असं लेखन किंवा टिप्पण्या न करता मांडलेल्या मुद्द्यांचं सविस्तर विवेचन केलं जातं. अशा प्रकारचं अभ्यासपूर्ण लेखन विचारात घेतलेल्या कलाकृतींना न्याय देण्याच्या दृष्टीनंही महत्त्वाचं ठरतं...

या ग्रंथामधून भारतीय उद्योगाचा ‘बीजपुरुष’ म्हणून महाराजा सयाजीरावांची ओळख आपल्याला होते

सयाजीरावांनी राबवलेले औद्योगिक धोरण, कृषी-औद्योगिक विकासाची केलेली पायाभरणी व उद्योगधंद्याचे कुशल व्यवस्थापन आणि बडोद्यातील औद्योगिक शिक्षणाची व प्रशिक्षणाची केलेली सोय या सर्वातून भारताच्या औद्योगिक विकासाचे एक ‘सयाजी मॉडेल’ आकाराला आलेले आपणास दिसून येते. आज भारताने हे मॉडेल शेती आणि उद्योगाची स्थिती सुधाण्यासाठी अग्रक्रमाने स्वीकारावे असेच आहे...

‘पंगतीतलं पान’ : ग्रामीण भागातल्या नातेसंबंधांतील गुंतागुंत आणि मानवी वर्तनातील विविधांगी रूपे समर्थपणे उकलणारी कादंबरी

एखाद्या कादंबरीचे कथानक त्या परिसराची कहाणी सांगत असले तरी ती त्या प्रदेशापुरती सीमित न राहता मानवी मनातील विविध भावनांचे प्रतिनिधित्व करत असते. या अर्थानं ‘पंगतीतीलं पान’ या कादंबरीकडे पाहायला हवं. पत्रकार, वक्ते व अभ्यासक म्हणून परिचित असलेल्या कोल्हे यांनी या कादंबरीच्या रूपानं साहित्यिक म्हणून आपली ओळख निर्माण केली आहे. ही प्रथम पारितोषिक विजेती साहित्यकृती असली तरी ही एक स्वतंत्र कलाकृती आहे...

‘इन्शाअल्लाह’ : धर्मांच्या ध्रुवीकरणाला विरोध करत ‘सच्ची इन्सानियत’, ‘सच्चा मजहब’ आपल्यापुढे मांडणारी कादंबरी

या कादंबरीतील रफिकजी, झुल्फी यांची समाजात, व्यक्तींच्या विचारात परिवर्तन घडवून आणण्यासाठी चाललेली धडपड वाचताना केवळ कथानक वा एखादी घटना वाचत नसून आपण आपल्याच विचारांशी संघर्ष करू लागतो, स्वतःला तपासून पाहू लागतो. कारण आपल्या अंतर्मनाला ढवळून काढत समाजातील वास्तवाचं दाहक चित्रण भडकमकर यांनी अत्यंत संयमानं केलं आहे. संवेदनशील विषयावर व्यक्त होताना कादंबरीकारानं तटस्थ राहून कादंबरीचा पट मांडला आहे...

‘इन्शाअल्लाह’ : हिंदू-मुस्लिमांमधील सांस्कृतिक देवाणघेवाणीचं चित्रण करण्याचा प्रयत्न चांगला असला तरी त्यातून पुन्हा काही सूक्ष्म, अतिसूक्ष्म एकमेकांना आंतरछेद देणारे प्रश्न निर्माण होतातच

भडकमकर हे मुळात नाटककार असल्याने दृश्यमयता हे त्यांच्या लेखनाचं एक बलस्थान आहे. त्यामुळे कादंबरीतलं दृश्य नि दृश्य डोळ्यापुढे उभं राहतं. घटनांचा पट वेगानं पुढे सरकतो आणि त्याचा दृश्य परिणाम वाचनीयता आणखी वाढवतो. लेखकानं रंगवलेला मोहल्ला अगदी वाचकाच्या डोळ्यासमोर उभा राहतो किंवा वाचकाला बसल्याजागी स्वत:च त्या त्या ठिकाणी फिरून आल्यासारखं वाटावं इतकं रसरशीत आणि उत्कट चित्रण मोहल्ल्याचं केलेलं आहे...

‘इन्शाअल्लाह’ ही कादंबरी एका गोष्टीवर नेमकं बोट ठेवते - मुस्लिमांच्या समस्यावर... जे सामाजिक कार्यकर्ते सोयीस्कररीत्या मौन बाळगतात त्याच्यावर...

या कादंबरीचं कथानक कोल्हापुरातील एका छोट्या मुस्लीम मोहल्यात घडतं. तिथं राहणारे मुस्लीम लोक रूढीग्रस्त, अशिक्षित तर आहेतच, त्याचबरोबर मुस्लीम मौलवी आणि धर्मगुरूंचा जबरदस्त पगडा असलेला असा हा मोहल्ला आहे. बॉम्बस्फोटाचा कट उधळून लावल्यानंतर जी धरपकड होते, त्यात या मोहल्यातील दोन तरुण मुलांना पोलीस पकडून नेतात. अशा कथानकानं या कादंबरीची सुरुवात होते. पहिल्या १०-१५ पानांतच ही कादंबरी वाचकांच्या मनाची पकड घेते...

‘इन्शाअल्लाह’ने मराठी कादंबरीच्या क्षितिजावर एक नवी आश्वासक पहाट, तिच्यातील उणीवा गृहित धरूनही उमलवली आहे!

‘इन्शाअल्लाह’ ही भारतातील एका मोठ्या वैचारिक पेचप्रसंगाला मुठीत धरू पाहणारी आव्हानात्मक साहित्यकृती ठरते. काल-अवकाशाचा विलक्षण प्रत्ययकारी आणि विस्मयचकित करणारा खेळ मांडत साकारलेली, कमाल उंचीची स्फोटक विचारकृती ठरलेली, लोकप्रियतेचे आणि विक्रीचे नवे उच्चांक गाठणारी एक बहुचर्चित कादंबरी भैरप्पांच्या ‘आवरण’च्या रूपाने यापूर्वी आपण अनुभवलेली आहे. ती नक्कीच भडकमकरांच्या डोळ्यापुढे असली पाहिजे!...

‘पटेली’ समकालीन मराठीतील भाषिक, सांस्कृतिक, राजकीय व्यवहाराबाबत बरंच काही बोलू पाहत असली तरी हे काम यापूर्वीच आणि अधिक प्रभावीपणे झालेलं आहे!

‘एक पुरुष, दोन स्त्रिया’ ही मूलभूत संकल्पना आणि कादंबरीभर अस्तित्वात असणाऱ्या विखंडिततेच्या दृष्टीने ‘पटेली’ ही कादंबरी प्रणव सखदेव यांच्या ‘काळेकरडे स्ट्रोक्स’ची (रोहन प्रकाशन) आठवण करून देणारी आहे. या दोन्ही कादंबऱ्यांमध्ये प्रादेशिक, जागतिक साहित्य, सिनेमांचे असलेले संदर्भ हा एक समान धागा आहे. विशेष बाब ही की, दोन्हीकडे या संकल्पनांचं अस्तित्व असताना त्यामधील दोषदेखील समप्रमाणात अस्तित्वात आहेत...

‘रावपर्व’ : या पुस्तकाच्या समतोल आणि स्पष्ट मांडणीमुळे ‘आर्थिक मन्वंतराच्या शिल्पकारा’चं आणि त्या पर्वाचंही सुस्पष्ट आकलन होतं

‘History will be kinder to me than the media,’ असं मनमोहनसिंग म्हणाले होते. राव यांनी स्वतःच्या पक्षाकडून तेवढीसुद्धा अपेक्षा बाळगली नाही. हे राव यांचं मोठेपण. समाजवाद आणि अध्यात्म (धार्मिकता नव्हे) यांचं मिश्रण त्यांच्यात होतं. देशासाठी आपण योग्य वेळी आपल्याला शक्य तेवढं काम केलं यातच त्यांनी समाधान मानलं. डावपेच खेळून त्यांनी सत्ता जरूर मिळवली, पण तिचा दुरुपयोग केला नाही. आपल्यातल्या गुणदोषांची त्यांना पूर्ण जाणीव होती...

‘सगळं उलथून टाकलं पाहिजे’ : जगण्याचा आलेख मांडून वर्तमानाला निरुत्तर करणारी कविता

या संग्रहातील सर्वच कविता सरळ सोप्या आहेत. या कविता संभ्रम ठेवत नाहीत. त्या सरळ सरळ काळजाला हात घालतात. विसंगतीची पाळेमुळे खोदून काढण्याचा प्रयत्न करतात. या कविता नुसतं दु:ख मांडत नाहीत, तर त्यावरील उपायही सुचवत राहतात. परिवर्तनवादी विचाराच्या मुळाला हात घालत त्यासारखं चिंतन करायला लावतात. या संग्रहात समाविष्ट कविता एकूणच या सर्व परिस्थितीवर एल्गार पुकारणाऱ्या आहेत...

मला असं लिहिता आलं असतं तर मजा आली असती! पण कुणीतरी लिहिलं, तो मीच आहे!!

आता आपल्याला जगाबद्दल काय माहितीय? खरं तर काहीच माहीत नाही आपल्याला. एक बिल्लास बाय दीड बिल्लास आपलं ज्ञात क्षेत्र आहे. पण आपण उड्या मारून मारून पाहायचा प्रयत्न करत असतो की बाहेर काय आहे? उजेड कोण देतो? आपणच देतो. त्या उजेडात आपण पाहण्याचा, ऐकण्याचा, ज्ञान मिळवायचा सवर्तोपरी प्रयत्न करत असतो. ‘मी कोण?’ हा प्रश्न दुय्यम आहे. प्रसादने फार सुंदर लिहिलं आहे. ‘मी कोण?’ हा प्रश्न बिन महत्त्वाचा का आहे ते...

श्रीनिंचे ‘डोह’ व इतर लेखन वाचून या समीक्षाग्रंथाकडे वळायचे, की या समीक्षेच्या प्रकाशात मूळ लेखन वाचायचे, याची निवड वाचकाला आपल्या प्रकृतीनुसार करावी लागेल

‘डोह’ प्रसिद्ध होऊन आता पंचावन्न वर्षं झाली तरी तो आजही आपल्या मंद दरवळाने मराठी साहित्यविश्व सुगंधित करत आहे. त्याच्या सुवर्णमहोत्सवी वर्षाचे स्मरण म्हणून संकल्पित केलेल्या त्यावरील समीक्षेच्या संकलनाचे ‘डोह : एक आकलन’ हे देखणे पुस्तक अलीकडेच वाचकांच्या हाती पडले आहे. मराठीतील ललित गद्याच्या शिखरस्थानी असलेल्या ‘डोह’च्या मानमरातबाला साजेशी देखणी निर्मिती आणि त्या रूपाला शोभेल असेच त्याचे अंतरंग आहे...

प्रफुल्ल शिलेदारांची कविता नवी आणि अत्याधुनिक असूनही मारक्या म्हशीसारखी नाही. ती दुधाळ, मायाळू गायीसारखी आहे.

शीर्षकापासूनच हे पुस्तक मला माझं आत्मचरित्र वाटायला लागलं. कारण नोकरीला लागल्यानंतर २५ वर्षं माझ्याकडं वाहन नव्हतं. घरापासूनच नोकरीचं ठिकाण तीन किलोमीटर होतं. मी पायीच जायचो-यायचो. शिवाय लहाणपणी गावात शाळा नसल्यामुळे सगळं शिक्षण पाच किलोमीटर रोज जाऊन-येऊनच झालेलं होतं. त्यामुळे पायी चालण्यातला आनंद आणि पायी चालणाऱ्याची मानसिकता मी चांगला जाणून आहे. आजही मी पायी चालण्यातला आनंद मनसोक्त घेतो...

आंबेडकरांना सहन करावा लागलेला विकृत व अविचारी वैरभाव या व्यंगचित्रांमधून उघड होतो. त्याचबरोबर ऐतिहासिक अन्याय सहन केलेल्या आंबेडकरांचं वास्तविक चरित्रही उजेडात येतं.

भारतातील राजकीय व्यंगचित्रांचा पुरेसा सूक्ष्म अभ्यास अकादमिकांनी अजून केलेला नाही. संशोधन करत असताना सामाजिक सुधारणा, जात व अस्पृश्यता यांवरची व्यंगचित्रं योगायोगाने माझ्या समोर आली. दफ्तरांमधून संकलन करत असताना माझ्या लक्षात आलं की, अगदी नियम असल्याप्रमाणे आंबेडकरांचं नकारात्मक चित्रण करताना ‘राष्ट्रवादी’ भारतीय प्रसारमाध्यमांनीही त्यांच्याबाबतीत अन्याय्य भूमिका घेतली...

‘यसन’ ही गेल्या ३० वर्षांत जागतिकीकरणाच्या रेट्यात उभ्या राहिलेल्या नव्या व्यवस्थेतील अख्ख्या पिढीची कादंबरी आहे!

‘धंदेवाल्या गाडीवानाच्या हातात यसन गेल्यावर बैलाच्या नाकातोंडातून रगत आल्याशिवाय राहत नाय’ हे सूत्र ही कादंबरी मांडते. नायक वामन ‘यसन’ तोडण्याचा निर्धार करतो. ‘यसन’ गळून पडलेला हा नायक शेअर मार्केटच्या बुलसारखा मस्तवाल होणार नाही. तर हा बळीराजाचा सखा, मित्र असणारा वृषभ असेल. सृजनाच्या उभारणीसाठी खर्ची पडणारा वृषभ नव्या पोशिंद्याच्या भूमिकेत असेल, हा आशावाद पेरणारी ही कादंबरी आहे...

‘मायलेकी-बापलेकी’ : तरुण पिढीच्या नव्या सकारात्मक प्रयोगातील उत्साह, उमेद, आनंद आणि पेच या पुस्तकात वाचायला मिळतात

‘बापलेकी-मायलेकी’ या पुस्तकामध्ये अभिनय, साहित्य, मीडिया, प्रशासन, सामाजिक कार्य अशा वेगवेगळ्या क्षेत्रांतील आई-बाबा आपल्या लेकींशी असलेल्या खास नात्यांबद्दल लिहिते झाले आहेत. या सर्वच मंडळींचा पालकत्वाचा प्रवास तसा नुकताच सुरू झाला आहे. एकाअर्थी या लेकींच्या आणि पालकांच्याही जडणघडणीची सुरुवातीची वर्षे आहेत. पण तरुण पिढीच्या नव्या सकारात्मक प्रयोगातील उत्साह, उमेद, आनंद आणि पेच या पुस्तकात वाचायला मिळतात...

‘खिंडीत’ : शैक्षणिक जगताच्या अंतरंगाची विरूपता भेदकपणे उलगडणाऱ्या कथा

शिक्षणक्षेत्रातील ऱ्हासमान पर्वाचे वास्तव उघड्या डोळ्यांनी पाहताना त्याच्याशी डोळा भिडवून, त्याच्या विरूपेतचा आडवा-उभा छेद घेऊन त्याला आरसा दाखवण्यासाठी अपरिहार्य असे नैतिक मूल्यभान बाळगणाऱ्या व्यक्ती वा निवेदक या कथांमधून येतात. उच्चविद्याविभूषितांच्या जीवनव्यवहारातून हद्दपार होण्यामुळे उच्च शिक्षणव्यवस्थेची अवस्था खिंडीत गाठल्यासारखी झाली आहे. याचे विदारक दर्शन घडवणारा हा कथासंग्रह आहे...

२० वर्षांपूर्वीच्या ‘महाराष्ट्र चरित्रकोशा’ची जन्मकथा

गुगलयुग निर्माण होण्याआधीच्या काळात असल्या चरित्रकोशाची नक्कीच गरज होती. आता कदाचित त्याकडे नवी पिढी ढुंकूनही पाहणार नाही. श्री. व्यं. केतकरांच्या ‘ज्ञानकोशा’ची, पंडित महादेवशास्त्री जोशी यांच्या ‘संस्कृतीकोशा’ची किंवा अगदी तर्कतीर्थ लक्ष्मणशात्री जोशी यांनी निर्माण केलेल्या ‘मराठी विश्वकोशा’ची मदत आजकाल किती जण घेत असतील? पण म्हणून या चरित्रकोशांचे वा विश्वकोशांचे महत्त्व कमीही होत नाही...

अक्षय शिंपी यांच्या ‘बिनचेहऱ्याचे कभिन्न तुकडे’ या काव्यसंग्रहात काळोख आणि मृत्यूवर अपार प्रेम आहे

३६५ रात्री नसत्या, तर कोणाच्या कुशीत माणूस निजला, सुखावला किंवा शांत पहुडला असता? भुईच्या गर्भातील काळोखातच अंकुरतात बीजं. काळोखातच उठतात बायका अन् फिरवतात रहाटगाडगं. आईच्या गर्भात असतोच ना अंधार; म्हणजेच आपला पहिला सामना होतो तो अंधाराशी. मग कसलं भय, भीती, भयग्रस्तता काळोखाशी? म्हणून कवी, अभिनेता अक्षय शिंपीला आवडतो काळोख! काळोखाच्या छटा. ओलावा आपलेपणाचा अन् पांघर मृत्यूचा...

वाचन जागर अभियान : २५० पुस्तके २५ टक्के सवलत : प्रकाशकांचे एक पाऊल पुढे, आता वाचकांनी दोन पावलं पुढे यावे!

१ नोव्हेंबरपासून सुरू झालेला हा उपक्रम २५ नोव्हेंबरपर्यंत सुरू राहणार आहे. या उपक्रमात या दहा प्रकाशनसंस्थांची प्रत्येकी २५ पुस्तकं २५ टक्के सवलतीत वाचकांना विकत घेता येणार आहेत. म्हणजे तब्बल २५० पुस्तकांवर २५ टक्के सवलत वाचकांना मिळणार आहे. ही पुस्तके वाचकांना त्यांच्या शहरातल्या पुस्तकांच्या दुकानात जाऊन खरेदी करता येणार आहेत. त्यासाठी कुठलेही जास्तीचे दर आकारले जाणार नाहीत...

करोनाच्या पार्श्वभूमीवर ‘प्रेम’ या संकल्पनेचा शोध घेणाऱ्या आठ लिहित्या लेखकांच्या आठ कथांचा अभिनव संग्रह

करोनाच्या पार्श्वभूमीवर प्रेम या संकल्पनेचा शोध घेणाऱ्या आठ लिहित्या लेखकांच्या आठ कथांचा संग्रह नुकताच रोहन प्रकाशनाने ‘लव्ह इन द टाइम ऑफ करोना’ या नावाने प्रकाशित केला आहे. हा प्रयोग अभिनव वाटल्याने, या कथा वाचल्यावर केलेल्या काही नोंदी, काही निरीक्षणं आणि टिप्पण्या... जेणेकरून वाचकांना कथासंग्रहाची ओळख होईल, आणि थोडं दिशादर्शनही...

गेल्या आठ महिन्यातली वाचलीच पाहिजेत अशी २० पुस्तके

प्रोपगंडा, इति-आदि, भक्ती-भीती-भास, सातपाटील कुलवृत्तांत, डोह - एक आकलन, झुंडीचे मानसशास्त्र, द फ्री व्हॉइस, गांधी - भारतात येण्यापूर्वी, बिटविन द लाइन्स, भारत समाज आणि राजकारण, माझ्या लिखाणाची गोष्ट, इस्लाम आणि सहिष्णुतेचे भवितव्य, सिनेमा पाहणारा माणूस, नाइन्टीन नाइन्टी, सदा सर्वदा, फकिरीचे वैभव, समतानंद अनंत हरी गद्रे, गुंता आणि उकल, जग थांबतं तेव्हा, स्वप्नपंखांना आकाश थिटे... वाचलीच पाहिजेत अशा या पुस्तकांबद्दल...

‘ज्ञानेश्वरीपाठीं । जो ओंवी करील मऱ्हाठी । तेणें अमृताचे ताटीं । जाण नरोटी ठेविली॥'

मराठी भाषेला ललामभूत असा ‘श्री ज्ञानेश्वरी’ हा ग्रंथ वाङ्मयाच्या अभ्यासकांसाठी ‘पाठ’ (धडा या अर्थी) म्हणून आणि भाविकांसाठी ‘पाठ’ (पारायण या अर्थी) मान्यता पावलेला आहे. त्याचे केलेले हे साक्षेपी संपादन ‘सार्थ ज्ञानेश्वरी’ संग्रही असावे असेच साधले आहे. ग्रंथात १८ अध्यायांची मांडणी अभ्यासकाच्या सोयीने केली आहे. प्रत्येक अध्यायात एक ओवी निवडून त्यावर सुंदर तैलचित्र काढले आहे...

रूढ आणि क्लिशे समजुतींना ‘मायलेकी-बापलेकी’तले अनुभव जोरदार धक्के देतात!

हा विषय इतका सदाबहार आहे की, या नव्या पुस्तकाचं स्वागत करायला हवं. संपादक द्व्याला या विषयाची मनापासून आस्था आहे आणि पुस्तकातून अनेक पैलू समोर यावेत, यासाठी  त्यांनी प्रयत्नही केले आहेत, हे जाणवतं. ‘मायलेकी’ विभागात नऊ आयांनी मुलीवर लिहिलं आहे, तर ‘बाप-लेकी’मध्ये आठ बापांनी! यातले बरेच आई-बाबा लेखन, पत्रकारिता अशा क्षेत्रांशी संबधित आहेत. त्यामुळेच की काय, त्यांचे अनुभव अगदी वाचनीय शब्दांत आणि शैलीत उतरले आहेत...

‘पिता-पुत्र’ : बाप-लेक या नात्यातले ताणेबाणे दाखणाऱ्या विविधांगी कथा

या कथासंग्रहातील सर्व कथा प्रसंगनिष्ठ आहेत. त्यामुळे त्या समोर घडल्यासारख्या वाटतात. भाषेला अकारण अलंकृत करायचा कसला आग्रह न धरता त्या सादर होतात. एकाच वेळी कुठल्या व्याख्येत न बसणारे स्नेहबंध आणि त्याच वेळी एक दुरात्मभाव हे या नात्याचे आगळेपण आजचे नाही. आज यात काही चकाचक बदल दिसतात, पण तरीही ते अंतर कायम आहे. प्रत्येक कथेची छटा आणि व्यथा वेगळी आहे. लेखक कथेद्वारे फक्त समस्या मांडतात. उत्तरे आपण शोधायची...

‘बिघडलेले होकायंत्र’ हा कवितासंग्रह दिशादर्शकाचं काम करतो

एखादं योग्य दिशा दाखवणारं होकायंत्र बिघडलं तर आपण दिशा हरवून भरकटत राहतो, पण कवी शेषराव पिराजी धांडे यांचा ‘बिघडलेले होकायंत्र’ हा कवितासंग्रह दिशादर्शकाचं काम करतो. यातील कविता वास्तव जीवनाचं दर्शन घडवतात. या कवितेत सामाजिक भान असून मनाच्या तळापर्यंतचा विद्रोह मांडला आहे. हे ‘बिघडलेले होकायंत्र’ आपल्याला खरी दिशा दाखवण्याचं काम करतं. या कवितासंग्रहातील सर्वच कविता वस्तुस्थिती मांडतात...

आक्रमक, साम्राज्यवादी आणि कुरापतखोर ‘चीन’विषयीची ही २० मराठी पुस्तके वाचलीच पाहिजेत

२००० सालापासून चीन एक उभरती महासत्ता म्हणून जागतिक पातळीवर पुढे यायला लागला. तेव्हापासून तर चीन अमेरिकेशीही पंगा घेऊ लागला आहे. चीनचा खोडसाळपणा अधूनमधून चालूच असतो. का करतो चीन असे? यातून त्याला काय मिळतं? या प्रश्नांची उत्तरं शोधण्यासाठी आपल्याला चीनचा गेल्या ७०-७५ वर्षांचा प्रवास समजून घ्यायला हवा. आजवर मराठीत चीनविषयी अनेक पुस्तकं प्रकाशित झाली आहेत. त्यातील काही निवडक पुस्तकांचा हा परिचय...

‘झुंडीचे मानसशास्त्र’ : वैफल्याकडून सामंजस्याकडे घेऊन जाणारे पुस्तक...

माणसांचा जमाव आणि काही लाखांचा समूह हे सर्व झुंडीमध्ये येऊ शकतात. या झुंडी वेगवेगळ्या कारणाने आकार घेऊ शकतात. म्हणजे जात, धर्म, प्रांत, भाषा, लिंग, प्रदेश, वर्ग, देव, देश, वंश, विचारधारा, पक्ष, पंथ आणि अस्मिता जागी करता येईल अशा कोणत्याही कारणाने झुंडी आकार घेऊ शकतात. तसेच सच्च्या अनुयायांचेही असते. जात, धर्म, भाषा, प्रांत, लिंग, वंश, वर्ग व तत्सम अस्मितेच्या नावाखाली सच्चे अनुयायी झुंडीत सामील होत असतात...

‘इंडिका’ : भारताच्या भूगोलाची चित्तथरारक कहाणी!

भारतीय उपखंडात एक पेशीय सजीव कसे तयार झाले? त्यांच्यापासून बहुपेशीय सजीवांची निर्मिती कशी झाली? सागरात जशी प्राण्यांची निर्मिती झाली, तशी जमिनीवर वनस्पतींची निर्मिती कशा प्रकारे झाली? भारतीय उपखंडातील सजीव-निर्जीवात झालेल्या उत्क्रांतीचा अभ्यास आपल्याला ‘इंडिका’त वाचायला मिळतो. या शिवाय काही अद्भुत गोष्टीही यात वाचायला मिळतात...

‘देहाचिये गुंती’ : ‘कामप्रेरणे’कडे बघण्याची नवी दृष्टी देणारी आध्यात्मिक बाबाच्या जीवनावरील कादंबरी

अलीकडच्या काळात आध्यात्मिक बुवा-बाबांचं प्रस्थ वाढलं आहे. त्या पार्श्वभूमीवर ही कादंबरी महत्त्वाची ठरते. अध्यात्माच्या नावाखाली गुरू-बाबांचं वाढतं प्रस्थ आणि लोकांची एका अर्थानं फसवणूक, हे समाज-वास्तव ही कादंबरी अधोरेखित करते. प्रारंभीच ‘गुरुजींची हत्या का झाली?’ ही गोष्ट कादंबरीमध्ये कुतूहल वाढवते. कम्यून, तिथली शिस्त, तिथले लहानसहान संदर्भ, बारकाईनं केलेलं मनोविश्लेषण यामुळे कादंबरी गुंतवून ठेवते. ...

धर्मश्रद्धेच्या क्षेत्रात आलेली नवी ‘विषाणू’बाधा पाहता, ढेऱ्यांनी घेतलेल्या श्रीविठ्ठलाच्या आद्य मूर्तीच्या शोधाकडे पुन्हा पाहायला हवे

सध्याच्या अभूतपूर्व स्थितीत मोजक्या भाविकांच्या उपस्थितीत १ जुलै २०२० रोजी ‘आषाढी एकादशी’ पार पडली. अशी अस्मानी-सुलतानी संकटे काही पहिल्यांदाच आलेली नाहीत. धर्मश्रद्धेच्या क्षेत्रात आलेली ही नवी ‘विषाणू’बाधा पाहता, ढेऱ्यांनी घेतलेल्या श्रीविठ्ठलाच्या आद्य मूर्तीच्या शोधाकडे पुन्हा पाहणे अत्यंत संयुक्तिक आणि रास्त आहे. ढेऱ्यांनी सर्व माध्यमे-साधने आणि जवळपास निर्दोष असणारी संशोधन पद्धती वापरली आहे...

वाईट पत्रकारितेला आजवर कधीही एवढी मान्यता मिळाली नव्हती.

निर्भीड आणि नि:पक्षपाती पत्रकार रविश कुमार यांच्या ‘द फ्री व्हॉइस’ या मूळ इंग्रजी पुस्तकाचा पत्रकार सुनील तांबे यांनी मराठी अनुवाद केला आहे. तो मधुश्री पब्लिकेशनतर्फे प्रकाशित केला आहे. या पुस्तकाची नुकतीच नवी सुधारित आवृत्ती प्रकाशित झाली आहे. यात दोन नव्या प्रकरणांचा आणि रवीश कुमार यांच्या सविस्तर प्रस्तावनेचा समावेश केला आहे. त्या प्रस्तावनेचा हा संपादित अंश...

‘हां, ये मुमकिन है’ : एका डॉक्टरचा बिहारमधला स्तिमित करणारा संघर्ष

सार्वजनिक आरोग्य व्यवस्थेत तळमळीने काम करणार्‍या डॉ. तरु डॉ. जिंदल या स्त्रीरोगतज्ज्ञ डॉक्टरने ‘हां, ये मुमकिन है : एका डॉक्टरचा बिहारमधला स्तिमित करणारा संघर्ष’ या आत्मचरित्रात्मक पुस्तकात जे चित्र उभे केले आहे ते विस्मित करणारे आहे. डॉ. जिंदल यांनी दोन वर्षं बिहारमध्ये मागास भागात काम करताना जे अनुभवले, परिस्थितीत बदल घडवण्यासाठी जे प्रयत्न केले, याचा प्रवास म्हणजे हे पुस्तक...

गोपाळ नीळकंठ दांडेकर यांच्या रसाळ शैलीतल्या तीन संतचरित्रात्मक कादंबऱ्या

‘मोगरा फुलला’ची भाषा जणू ज्ञानेश्वरीला वाट पुसतच जडवली आहे. ज्ञानेश्वरीचे परिशीलन केल्याशिवाय त्याच्या कर्त्याचा चरित्रकार होणे सोपे नव्हतेच. घटनात्मक चरित्र-कथन करणारी ‘तुका आकाशाएवढा’ ही कादंबरी संताजी तेली जगनाड्यो (डे) या तुकाराम महाराजांच्या बालमित्राच्या तोंडून वदवली आहे. रामदास स्वामींच्या अंगांगात चैतन्य भरलेले, त्यांना विस्कळीतपणा अमान्य, म्हणून त्यांच्या शब्दसामर्थ्यातून त्यांना अनुभवावे...

‘नाइन्टीन नाइन्टी’ : सचिन कुंडलकरमधील संवेदनशील वाचक, लेखक, प्रेक्षक आणि श्रोत्याला समोर आणणारं लेखन

सचिन कुंडलकरच्या ‘नाइन्टीन नाइन्टी’मधील जवळपास सगळंच लिखाण हे एका प्रचंड वैयक्तिक अशा अवकाशातून आलेलं आहे. ते कुंडलकर या लेखक-दिग्दर्शकाविषयी, या व्यक्तीविषयी जितकं आहे, तितकंच त्याच्या सभोवतालाविषयी आणि त्याकडे पाहण्याच्या दृष्टिकोनाविषयी आहे. हा दृष्टिकोन त्याच्या जडणघडणीतून आणि वैयक्तिक, सामाजिक अवकाशातून निपजलेला आहे. हे लिखाण अनेक अर्थी प्रामाणिक आहे...

गांधींचे ‘महात्मा’पण कसे घडले, कसे आकाराला आले, याची चित्तवेधक कहाणी

द. आफ्रिकेतील वास्तव्याच्या काळातच गांधींना साम्राज्यवाद, वंशवाद यांचे आकलन झाले. त्यांच्याविरुद्ध उभे ठाकत, त्यांचा सामना करण्याचे, इतकेच नव्हे तर त्याला आव्हान देत ते नेस्तनाबूत करण्याचे डावपेच आणि तत्त्वज्ञान साकार करणारी प्रयोगशाळा इथेच उदयाला आली. ती समजून घेतल्याशिवाय गांधींना समजून घेता येत नाही. गांधींचे ‘महात्मा’पण कसे घडले, कसे आकाराला आले, याची ही कहाणी अतिशय चित्तवेधक आणि प्रेरणादायी आहे...

‘तुडवण’ : ग्रामीण सुशिक्षित बेरोजगारांची सोनोग्राफी

ग्रामीण भागातील शिक्षकांच्या बेरोजगारांचा प्रश्न दिवसेंदिवस गंभीर होत चालला आहे. एकीकडे नोकरी लागत नाही, दुसरीकडे शेतीचे काम येत नाही. अशा परिस्थितीत तरुणांची अवस्था ‘धोबी का कुत्ता घर का ना घाट का’ अशी झाली आहे. अशा तरुणाची मनाची घालमेल शब्दांत पकडणं अत्यंत कठीण बाब आहे. त्यातही बोलीभाषा मृत पावत असताना त्या बोलीभाषेतच समकालीन वर्तमान उतरवून मांडणं नक्कीच कौतुकास्पद आहे...

‘तू जाऊन तीन तपं झाली’ : गावमातीतील माणसांच्या सत्त्वाचा शोध घेणारे काव्य 

ही दीर्घकविता सत्त्व जपणाऱ्या आई-बा व ‘मी’च्या संघर्षाची कहाणी अभिव्यक्त करते. बहात्तरच्या दुष्काळी परिस्थितीपासून ही कहाणी आरंभ करते. काबाड कष्ट करूनही वेदना, हाल-अपेष्टेचे जगणे वाट्याला आलेली माणसं सत्त्व जपण्याचा वसा घेऊन संघर्षमय जीवन जगतात त्याचे हे काव्य. तीन तपापूर्वी अस्तंगत झालेल्या आईच्या आठवणींचा जागर व संघर्षमय जीवन जगत एकाकी पुढे आलेल्या कवीची कहाणी सांगणारे हे आत्मकाव्य आहे  ...

‘सिनेमा पाहणारा माणूस’ : हे पुस्तक चित्रपट जगतातील असंख्य आणि विलक्षण गोष्टींचा खजिना आहे!

अशोक राणे यांनी चित्रपटांचा मनसोक्त आस्वाद घेण्याची भूमिका स्वाभाविकपणे प्रथमपासून ठेवली आहे. त्यांचं ‘सिनेमा पाहणारा माणूस’ हे पुस्तक म्हणजे चित्रपट जगतातील अशा असंख्य आणि विलक्षण गोष्टींचा खजिना आहे. तो लुटताना चित्रपट माध्यमाचं अवघं अंतरंग उलगडतं आणि समृद्ध व्हायला होतं. जाता जाता असंही म्हणायला हरकत नाही की, सिनेमाकडे पाहण्याची एक निर्मम दृष्टी हे पुस्तक देऊन जातं...

डॉ. आंबेडकरांच्या समजूतदार, आस्थेवाईकपणे टिपलेल्या सशक्त व चैतन्यमय व्यक्तिमत्त्वाच्या खुणा

अखेरचे रत्तू यांच्यासोबतचे आंबेडकरांचे संभाषण सुन्न करणारे आहे. कारण जे सुशिक्षित झाले, ते विश्वासघातकी निघाले असं आंबेडकरांना वाटतं. पुढारलेपणासाठी, सत्तेची हाव आणि वरिष्ठांच्या नोकऱ्या मिळाल्या म्हणून जे सुशिक्षित झाले, ते एक नव्या आत्मकेंद्री व बेगुमान वर्गात रूपांतर झाले आहेत, असं त्यांना वाटतं. सहकारी चळवळ पुढे चालवतील असा त्यांचा विश्वास कोलमडून पडला.चळवळीची वळणं आणि व्यथा त्यांनी सांगितल्या आहेत...

‘युगानयूगे तूच’: ही कविता आंबेडकरांना अभिप्रेत समता, स्वातंत्र्य, बंधुता आणि न्यायाचा केंद्रबिंदू व क्रांतिबिंदू होते. भारतीय संविधानाचा मूल्यजागर करते.

आंबेडकरांच्या विचाराचं दर्शन घडवणारी, हा महामानव समजावून सांगू पाहणारी मराठी दीर्घकवितेच्या परंपरेतली ही महत्त्वाची कविता आहे. सध्या कवींना वाईट दिवस आहेत. त्यातल्या त्यात भूमिका घेऊन लिहिणारी संवेदनशील कवी तर हिटलिस्टवर आहेत. ‘आमच्या विरोधात लिहाल\बोलाल तर तुमचा दाभोळकर-पानसरे करू’, असं दहशतीचं वातावरण असताना कांडर यांची ही दीर्घकविता प्रकाशित होणं, ही महत्त्वाची सांस्कृतिक घटना आहे...

संस्कृती प्रबोधनाच्या गाभ्याचे बहुआयामी चिंतन ‘यथार्थ’मधून आले आहे

कवी, ज्येष्ठ साहित्यिक, संपादक, समीक्षक, वक्ते, संवाद माध्यमशास्त्रातील तज्ज्ञ आणि सांस्कृतिक-वाङ्मयीन चळवळीचे उद्गाते म्हणून सर्वपरिचित असणाऱ्या डॉ. श्रीपाद भालचंद्र जोशी यांच्या गौरवार्थ ‘यथार्थ’ या गौरवग्रंथाचे नुकतेच प्रकाशन झाले. जोशी हे बहुआयामी व्यक्तिमत्त्व आहे. ते लेखक कार्यकर्ता आहेत. त्यांची व्यापक व समग्र जीवनदृष्टी जीवनाच्या अनेक घाटांतून, माध्यमांमधून कृतिशीलरीत्या व्यक्त होते...

येणाऱ्या काळात जर धर्मांना कालसुसंगत ठरवायचे असेल तर धर्मगुरूंना विज्ञानवादी दृष्टीकोन अवलंबण्याचा व धर्माची चिकित्सा करण्याचा विवेक दाखवावाच लागेल!

विवेकवादी चिकित्सा धर्माला पुढे घेऊन जाणारी ठरते. इतिहासात डोकावल्यावर आपल्याला हे वेळोवेळी निदर्शनास येईल. धार्मिक गोष्टींच्या नावाखाली घुसलेला कचरा, रूढी-परंपरा या अनावश्यक असतील तर त्या त्यागण्यास मदत होते किंवा किमान त्याविषयीच्या चर्चेची द्वारे खुले होतात. ‘विज्ञान आणि धर्म’ हे एकमेकांस पूरक असू शकतात. परंतु त्यासाठी धर्माचे आचरण विवेकानेच करायला हवे...

‘बगळा’ : ही दीर्घकाळ टिकून राहणारी मराठीतील एक अस्सल दर्जाची कादंबरी आहे!

मराठवाड्यामध्ये पहिली वेगळी वाट शेषराव मोहिते सरांनी चोखाळली. त्यानंतर आसाराम लोमटे पुढे आले. आता प्रसादमुळे लक्षात येत आहे की, आजपर्यंत मराठी भाषेत ग्रामीण म्हटलं की, दुःखाचं कड काढणारं किंवा खोटेपणाचं एक पर्यावरण तयार झालं होतं. त्याला पूर्णपणे छेद देऊन थेट वास्तव भिडावणारं, परंतु त्याचं चहूबाजूंनी निरीक्षण येत असल्यामुळे आता प्रसाद कुमठेकरने आणि त्याच्या पिढीने आशा निर्माण केली आहे!...

तुडवण : ग्रामीण महाराष्ट्रातील सुशिक्षितांच्या जगण्याची काटेरी शोकात्म व्यथा

‘तुडवण’ शिकलेल्यांच्या प्रश्नाविषयी सजग करते. यामध्ये एक अख्खा गाव अनेक प्रश्नाच्या सोबतीनं ठळकपणे उभा राहतो. जो तुमचा माझा कोणाचाही असू शकेल. गाव, दुष्काळ, कोरडवाहू शेतकऱ्याची जगण्याची धडपड, शिक्षणव्यवस्थेतील फोलपणा, तरुणांचं अंध:कारमय भविष्य, नातीगोती, रिवाज, पैशासाठी पायदळी चाललेली माणुसकी, याचे विस्मयकारक जग या कादंबरीतून लेखकाने उभे केले आहे. हे जग आजच्या वर्तमानाचेच भयावह प्रतिबिंब आहे...

गेल्या १० आठवड्यांतील वाचलीच पाहिजेत अशी वैशिष्ट्यपूर्ण १५ पुस्तके!

तिहेरी तलाक : एका गुंतागुंतीची उकल, कौल लोकमताचा : भारतीय निवडणुकांची उकल, फाळणी : एक अनुभव, सिनेमा पाहणारा माणूस, ग्रेटाची हाक, गदिमा : मंतरलेले चैत्रबन, पुलं : असा असामी, फैज अहमद फैज, कैफी आझमी : जीवन आणि शायरी, समग्र जयंत नारळीकर : कादंबरी खंड, समकालीन आंतरराष्ट्रीय राजकारण, कहाणी माहिती अधिकाराची, समतानंद अनंत हरी गद्रे, प्रोपगंडा : प्रचार, जाहिरात, अपमाहिती आणि बरेच काही, इति-आदि...

‘काळे आकाश निळा प्रकाश’ : व्यापक अर्थानं हे यातनांचं गाठोडं आहे!

डॉ. प्रमोद सलगरकर यांचं पुस्तक एड्ससंबंधात जवळपास दोन दशकं उपचार, त्याहीपेक्षा कौन्सिलिंग करताना आलेल्या अनुभवांचं गाठोडं उलगडतं. व्यापक अर्थानं हे यातनांचं गाठोडं आहे. व्यापक अर्थानं लैंगिकतेनं जीवनातील सर्व क्षेत्रं व्यापून टाकली आहेत. एड्स हा त्याचा छोटा (दृश्य) आविष्कार आहे. सलगरकरांचे साध्या, अनलंकृत भाषेतले अनुभव वाचताना भोवळ आणणारा अनुभव येतो...

‘ग्रामसंस्कृती’ समजून घेण्यासाठी ही ‘ग्रामशिदोरी’ दिशा देणारी ठरेल!

दर शनिवारी वाचकांसाठी तयार केलेली ही ‘शिदोरी’ असल्याने काही लेखांत पुनरुक्तीचा दोष आलेला आहे. पण हा दोष भाषिक अंगाने असला तरी संवेदनशील मन संस्कारशील करण्यासाठी या दोषाच्या ‘डोसा’ची गरज वारंवार जाणवते. विषयानुरूप आलेल्या म्हणी, वाक्प्रचार, सुविचार आणि कविता यांमुळे हे पुस्तक मनाला आनंद देणारे, भावसौंदर्य टिपणारे ठरले आहे. ही ग्रामशिदोरी वाचकांना चिंतन करायला भाग पाडणारी व दिशा देणारी आहे...

‘लीळा पुस्तकांच्या’ : हे पुस्तक म्हणजे पुस्तकांवरील प्रेमाचं प्रसन्न आख्यान आहे!

जर आपण पुस्तकांना आणि पुस्तक संस्कृतीला समाजशास्त्रीय मूल्यमापनाचं ‘एकक’ गृहित धरत असू आणि त्याचं प्रमाण इतकं अत्यल्प असेल, त्यावरून लक्षात येतं ‘लीळा पुस्तकांच्या’ हे पुस्तक किती महत्त्वाचं आहे. हे पुस्तक केवळ पुस्तकांच्या जगाविषयी किंवा पुस्तकांविषयी माहिती देत नाही तर समाजाकडे, संस्कृतीकडे, स्वत:कडे बघण्यासाठी एक खिडकी प्रदान करतं. अशी खिडकी जी कुणासाठी उघडली तर लगेच उघडेल किंवा कुणासाठी कायमची बंद राहील...

‘रिंगाण’ : मराठी कादंबरीचं एक नवं वळणरूप

व्यक्ती, कुटुंब, गाव यांतील सहसंबंधाच्या वेगळ्या परी शोधणारे कृष्णात खोत आता माणूस आणि निसर्ग, माणूस आणि प्राणी यांच्यातील सनातन संघर्षाची रूपं शोधत आहेत. ‘रिंगाण’ मध्ये देवाप्पाची गावापासून उखडल्याची वेदना आणि पाळीव प्राण्यांचं मूळ आदिम हिंस्त्रभावाकडे होणाऱ्या स्थानांतराचं चित्रण आहे. माणूस आणि प्राणी, विकास आणि आधुनिकपूर्व जगातले अंतर्विरोध यांच्यातल्या सूक्ष्म परी ते कादंबरीत आणत आहेत...

‘कदाचित अजूनही’ : स्त्रीला माणूसपणाच्या अधिक जवळ घेऊन जाणारी कविता

रूढार्थानं ही कविता स्त्रीवादी नाही. ती स्त्रियांचा यातनामय संघर्ष, स्त्रियांच्या जगण्यातील सूक्ष्म व जटील अनुभव, त्यांची दुःखे सिद्धान्ताच्या कोणत्याही पूर्वग्रहाशिवाय मांडते. विद्रोहाचा रस्ता ही कविता चालत नाही. असंवेदनशील भवतालात ती त्यांना खुणावणाऱ्या क्षितीजांचा वेध घेते, दुःख आणि यातना या बरोबरच मातृत्वाच्या नात्यातून स्त्रीला लाभणाऱ्या जिव्हार नात्याच्या सुखासारखे उत्कट आनंदाचे क्षण मांडते...

‘पिपिलिका मुक्तिधाम’ : पुरुषोत्तम बोरकर यांच्या शब्दांत सांगायचे झाल्यास ही कादंबरी म्हणजे ‘मेक इन इंडिया’ आहे!

कादंबरीत ‘एफएम बोले तो...’सारखी समकालीन भाषा आहे. ‘ब्लॅक होल’चा संदर्भ येतो, ‘अरेबियन नाईट’ची माहिती येते. जेएनयूमधील चळवळ येते, कलम ३७०ची पार्श्वभूमी येते. चारेगावची दंगल येते. निवेदिका एल्गार परिषदेवर भाष्य करते, आपल्यावर अन्याय होतो म्हणून न्यायाधीशांनी घेतलेली पत्रकार परिषद येते, मराठा क्रांती मोर्चाची परिणीती समोर येते, आर्थिक आरक्षणापाठीमागचा सूर येतो, कार्ल मार्क्सचा विचार येतो...

‘शिवाजी कोण होता?’प्रमाणे ‘असा होता टिपू सुलतान’ घराघरात पोहचवायला हवे!

ज्या इंग्रजांविरुद्ध लढण्यात टिपूनं हौतात्म्य पत्करलं, त्या इंग्रजांच्या निगराणीत लिहिलेला चुकीचा इतिहास संदर्भ म्हणून वापरत तथाकथित इतिहासकारांनी टिपूला चुकीच्या पद्धतीनं रंगवण्यात आपल्या लेखण्या कशा झिजवल्या आणि खरा टिपू कोण अन कसा होता, हे भक्कम पुराव्यानिशी मांडण्यात सरफराज यशस्वी झाले आहेत. सरफराज यांच्या लिखाणाचं अजून एक वैशिष्ट्य असं की, त्यांच्या प्रत्येक मांडणीमागे भक्कम पुरावे आणि संदर्भ आहेत...

‘ते आणि आम्ही’ ही विचारधारा आक्रमकपणे ठसवणाऱ्या काळात हे पुस्तक सामाजिक सौहार्द प्रस्थापित करू पाहणाऱ्यांना बळ देते!

फाळणी पश्चात गेल्या दोन दशकांपासून इथल्या सर्वसामान्य हिंदू बांधवांचे जमातवादी मुस्लीम द्वेषाचे राजकारण (हेट पॉलिटिक्स), झुंडशाही व मॉब लिंचिंगच्या रूपाने समोर येत आहे. सातत्याने इतिहासाची खोटी व भ्रामक मांडणी करून मुसलमानांच्या शत्रूकरणावर आधारित हिंदू राष्ट्र निर्मितीचा अजेंडा घटनेने मान्य केलेल्या धर्मनिरपेक्ष देशात अंमलात आणण्याच्या कालावधीत हे पुस्तक नव्या स्वरूपात समोर येत आहे...

‘दोन शतकांच्या सांध्यावरच्या नोंदी’ : गोंधळवणारा, सैरभैर करणारा, तरीही फुकाच्या मिरवण्याला महत्त्व देणारा कालखंड

या कथा आजच्या डोळस लेखकाच्या आहेत. लेखनात प्रयोग करण्यासाठी लागणारी सर्जनशीलता त्याच्याकडे आहे. पण लेखकाला जे सांगायचं आहे ते प्रयोगांमध्ये कुठेच झाकोळून जात नाही हे विशेष. केवळ प्रयोगात अडकून राहणं टाळणारी वस्तुनिष्ठता असल्यानं बालाजी सुतार यांच्या कथा निश्चितच आश्वासक ठरतात. शीर्षकात अस्वस्थ शब्द नसला तरी दोन शतकांच्या मध्यावरचा तो सांधा आणि त्यावरची माणसं अस्वस्थ आहेत...

‘वाचा-जाणा-करा’ ही पुस्तक-मालिका प्रत्येक पालकांनी आपल्या मुलांसाठी घ्यायलाच हवी!

मुलांची मराठी भाषेची जाण वृद्धिंगत व्हावी, त्यांची शब्दसंपदा वाढावी, हा हेतू डोळ्यासमोर ठेवून ही पुस्तक-मालिका कविता महाजन यांनी लिहिली आहे. या मालिकेतील नऊ पुस्तकांमध्ये मुलांना आपल्या शरीरातील विविध अवयवांची रंजक पद्धतीनं ओळख करून दिली आहे. मुलांना कुठलाही उपदेश न करता मैत्रेयी या पात्राच्या माध्यमातून कविता महाजन यांनी प्रत्येक पुस्तकाच्या सुरुवातीला एक रंजक गोष्ट सांगत एका अवयवाची माहिती करून देतात...

सालुमरद तिम्मक्का आणि पौर्णिमादेवी बर्मन : केवळ मुलांसाठीच नाही तर मोठ्यांसाठीही प्रेरणादायी चरित्रे

चरित्र या साहित्यप्रकारातून वाचनाबरोबरच प्रेरणाही मिळेल असा या मालिकेचा हेतू होता. या योजनेतून त्यांनी ३८४ वडाची झाडे लावणारी तिम्मक्का, हारगिला म्हणजेच क्षेत्रबलाकांचे संरक्षण आणि संवर्धन करणारी पौर्णिमादेवी बर्मन आणि कासवांचे संरक्षण आणि संवर्धन करणारी के. विजया यांच्यावरील चरित्रं लिहायलाही सुरुवात केली. या चरित्रांपैकी तिम्मक्का आणि पौर्णिमादेवी बर्मन ही चरित्रे पूर्ण झाली...

अनेक समकालीन कादंबऱ्यांपेक्षा ‘सात सक्कं त्रेचाळीस’ उजवी व लक्षणीय आहे, पण…

‘सात सक्कं’ तथाकथित सभ्यपणाच्या दांभिक आच्छादनाखाली निष्कारण अशिष्ट समजल्या जाणाऱ्या नागड्या सत्यांना लपवण्याचा वृथा प्रयत्न करण्याऐवजी त्यांना ती बेधडक सामोरी गेली आहे. पांढरपेशी सूचकता, भोंगळ अलंकारिकता व सौष्ठवी पुस्तकीपणा यापासून मुक्त असलेल्या या भाषेला तिचा स्वतःचा असा घाट आहे. पात्रांच्या अनुभवांना त्यांच्या सर्व संज्ञा-संवेदनांसह वाचकांच्या मनात संक्रमित करण्यात तिने यश संपादिले आहे...

ही कविता हलवून टाकते, विचारप्रवृत्त करते आणि मातीपासून तुटलेल्या लोकांशी सन्मुख होण्याची नवी दृष्टी देते!

कवीला मोठं सांस्कृतिक संचित लाभलंय. चक्रधर, एकनाथ, सातवाहन यांचा उल्लेख करून त्यांच्याशी आपली नाळ जोडताना तो ‘वर्षानुवर्ष चाललोय इथल्या प्राचीन रस्त्यावर’ असं म्हणत आपल्या लेखनाची दिशा स्पष्ट करतो. या कवितेत आलेली भाषा  तिचं एक अंगभूत सौंदर्य घेऊन आलेली आहे. सर्वस्व हरवलेलं असतानासुद्धा या कवीच्या भाषेत कुठलाच आक्रस्ताळेपणा नाही, तोडफोड करण्याची भाषा नाही. अत्यंत संयमी, मार्दवपूर्ण भाषेत तो मांडणी करतो...

ही कादंबरी आहे किंवा नाही? हे पुस्तक आहे किंवा नाही? हे तुम्ही वाचल्यावर ठरवा.

तर बारकुल्या ष्टोऱ्या काय आहेत, याचं उत्तर, एका वाक्यात उत्तरे द्या, शास्त्रीय कारणे द्या किंवा रिकाम्या जागा भरा असं देता येत नाही. अमुक लेखकाची तमुक कादंबरी मानवी जीवनाचे बदलते कंगोरे एका वेगळ्या प्रतलावर नेऊन बदलत्या काळातला संघर्षमय प्रवास व नात्यांची घुसमट अधोरेखित करते किंवा पद्यप्राय तपशीलाला गद्यात बसवतील असे प्रचंड ताण, अध्यात्माची प्रचंड बेहोशी ही लेखकाची वैशिष्ट्ये आहेत...

फुलन देवीची काळीज चिरणारी जीवनकहाणी वाचताना आपण थिजून जातो!

फुलन देवीचा एकूण जीवनसंघर्ष खूपच दुःखद आहे१९७६ ते १९८३ या काळात चंबळच्या खोऱ्यात फुलनचं राज्य होतं, दहशत होती. फुलनचा बालपणापासून ते शत्रूच्या मनात धडकी भरवणारी डाकू इथपर्यंतचा प्रवास काळीज चिरणारा आहे. तो वाचताना आपण थरारून, थिजून जातो. या पुस्तकामधून आपल्या समाजाचा भयानक व कुरूप चेहरा समोर दिसतो. अनेक प्रश्न आपल्याला हे पुस्तक वाचत असताना पडतात...

‘सोशल मीडिया’च्या तीव्र कोलाहलात स्वतःचा आवाज हरवू न देणाऱ्यांसाठी आणि सजग नागरिक म्हणून आपली भूमिका न सोडणाऱ्यांसाठी महत्त्वाचे पुस्तक!

“Today we live in a society in which spurious realities are manufactured by the media, by governments, by big corporations, by religious groups...so what is real?” या वाक्याचा असा अर्थ होतो की, “आज आपण अशा समाजात राहत आहोत जेथे सरकार, माध्यमे, धार्मिक संस्था आणि मोठे बहुराष्ट्रीय उद्योग हे सर्व  बनावट, नकली वास्तवाचा आभास निर्माण करत आहेत. या पुस्तकामध्ये पत्रकारितेच्या दुर्बिणीतून भारताच्या बदलत गेलेल्या आणि बदलत चाललेल्या राजकीय संवाद संस्कृती-शैलीचे कवडसे टिपण्याचा सुंदर प्रयत्न आहे...

‘सोशल मीडिया’वरील अदभुत जगाची रंजक, रोचक सफर घडवणारे पुस्तक

आधुनिक माध्यम जगात ग्राहकांनी निर्माण केलेला आशय सोशल मीडियाच्या विविध वैशिष्ट्यांच्या अनुषंगाने समजावून दिलेला आहे. यासाठी कॅप्लन आणि हैनलैन या संशोधकांनी विकसित केलेली ‘आशय समृद्धता व आभासी जगातील अस्तित्व यांचे प्रमाण’ विरुद्ध ‘स्वतःचे सादरीकरण व स्वतःहून माहिती देण्याचे प्रमाण’ या संकल्पनांचा तुलनात्मक तक्ता सोशल मीडियाची तर्कशुद्ध संरचना समजून घेण्यासाठी उपयुक्त ठरणारा आहे...

पुरुषोत्तम बोरकरांची मराठी साहित्यात ओळख राहिली, यापुढेही राहील त्यांच्या तीन कादंबऱ्यांमुळेच!

अतिशय वेगळ्या धाटणीच्या कादंबऱ्या लिहून मराठी साहित्यात आपली स्वतंत्र ओळख निर्माण करणारे सुप्रसिद्ध वऱ्हाडी कादंबरीकार पुरुषोत्तम बोरकर यांचं १७ जुलै २०१९ रोजी हृदयविकाराच्या धक्क्यानं निधन झालं. त्यांच्या या तीन अफलातून कादंबऱ्या या तशा आकारानं लघुकादंबऱ्या म्हणाव्यात अशाच आहेत. बोरकरांनी पैशाच्या गरजेपोटी ‘कमिशन रायटिंग’ पुष्कळ केलं. पण त्यांची खरी ओळख राहिली, यापुढेही राहील, ती या कादंबऱ्यांमुळेच...

‘तणस’ : स्थानिक ते जागतिक अशा समकालीन वास्तवाची जाण करून देणारी कादंबरी!

महेंद्र कदमांनी ‘तणस’च्या निमित्तानं जागतिक पातळीवरील घडणार्‍या घटनांचा स्थानिक पातळीपर्यंत उमटत जाणारा प्रभाव रेखाटला आहे. समकालावरती आधारित वास्तववादी कथानक, ओघवती लेखनशैली, भाषिक माधुर्य, प्रसंगानुरूप ग्रामीण बोलीभाषेचा आलेला वापर, उत्तम संवाद, स्थल-काळानुरूप सुसंगत घटनाक्रम, व्यक्तीचित्रं ही या कादंबरीची काही बलस्थानं वाटतात...

‘नदीष्ट’ : अनाम, चेहराविहीन लोकांच्या जगण्याचं दाहक जीवनवास्तव मुखर करणारी कादंबरी!

लेखक लिहितो तो एक सांस्कृतिक हस्तक्षेप असतो. स्वातंत्र्याच्या सातव्या दशकात आपण जगत असताना आजही समाजपरिघाबाहेरच्या अशा अनेक अनाम, चेहराविहीन लोकांच्या जगण्याचं दाहक जीवनवास्तव ‘नदीष्ट’ ही कादंबरी मुखर करते. नदीच्या काठावर चित्रित होणारा हा मानवी जीवननकाशाच आहे. मनोज बोरगावकर यांची चेहराविहीन माणसांवर असणारी अपार मानवतावादी निष्ठा ‘नदीष्ट’मधून दृग्गोचर होते. ही कादंबरी मराठी कादंबरीत मौलिक भर टाकते...

जल थल मल : निसर्ग आणि पर्यावरण प्रेमीच्या संग्रही असावेच असे पुस्तक!

मलामुळे होणारे पाण्याचे प्रदूषण, हा या पुस्तकाचा विषय आहे असे एखाद्याला वाटू शकते. पण तसे नसून जल, थल (जमीन मुख्यतः माती) आणि मल यांचा एकमेकांशी असणारा संबंध हा या पुस्तकाचा मूळ विषय आहे. लेखक या तीन तत्त्वांची सामाजिक अंगाने ऐतिहासिक आणि वैज्ञानिक चौकशी करत त्यांच्यातील संबंध प्रस्थापित करतो. लेखकाची विषयाबद्दल असलेली आस्था आणि तळमळ लेखनाला धार देते...

प्रत्येक भारतीय नागरिकाने हे पुस्तक वाचले पाहिजे

धर्माच्या नावाखाली दुही माजवून विद्वेष पेरण्याचे काम आपल्या समाजात वर्षानुवर्षे सुरु आहे. शहाबानो प्रकरण असो की रूपकुंवरचे सती जाणे, बाबरी मशीद... जातीय दंगली... पुतळ्याची विटंबना, गणपतीचे दुध पिणे असो, अशा प्रसंगी सामूहिक उन्माद माजवण्याचे योजनाबद्ध प्रयत्न होत आहेत. समाजातील विद्वेष पेटता ठेवला जात आहे...

तुकाराम समजणे म्हणजे जीवन जगण्याचा सोपा मार्ग समजणे

जीवन जगण्याचे अत्यंत साधे, सोपे मार्ग आपल्याला महापुरुष आणि संतपरंपरेनं दिले आहेत. मात्र हे सुलभीकरण मूठभर मार्तंडांची दुकानदारी संपवेल म्हणून समाजासमोर येणार नाहीत किंवा गूढ तत्त्वज्ञान म्हणूनच कसं येईल आणि पुन्हा हे तत्त्वज्ञान समजून घेण्यासाठी त्या कथित मार्तंडांचीच गरज कशी लागेल, अशी व्यवस्था जाणीवपूर्वक निर्माण केली गेली...

या, इतरांच्या हातात हात घालून हा कलंक पुसून टाकूया!

मनुस्मृतीच्या समर्थकांची ही तथाकथित संस्कृती म्हणजे राष्ट्रीय आपत्ती आहे. कारण स्वतः मनुस्मृती हाच भारतीय संस्कृतीवरचा कलंक आहे. मनुस्मृतीच्या समर्थकांना मी अंतःकरणापासून आवाहन करू इच्छितो, या, इतरांच्या हातात हात घालून हा कलंक पुसून टाकूया. शोषकांचा अहंगंड आणि शोषितांचा न्यूनगंड या दोहोंचे विसर्जन करून एक विवेकी, सहकार्यशील, संवेदनशील आणि प्रतिभाशाली समाज निर्माण करूया...

गिरीश कार्नाड यांच्या वैविध्यपूर्ण, समृद्ध आयुष्याची तोंडओळख

ज्ञानपीठ पुरस्कार प्राप्त गिरीश कार्नाड म्हणजे एक अफाट व्यक्तिमत्त्व. त्यांच्याभोवती जे वलय आहे, त्यामुळे हे पुस्तक हातातून सोडवत नाही! गिरीश कार्नाड जरी नाटककार म्हणून सुपरिचित असले तरी, ते वैचारिक लेखन करणारे, विचार आणि मत प्रदर्शन करणारे म्हणून माहिती आहेत. त्याचा अनुभव मी एकदा-दोनदा घेतला होता...

‘निद्रानाशाची रोजनिशी’ : आपल्या आजच्या वास्तवाच्या काळाची धग मांडणारी कविता

या कवितेला स्वत:ची एक भाषा आणि ती मांडण्याची उत्तम अशी शैली अवगत झाली आहे. या कवितेने पचवलेला प्रभाव सुसंस्कारितपणे मांडण्यातील आपलेपणा एक परंपरा म्हणून साजेसा आहे. त्यातून आपली कविता प्राणपणाने जपण्याचे कसब या संग्रहातून सफल झाले आहे. या कवितेतील प्राप्त झालेला काळ संगती विसंगतीमधून उमटलेला स्वत:चा एकात्म असा सूर कवितेतील भूमिकेचे सत्त्व टिकवून ठेवतो...

‘निद्रानाशाची रोजनिशी’ : स्वप्नांचा, संकल्पनांचा, माणूसपणाचा पाठलाग करणारी आत्मशोधाची कविता  

‘निद्रनाशाची रोजनिशी’ मधील कविता स्वतंत्रपने वेगवेगळी अनुभूति देणार्‍या असल्या तरी त्यात एक सातत्य आहे. आत्ममग्नता हा तिचा विशेष आहे. यातील प्रत्येक कविता एक स्वतंत्र अनुभूती असली तरी त्यातून जगण्याविषयीचे सलग चिंतन आणि महत्त्वाचे म्हणजे ताटवापर्यंत पोहचण्याची धडपड दिसते आणि म्हणूनच आत्ममग्न असूनही ती कविता प्रातिनिधिक होते...

‘मोदीपर्व’ : ‘आयडिया ऑफ इंडिया’ला धक्का पोचवणारी वर्षे

केवळ सत्तेच्या भोवतालचे सर्वच नव्हे, पण जास्तीत जास्त पैलू हाताळण्याचं काम पवारांनी केलं आहे. त्यांचं वेगळेपण म्हणजे, ते कुणा एकाची बाजू घेऊन दुसऱ्यावर नाहक टीका करत नाहीत. ते दोन्ही बाजू समजून घेऊन त्याची समीक्षा करतात. संदर्भांसह असणारं हे पुस्तक योग्य वेळी वाचकांच्या हाती आलं आहे. गेली पाच वर्षांत देश कोणत्या मार्गानं जात होता, राजकीय घडामोडींमागची पार्श्वभूमी काय असते, याचं आकलन या पुस्तकातून होतं...

जणू काही रवीश कुमार महाराष्ट्रीयन आहेत आणि मूळ पुस्तक त्यांनी मराठीतच लिहिलं आहे!

रवीश कुमार हे भारताचे ज्येष्ठ पत्रकार तर आहेतच, पण त्याचबरोबर निर्भीड पण तटस्थ अशी पत्रकारिता हे त्यांचं खास वैशिष्ट्य! वैयक्तिक नफा किंवा तोटा यांचा जराही विचार न करता, कुठलेही पूर्वग्रह न बाळगता, जनसामान्यांचं हित पाहणारी आणि सत्यकथन करणारी अशी त्यांची पत्रकारिता आहे. त्यांना ऐकणं हा जेवढा आनंददायी अनुभव आहे, त्याचबरोबर त्यांचं लिखाण वाचणं हाही अंतर्मुख व्हायला भाग पाडणारा अनुभव आहे...

महाराष्ट्रातील १९४७ नंतरच्या जगात जगणाऱ्या बाईच्या आयुष्याचा संपूर्ण पटच येथे उलगडत जातो

या कादंबरीत एकीकडे स्त्री जात म्हणजे नेमके काय याचा वेध घेतला आहे, तर दुसरीकडे जाती जातीच्या विभेदनामध्ये स्त्री जातीचे काय होते, याचाही छडा लावण्याचा प्रयत्न केला आहे. फुले, आंबेडकर, मुक्ता साळवे, ताराबाई शिंदे ही स्थानिक चौकट घेतानाच या कादंबरीच्या मागे ‘सेकंड सेक्स’ नावाचा ग्रंथ लिहिणाऱ्या आणि स्त्रीवादाला सैद्धांतिक पाया देणाऱ्या फ्रेंच विचारवंताचाही आधार आहे...

अतिशय गांभीर्याने आणि पोटतिडकीने लिहिलेल्या वाचनीय दीर्घकथांचा संग्रह

शिंत्रे यांच्या कथारचना हे एक बांधकाम आहे. चुस्तपणे व एका निश्चित उद्देशाने होणारे. पण म्हणून ते कृत्रिम नाही. कथाबीजाचं स्फुरण हे प्रतिभेचं काम आहे, परंतु त्यानंतरची उभारणीवरचना अभ्यासातून आणि अभ्यासातून आणि संशोधनातून सिद्ध झालेली आहे. त्यामध्ये गुंतलेला माणूस लेखकाला महत्त्वाचा वाटतो. या माणसानं त्याच्या अंतिम कल्याणाकडे बघावं अशी तळमळ त्यामागे आहे. पर्यावरणाचा विचार हा लेखकाचा निदीध्यास आहे...

‘मोदी पर्वा’तली वाचलीच पाहिजेत अशी २५ पुस्तकं!

२०१४ मध्ये नरेंद्र मोदी पंतप्रधान झाले. तेव्हापासून त्यांच्याविषयी अनेक पुस्तकं इंग्रजी, हिंदी, मराठी, गुजराती यांसह विविध भारतीय भाषांमध्ये प्रकाशित होत आली आहेत. त्याचबरोबर ‘मोदी पर्वा’ची चिकित्सा करणारी, मोदी सरकारच्या ध्येयधोरणांची समीक्षा करणारी, त्यांच्या काळातल्या महत्त्वाच्या घटनांचा उहापोह करणारी, त्यांची कारकीर्द समजून घेण्यासाठी उपयुक्त ठरणारी ही मराठीतली निवडक २५ पुस्तकं...

२०१९मध्ये वाचलीच पाहिजेत अशी काही महत्त्वाची पुस्तकं!

२०१९मध्येही वाचायलाच हवीत अशा काही निवडक पुस्तकांची ही ओळख. अमूक पुस्तक या यादीत का नाही, यांसारखे प्रश्न उपस्थित केले जाऊ शकतात. त्यावर एवढंच म्हणता येईल की, अर्थात ही यादी अपुरी आहे... यातल्या कुठल्याही पुस्तकाचं परीक्षण केलेलं नाही, तर त्याची फक्त झलक दाखवली आहे. त्यामुळे परीक्षकाचा वा समीक्षकाचा दृष्टिकोन त्यात डोकावलेला नाही...

‘विरंगी मी । विमुक्त मी’ : स्त्रियांच्या लैंगिकतेचा नवा शोध

ही चरित्रात्मक कादंबरी नाही किंवा यातील मुख्य नायिका बेटी डॉडसन काल्पनिक व्यक्तिरेखाही नाही. या कादंबरीत तिचं केलेलं चित्रण खोटं नाही, पण ते तिचं चरित्रही नाही. ही एक स्वतंत्र कलाकृती आहे. अमेरिकेतच नाही, तर संपूर्ण जगात खळबळ माजवणाऱ्या क्रांतिकारी बेटी डॉडसन या स्त्रीचा सखोल अभ्यास, चिंतन करून तिच्याशी साधर्म्य असणारी, पण ती तंतोतंत नसणारी नायिका उभी करण्यात लेखिकेला कमालीचं यश मिळालं आहे...

संघर्ष करणारा कधीच मोडून पडत नाही, हे या आत्मकथनाचे सार आहे!

या लेखनातील महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे संपतरावांनी ‘बिटविन द लाइन्स’मध्ये जी सूचक स्पेस सोडली आहे ती बरेच काही सांगून जाते. संपतराव मातीच्या पायांची फारशी दखल घेत नाहीत. जो स्वत:शी नेक-नामदार किंवा प्रामाणिक असत नाही, तो कुणाशीही कधीच प्रामाणिक असू शकत नाही, हे जीवनमूल्य उराशी जपत संपतरावांनी केलेली काटेरी वाटचाल ‘सारेच दीप मंदावले…’ अशी खंत बाळगणाऱ्यांना मोठी उभारी देणारी आहे...

शैलेंद्र हा कवी आणि शंकरदास ही व्यक्ती आपल्याला भेटतात; कधी स्वप्नवेडे भाव घेऊन, तर कधी सोप्या पण अर्थपूर्ण शब्दांतून

“मै पैसे के लिये नहीं लिखता... कोई ऐसी बात नहीं के जो मुझसे आपकी फिल्मके लिये गाने लिखनेकी कि प्रेरणा दे....” असे राजकपूरला सांगणारा शैलेन्द्र, ‘गाईड’च्या वेळी देवआनंदकडे एका चित्रपटासाठी एक लाख मागणारा शैलेन्द्र आणि ‘तिसरी कसम’ पूर्ण करताना खंक झालेला शैलेंद्र, ही सगळी कवीची मस्ती! शैलेन्द्रच्या आयुष्यात हा कलंदरपणा प्रवाही होता...

२०१९मध्ये वाचलीच पाहिजेत अशी आणखी काही २०१७-१८मधील महत्त्वाची पुस्तकं!

दरवर्षी मराठीत काही हजार पुस्तकं प्रकाशित होतात. त्या सगळ्यांची परीक्षणं वा त्यातील संपादित अंश छापणं तर सोडाच पण नुसती त्यांची यादीही कुणा एका प्रसारमाध्यमाला छापणं शक्य नाही. मात्र २०१९मध्येही वाचायलाच हवीत अशा २०१७-१८ या दोन वर्षांतील काही निवडक पुस्तकांची ही ओळख. अर्थात ही यादी अपुरी आहे...

२०१९मध्ये वाचलीच पाहिजेत अशी २०१७-१८मधील काही महत्त्वाची पुस्तकं!

दरवर्षी मराठीत काही हजार पुस्तकं प्रकाशित होतात. त्या सगळ्यांची परीक्षणं वा त्यातील संपादित अंश छापणं तर सोडाच पण नुसती त्यांची यादीही कुणा एका प्रसारमाध्यमाला छापणं शक्य नाही. मात्र २०१९मध्येही वाचायलाच हवीत अशा २०१७-१८ या दोन वर्षांतील काही निवडक पुस्तकांची ही ओळख. अमूक पुस्तक या यादीत का नाही, यांसारखे प्रश्न उपस्थित केले जाऊ शकतात. त्यावर एवढंच म्हणता येईल की, सबूर करो. और कुछ आयेंगे...

‘रेखा’ अर्थात ‘भानुरेखा गणेशन’च्या जीवनाबद्दलचं कुतूहल शमवणारं पुस्तक

‘रेखा’ हे हिंदी चित्रपटसृष्टीतलं एक वादळी व्यक्तिमत्त्व आहे! तिच्यावरच्या सर्व आरोप-प्रत्यारोपांसह आपल्यापुढं सच्चेपणानं उभं राहतं. आयुष्यात घडणाऱ्या प्रतिकूल घटनांना कायमच झुंज देणाऱ्या वास्तवातल्या नायिकेचं हे शब्दबद्ध झालेलं रूपही तितकंच भावतं. रेखाबद्दल मनात आत्मीयता निर्माण करतं. हिंदी चित्रपटसंस्कृतीचा दांभिकतेचा बुरखा फाडण्याचं आणि वास्तवातला चेहरा दाखवण्याचं काम हे पुस्तक अगदी सहजतेनं करतं...

‘सेपिअन्स’ : मानवी इतिहासाची रंजक सफर घडवून आणणारं पुस्तक

‘सेपिअन्स’ मराठीतून वाचणं हा सुखद अनुभव आहे. वाचकांनी हे पुस्तक जरूर वाचावं. युव्हाल हरारीच्या ‘होमो डेउस’ या ‘सेपिअन्स’नंतरच्या पुस्तकाचा मराठी अनुवादही नुकताच प्रकाशित झाला आहे. मराठीत अशी पुस्तकं येत आहेत हे अतिशय आनंददायक आहे. युव्हाल हरारीच्या पुस्तकांनी हा एक शुभारंभ केला आहे असं म्हणायला हरकत नाही...

भारताचे म. गांधी विरुद्ध ‘भाजपाचे गांधी’!

आजकाल तर राष्ट्रीय नेत्यांना ‘हायजॅक’ करण्याची परंपराच संघात निर्माण झालेली दिसते. ज्यांनी कायम ‘आम्ही विरुद्ध ते’ अशी भूमिका घेतली, तेच या देशात राज्यकर्ते होऊन ‘फक्त आम्हीच’ ही भूमिका घेऊ लागले आहेत. ‘ते’ या घटकाला निर्माणच होऊ द्यायचे नाहीत आणि जरी झाले तरी त्यांना जगू द्यायचं नाही, अशी यंत्रणा आजचं सरकार राबवत आहे. याची ‘अलार्म बेल’ म्हणजे हे पुस्तक...

‘पाणी’ या एका प्रतीकातून घेतलेला समाजव्यवस्थेचा वेध निःसंशय महत्त्वाचा आहे!

कविता समजून घ्यायला संवेदनशीलतेची गरज असते. केवळ कवितेविषयीच नव्हे माणसे समजून घेण्याची संवेदनशीलता हवी असते. दिनकर मनवर यांच्या प्रत्येक कवितेत शोषित, पीडित, वंचित माणसांविषयी प्रगाढ आस्था आहे. कवी आपल्या कवितेतून वंचित समाजगटाचा इतिहास व्यक्त करतो. जे अनुभवलेलं असतं, भोगलेलं असतं, ज्या वेदनेनं त्याला पोखरलेलं असतं, ते व्यक्त होतं...

‘या कविता अरेबिक वाचकांसाठी नाहीत, कारण त्यांना त्या पटणार, भिडणार नाहीत’

डोळ्यासमोर सतत होणारे गोळीबार, कत्तली, अत्याचार, वाहणारे रक्ताचे पाट, अन्नधान्याचा तुटवडा, प्राथमिक सोयींसुविधांचा अभाव या अशा काळोखी, दुःस्वप्नवजा वातावरणात या कवयित्रीची जडणघडण झाली. आणि त्याचा समग्र परिपाक त्यांच्या कवितांमधून उफाळून येतो. अशा निराशेनं भरलेल्या उद्वेगजनक वातावरणातदेखील त्यांची कविता नुसतीच टिकून राहिली नाही, तर तिला धार येत गेली...

प्रा. शेषराव मोरे करतात ते ‘राक्षसीकरण’ आणि बशारत अहमद करतात ते ‘शुद्धीकरण’?

मोरे यांचे विश्लेषण चुकले असे चर्चेसाठी आपण गृहीत धरले तरी बशारत अहमद यांनी ‘मुस्लीम मनाचा शोध’ या ग्रंथातील ‘समारोप’ हे प्रकरण विचारपूर्वक अभ्यासायला हवे होते. तपशील, भाष्य, संदर्भ चुकू शकतात, पण ‘समारोप’ प्रकरणाच्या आधीची साडेसहाशे पानं लिहिण्याचा आटापिटा मोरे का करत आहेत, ते त्या समारोप प्रकरणात स्पष्ट झालेलं आहे. त्याचा पुसटसा उल्लेखही अहमद यांनी करू नये याचं आश्चर्य वाटतं!...

पश्चिम महाराष्ट्रातील मुस्लीम समाजमनाला लेखणीत पकडणारा कथासंग्रह

मुस्लीम समाज आजच्या भयानक वर्तमानात किती कशी  अस्वस्थता अनुभवतोय. दुय्यम वागणुकीची खेळी कुठल्याही विचार प्रणालीतून, छावणीतून पद्धतशीर पसरवली जातेय, त्याचा कहर होतोय. मात्र याला तितक्याच संयतपणे, आकांडतांडव न करता जसं जमेल तसं आतून उसवून हा लेखक आपली प्रातिनिधिक अस्वस्थता मांडत राहतो, तीही सविनय. त्याचा प्रत्यय हा कथासंग्रह देतो आणि ही सविनय अस्वस्थताच आपल्याला एकसंध ठेवते...

प्रा. मोरेंवर पूर्णपणे विसंबून न राहता, स्वतंत्रपणेदेखील ‘इस्लाम’चा अभ्यास करावा आणि सत्य जाणून घ्यावे!

वास्तविक पाहता ‘मुस्लीम मन’ अतिरेकी, असहनशील, उग्रवादी आणि हिंसाप्रिय होण्यामागे, मुस्लीम जगतावर होत असलेला सततचा अन्याय आणि अत्याचार कारणीभूत आहे याची दखल घेण्याची गरज त्यांनी समारोप करताना व्यक्त केली आहे. सोबतच मोरे यांचे ग्रंथ वाचकांनी वाचून, प्रा.मोरे यांच्यावर पूर्णपणे विसंबून न राहत, पूर्ण विश्वास न ठेवता, स्वतंत्रपणेदेखील इस्लामचा अभ्यास करावा आणि सत्य जाणून घ्यावे असा सल्ला त्यांनी दिला आहे...

‘हिंदू’ :  कादंबरीलेखन स्पर्धा

भालचंद्र नेमाडेलिखित ‘हिंदू : जगण्याची समृद्ध अडगळ’ ही कादंबरी महाकाव्यात्म स्वरूपाची आहे. महाकाव्यात असावीत तशी अनेक कथाबीजे या कादंबरीत विखुरलेली आहेत. ही वस्तुस्थिती लक्षात घेऊन ‘मॅजेस्टिक पब्लिशिंग हाऊस’च्या वतीने एक कादंबरीलेखन स्पर्धा जाहीर करत आहोत. ‘हिंदू’ या कादंबरीतील आवश्यक संदर्भ घेऊन सर्वस्वी नवीन अशी कादंबरी लेखकांनी लिहावी असा प्रस्तुत स्पर्धेमागील हेतू आहे...

तत्कालीन कमेन्टरीपेक्षा अधिक टिकणारं काही लिहायला हवं

आज या प्लॅटफॉर्मवरून मी या नव्या आणि पोटेन्शिअल लेखकांना आवाहन करतो की, त्यांनी आपण जे लिहितोय त्याचा अधिक गंभीरपणे विचार करायला हवा आणि तत्कालीन कमेन्टरीपेक्षा अधिक टिकणारं काही लिहायला हवं. तसं झालं तर आज आपल्याला दिसणारा साहित्याचा पट उद्या कितीतरी विस्तृत झालेला दिसेल...

हे पुस्तक बहुभाषिकतेच्या दुनियेत आपल्याला सफर घडवून आणतं

हे पुस्तक बहुभाषिकतेच्या दुनियेत आपल्याला सफर घडवून आणतं. त्यातले एकेक पैलू सुटेसुटे करून मांडतं. मातृभाषा, सेकंड लँग्वेज, परिसर भाषा, नवभाषेचं शिक्षण, शिक्षणाची भाषा असे अनेक पैलू या पुस्तकातून आपल्याला समजतात. एकूणच काय, तर व्यक्ती आणि ज्ञान यांत बहुभाषिकता काय भूमिका बजावू शकते याचा वेध या लेखसंग्रहातून घेतलाय...

‘डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे कृषिचिंतन’ : शेतकऱ्यांच्या हिताचा विचार देणारा ग्रंथ

आजच्या व्हॉट्सॲप आणि फेसबुकच्या युगात माणसं मेढरांसारखं वागायला लागलीयत. ‘आला मॅसेज की केला फॉरवर्ड’ हा अनेकांचा विरंगुळा झालाय. एक वेळ हा प्रकार परवडला, पण दुसरा प्रकार अतिशय घातक आहे. तो म्हणजे या समाजमाध्यमावरचं ज्ञान (?) हेच अंतिम सत्य समजणारे लोक. अशा या संकटाच्या काळात एका महापुरुषाचे विचार व काम लोकांपर्यंत पोहचवण्याचा उपक्रम खरंच स्तुत्य आहे...

करण जोहरनं या पुस्तकात जे सांगितलंय, ते खरं सांगितलंय! जे नाही, ते नाही!

आज ‘नेपोटिझम’सारख्या त्याच्या एखाद्या पवित्र्यामुळे (स्टँड घेण्यामुळे) तो काहीसा टीकेचा धनी झाला असला, तरी पुस्तकातून डोकावणारा त्याचा प्रामाणिकपणा कुणीच नाकारू शकत नाही. कुठे काय बोलायचं नाही, हेही त्याला चांगलंच कळतं. ती कला त्यानं पुस्तकातही अर्थातच जपली आहे. त्यामुळे जे सांगितलंय, ते खरं सांगितलंय; पण म्हणून स्वत:बद्दल सगळं काही सांगितल्याचा दावा स्वत: करणचाही नाही...

‘बहादूर थापा आणि इतर कविता’ : लेबल न लावलेली किंवा न लागलेली कविता

मी लेबल न लावलेली, कवितापणाचा नट्टापट्टा न केलेली कविता शोधत असतो आणि एक वाचक म्हणून मी लेबलं लावलेली कविता वाचायचं टाळतोच. हे माझं अल्पमती निरीक्षण मांडण्याला कारण म्हणजे ‘बहादूर थापा आणि इतर कविता’ हा संतोष पद्माकर पवार यांचा संग्रह. ही लेबल न लावलेली किंवा न लागलेली कविता आहे, असं माझं मत आहे...

तरंग अंतरंग - पर्यावरणाच्या प्रश्नांचं अचूक भान जागवणारं पुस्तक

समकालीन पर्यावरणाची चिकित्सा करणारं हे पुस्तक पर्यावरण अभ्यासक आणि विद्यार्थी, निसर्गप्रेमी, माध्यम प्रतिनिधी, या क्षेत्रात काम करणारे कार्यकर्ते आणि सर्वसामान्य नागरिक या सगळ्यांच्याच दृष्टीनं महत्वाचं आहे. उत्तम आशयाला मिळालेली उत्तम निर्मितीमूल्याची जोड लक्षात घेण्याजोगी आहे. त्यामुळे मुखपृष्ठ आणि मांडणी करणारे राजू देशपांडे आणि शेखर गोडबोले यांनाही श्रेय द्यायला हवं...

‘उष्टं’ : हा परिवर्तनाचा आलेख आहे…

भारतीय वास्तवातील ‘भंगी’ समाजाच्या जीवनावर आधारित अत्यंत भेदक वास्तव चित्रण ‘उष्टं’च्या निमित्तानं वाचकांपुढं येतं. जातीयवादी व्यवस्थेनं थोपलेलं अत्यंत किळसवाणं असं हे जीवन वास्तव मात्र अजूनही बदलू शकलेलं नाही, हे विशेष. मुळात, इथला ‘भंगी’ समाज ज्या परिस्थितीत जगतो, ते आजही इथल्या सर्वसामान्य समाजासाठी निव्वळ अकल्पनीय आहे. ‘उष्टं’च्या माध्यमातून या वास्तवाची किळस आल्याशिवाय राहत नाही...

‘गावकळा’चं ‘ग्रामस्वच्छता’ हे मुख्य कथानक आहे. आणि हेच तिचं वेगळेपण आहे.

‘गावकळा’ या कादंबरीचं ‘ग्रामस्वच्छता’ हे मुख्य कथानक आहे. आणि हेच तिचं वेगळेपण आहे. ही कादंबरी ग्रामीण वास्तवाचा वेध घेणारी आहे. सरकारी योजना राबवण्यासाठी किती पराकोटीचा संघर्ष करावा लागतो, याची कल्पना ‘गावकळा’ वाचल्यानंतर येते. गावातील लोकांच्या सुष्ट व दुष्ट वृत्ती-प्रवृत्तींचं दर्शन या कादंबरीतून घडतं...

‘चित्रभास्कर’ : चंदावरकरांच्या लेखनाचं भाषांतर करताना

अरुण खोपकरांनी मला शिकवलं आणि त्यांना भास्कर चंदावरकरांनी. भाषांतर करताना मला असं वाटत होतं की, ‘पंडितजी मला शिकवताहेत. म्हणताहेत हे असं बघ, हे असंही बघता येतं. असा विचार करून बघ, जमतंय का.’ भास्कर चंदावरकरांना मी कधी भेटलो नाही. मी त्यांना प्रत्यक्ष पाहिलं देखील नव्हतं. पण हे भाषांतर करत असतानाच्या दीड-दोन वर्षांच्या काळात मला त्यांचा स्नेहल सहवास लाभला. त्यांच्या निकटच्या सहवासात हे दिवस आनंदात गेले...

व्यावसायिक नीतीमत्ता आणि स्पर्धेशी झगडणाऱ्या कथा

या कथासंग्रहातल्या कथा आंतरराष्ट्रीय कंपन्यांची व्यावसायिक नीतीमत्ता आणि स्पर्धेच्या जगातला वेग यांच्याशी जुळवून घेण्याचा, तसेच नशिबाला दोष न देता आपला मार्ग स्वतः शोधायचा प्रयत्न करणाऱ्या आहेत. शहरी जीवनावरच्या, त्यातूनही कॉर्पोरेट जगातल्या या कथांमधल्या पात्रांचे प्रश्न हे भाषा आणि प्रांतापलीकडचे आहेत...

वैताग, करुणा आणि उदासी या तीन पेड्यांची पाऱ्यासारखी कविता

वैताग, करुणा आणि उदासी या तीन पेड्यांची वेणी बांधावी आणि चिमुरडी ‘अच्छा’ म्हणत कुठे दूर खेळायला निघूनही जावी, तशी कविता आहे विठ्ठलची. ती हातात येणारी नाही. ती पाऱ्यासारखीच आहे. त्या पाऱ्याचा स्पर्श, त्याची चकाकी, त्याचं ओघळणं याचा आस्वाद घेणं मात्र आपल्याला शक्य आहे. आणि हे काम आनंदाचं, मैत्रीचं आणि समृद्ध करणारं असं आहे...

सुधारकांची परंपरा टिकवून ठेवण्याचं कार्य करणाऱ्या महात्म्याचं दर्शन

शिंदे अखेरपर्यंत ब्राह्मोसमाज व सत्यशोधक समाज यांच्या तत्त्वांना महत्त्व देत होते. त्यांच्या रूपानं व्रतस्थ जीवन जगणाऱ्या विचारवंत व सुधारकांची परंपरा टिकवून ठेवण्याचं कार्य करणाऱ्या महात्म्याचं दर्शन हा लेखसंग्रह घडवतो. या पुस्तकाच्या वाचनातून तत्कालीन सुधारणावादी, धार्मिक व राजकीय घटनांचं स्पष्टीकरण होतं. या पुस्तकाची परिशिष्टं अनेक महत्त्वाचे ऐतिहासिक संदर्भ स्पष्ट करताना दिसतात...

२०१७ : बेस्ट ऑफ ‘ग्रंथनामा’

गेल्या वर्षभरात दर शुक्रवारी ‘ग्रंथनामा’मध्ये पुस्तक परीक्षणं, आगामी भाग, पुस्तकांची झलक, मुलाखती, साहित्यविषयक लेख असा विविधांगी मजकूर प्रकाशित झाला. त्यापैकी काही उत्तम अशा लेखांची ही झलक. त्यातून वर्षभरातल्या महत्त्वाच्या घडामोडींवरही प्रकाश पडतो... आणि त्यांवरचं भाष्यही जाणून घेता येतं...

साक्षीभाव आणि तटस्थता असलेलं ‘रसाळ’ पुस्तक

सुधीर रसाळ यांच्या या पुस्तकाचं शीर्षक अन्वर्थक आहे. माणसाची गुणग्राहकता आणि ऋजुता किती सर्वसमावेशक आहे, हे त्यांच्या लेखनातून कळतं. नीरक्षीरविवेक त्यांच्या लेखणीत किती आहे हे त्याच्या सादरणीकरणातून, शैलीतून शब्दकळेतून कळून येतं. त्यांनी लिहिलेल्या व्यक्तींमध्ये काहीच उणेपण नाही असं नाही. पण त्यातून मनावर ठसतं, ते त्यांचं उबदार स्नेहशील, संस्कारी, विद्याप्रेमी, अन्यायाचा सामना करण्याचं धाडस...

‘नोटबंदी : अर्थक्रांती की आर्थिक घोडचूक?’ची दुसरी सुधारित आवृत्ती प्रकाशित झाली!

गेल्या वर्षभरात नोटबंदीचा ‘अक्षरनामा’ने सातत्याने पाठपुरावा केला. त्यातील निवडक लेखांचे फेब्रुवारी २०१७ मध्ये पुस्तकही प्रकाशित केले. ८ नोव्हेंबर रोजी ‘अक्षरनामा’ने ‘वर्षपूर्ती की वर्षश्राद्ध?’ या नावाने विशेषांक प्रकाशित केला. त्यातील सहा लेखांचा समावेश या सुधारित आवृत्तीमध्ये केला आहे. त्याशिवाय आणखी एक लेखही घेतलेला आहे. शिवाय वाचकांच्या सोयीसाठी संपूर्ण पुस्तकाची पुनर्रचना केली आहे...

स्वतःला ठामपणे प्रस्थापित करत स्वतःची ओळख निर्माण करणाऱ्या कथा

प्रणव खूप छान आजचे संदर्भ, आजचे विषय घेत कथा रंगवतो. लेखन आजच्या काळातलं असलं तरीही त्यात अति इंग्रजीचा वापर नाही. आजीच्या गोष्टी जशा एकातून दुसरी हलकेच फुलत येते, तशाच आहेत प्रणवच्या गोष्टी. त्यामुळेच मला या गोष्टी फक्त एका वर्गासाठीच्या, एखाद्या काळासाठीच्या वाटल्या नाहीत. त्या स्वतःला ठामपणे प्रस्थापित करत स्वतःची ओळख निर्माण करतात...

साहित्य, सिनेमा आणि सत्यजित राय

प्रत्यक्ष चित्रपट आणि मूळ साहित्य असे एकसंघ समोर आल्यामुळे आपण एका वेगळ्या पद्धतीने त्याचा रसास्वाद घेऊ शकतो हे महत्त्वाचे आहेच. इतके सर्व तपशील सोप्या पद्धतीने समोर आल्यामुळे वाचताना देखील आपण गुंतून जातो. बरेच आपण देखील आठवू शकतो. आणि जर पूर्वी काहीच वाचले/पाहिले नसेल तर नक्कीच त्यासाठी प्रवृत्त होतो. आणि म्हणून हे पुस्तक महत्त्वाचे आहे...

वेदनांचा प्रवास… आत आणि बाहेरही...

उपाय अनेक आहेत, असतील पण जोवर गरिबी, असहायता, अगतिकता, दुसऱ्यावर अवलंबित्व असेल, तोवर स्थलांतराच्या कहाण्यांचा शेवट होणार नाही. जीव किमान जगवावा इथपासून जीवमान अधिक उंचवावं इथपर्यंत अनेक प्रेरणांनी सीमेपलीकडे ये-जा चालूच राहणार. त्यासाठी धार्मिक, वांशिक, भाषिक, सांस्कृतिक अस्मितांचा आग्रह सोडत त्यापलीकडे स्वीकारशील व्हावं लागेल, हे आतून मान्य करू तोवर आहेच वेदनांचा प्रवास… आत आणि बाहेरही...

अश्रूंच्या बहारदार फसलीवर निसर्गाचं नवं व्याकरण लिहिणारा कवी

अलीकडच्या काळात केवळ आशयावर भिस्त ठेवून आणि प्रचारकी भूमिकेला बळी पडत चाललेल्या कवितेच्या अवकाशात महेशची ही कविता उठून दिसणारी आहे. आशयाच्या पलीकडे जाऊन, भाषेवर ताबा मिळवून, तो आशय रूपामध्ये ट्रान्स्फर करण्याची क्षमता बाळगणारी ही कविता अस्तित्वाच्या अर्थशून्यतेला अर्थपूर्ण बनवू पाहते. ही अर्थपूर्णता नकाराऐवजी सकारात्कतेकडे घेऊन जाणारी आहे...

या पुस्तकाला आज जे महत्त्व मिळेल, त्यापेक्षा कैकपटीनं अधिक काही वर्षांनी येईल!

हर्डीकरांच्या लिखाणात सतत असणारा ‘मी’ आत्मसमर्थनात्मक नसून घटनेचा साक्षीदार या नात्यानं आलेला असतो. हर्डीकरांच्या याच प्रकारच्या लेखनामुळे त्यांचं हे पुस्तक केवळ तात्कालिक राजकीय विवेचन न राहता, ते एक प्रकारचं ‘क्रॉनिकल’ बनून राहील. आणि या पुस्तकाला आज जे काही महत्त्व आहे अथवा येईल, त्यापेक्षा कैकपटीनं अधिक महत्त्व काही वर्षांनी या साऱ्या काळाचं डॉक्युमेंटेशन करताना येईल, हे नक्की!...

स्त्री मुलगा तयार करण्याचं ‘मशीन’ नाही!

राम मनोहर लोहिया यांनी शतकापूर्वी सांगितलेली गोष्ट इथं नमूद करावीशी वाटते. ते म्हणत- ‘जोवर चारित्र्य ही संकल्पना एक इंचाच्या योनिपर्यंत मर्यादित राहील, तोवर स्त्रीचं जीवनमान कधीही चांगलं असू शकत नाही!’ मुलगा नसेल तर मुक्ती मिळत नाही, या भाकडकथा जोवर जनमानसाच्या मेंदूत घट्ट बसल्या आहेत, तोवर समाज मुलींचा तिरस्कार करणारच!...

‘शहर आत्महत्या करायचं म्हणतंय' : घुसमटीतून प्रसवलेली कविता

कवीला जागतिकीकरणाचं शेपूट पकडून आपल्या हाती फक्त लेंडयाच उरल्यात असं वाटतं आणि त्याचसोबत इमारती उभ्या आणि झोपडपट्ट्या आडव्या का वाढत आहेत असा प्रश्न पडतो. कोलंबसची इच्छा ही विश्वविजयाची लालसा वाटावी, बाई ही युगांयुगांची बळी वाटावी, माणसं मुर्दाड वाटावीत आणि शहरानं स्वप्न भाड्यानं ठेवावीत, या साऱ्या कल्पनाच हजारो प्रश्नांनी गुरफटून गेलेल्या मानवी आयुष्याचं व्यामिश्र चित्र उभारणारी ही कविता सक्षम वाटते...

भारतीय जाहिरातविश्वाचा वेध घेणारं 'पांडेपुराण'

पीयुष पांडे यांनी जाहिरातीतून ग्राहकांना भावनिक साद घातली, जाहिरातींमध्ये हलकाफुलका विनोद आणला. रोजच्या जगण्यातल्या छोट्या छोट्या गोष्टी वेचून त्याला उत्पादनाशी जोडलं आणि त्याचा प्रभाव पाडला. जाहिरातीला स्टोरीटेलिंगचं एक महत्त्वाचं माध्यम केलं. उदाहरणार्थ, कॅटबरीच्या जाहिराती… ‘कुछ मीठा हो जाए!’ कॅटबरी या चॉकलेटनं आज भारतीय संस्कृतीत मिठाईची जागा मिळवली ती याच भावनिक जाहिरातींच्या जोरावर...

‘बगळा’ : उदगीरच्या भाषेला कादंबरीचे कोंदण

बगळा हे प्रतीक धूर्तपणाचे, संधीसाधूपणाचे आणि चिकाटीचेही. बकध्यान ही लबाडीने वा चातुर्याने स्वार्थ साधणार्‍याला चपखल बसणारी उपमा. तसा कथानायक अजिबात नाही. तो आतून बाहेरून पांढरा आहे. त्याच्या आयुष्यात ना काही अकस्मात, ना काही अचानक सरळ रेषेत जगणे, पण एकाएकी चेंडू भरून देण्याची मिळालेली धमकी अन् त्यासाठी केलेली तगमग म्हणजे प्रत्यक्षाप्रत्यक्ष झालेल्या चुकीची भरपाई करण्याचा प्रामाणिकपणा हा ‘बगळा’ दाखवतो...

जादुई वास्तववादी शैलीतल्या अदभुत, उत्कंठावर्धक कथा

तांबे यांच्या कथांमधला निवेदक संवेदनशील आहे. आधुनिक विचारसरणीचा आहे. त्याचे सामाजिक भान सजग आणि तीव्र आहे. तो विज्ञानवादी आहे, तरीही अदभुतात रमणारा आहे. समाजातील आक्षेपार्ह गोष्टींबद्दल तीव्र नापसंती असलेला आहे. स्त्री-पुरुष संबंधांची जाण आधुनिक आहे. मनोव्यापारांचे सखोल आकलन आहे. कल्पित आणि वास्तव यांची बेमालूम सरमिसळ करून जादुई वास्तववादाची शैली तो अनुसरतो...

लीळाच, पण पुस्तकांविषयीच्या पु्स्तकांच्या!

प्रस्तुत पुस्तकात रिंढे यांनी पुस्तकांविषयीच्या पुस्तकांचा उदबोधक परिचय करून दिला आहे. तो अत्यंत वाचनीय तर आहेच, त्याचबरोबर वास्तविक पुस्तकसंस्कृती म्हणजे काय असते याची खोलवर जाणीव करून देणारा आहे. जगातल्या पुस्तकप्रेमींनी आणि पुस्तकवेड्यांनी पुस्तकसंस्कृतीला आकार दिला आणि ती आजपर्यंत टिकवून ठेवली...

पुस्तकांनी नादावलेल्यांच्या जगाची सफर

पुस्तकं आणि वाचन यांना केंद्रस्थानी ठेवून लिहिलेलं हे पुस्तक आहे. पुस्तकांनी नादावलेल्या जगातील एका रहिवाशानं इतर समानधर्मी रहिवाशांचा, त्यांच्या वाचन आणि पुस्तकवेडाचा करून दिलेला हा परिचय आहे. अभ्यासाबाहेरची पुस्तकं म्हणजे निव्वळ रद्दी अशी समजूत असणाऱ्या घरात राहूनही निग्रहानं ग्रंथसंग्रह करू इच्छिणाऱ्या आपल्या समाजातील कोणाही ग्रंथसंग्राहकाला नीतीन रिंढे यांच्या या पुस्तकामुळे मोठाच आधार वाटू शकेल...

पुतिन नावाच्या हुकूमशहाची (कु)कर्मकथा!

जगभरात जनतेच्या भावनांशी खेळणारे, आक्रमक राष्ट्रवादाची भाषा करणारे, आक्रस्ताळे नेते सत्तेत येत आहेत. त्या सर्वांच्या आधीपासून पुतिन रशियात याच स्वरूपाचं राजकारण करत आहेत आणि सर्व मार्गांचा वापर करून टिकून आहेत. नव्यानं सत्तेच्या जवळपास पोचणाऱ्या अशा सर्व नेत्यांना पुतिन आपले आदर्श वाटू शकतात. त्यामुळे जगभरातील विचारी जनांनी पुतिन यांचे राजकारण आणि त्यांची कार्यशैली समजून घ्यायला हवी...

‘पाण्याशप्पथ’ खरे सांगेन, खोटे बोलणार नाही

कोणताही एक उपाय, कोणतेही एक तंत्र-पद्धत किंवा कोणतीही एक व्यवस्थापन पद्धत जल-संकटाचा मुकाबला करण्यासाठी पुरेसे नाही. म्हणूनच पुरंदरे पुन्हा पुन्हा ‘एकात्मिक राज्य जल-आराखडा’ पूर्ण करण्याचे समर्थन करतात. आपल्याला बऱ्याच वेळा आपल्या संकल्पनांचे अवकाश माहीत नसते. त्यामुळे सामूहिक अस्तित्वासाठी आवश्यक असलेली लढाई, पाण्याच्या संवर्धनाची लढाई आपण यशस्वीपणे लढू शकत नाही. हे पुस्तक आपले लढण्याचे धैर्य वाढवते...

शोध शरद जोशींचा, शेतकरी संघटनेचा आणि अंगारवाटांचाही

काळे यांच्या या पुस्तकाचे महत्त्व यासाठी मोठे आहे की, त्यांनी शरद जोशी यांच्या संघर्षपूर्ण आयुष्याची वस्तुनिष्ठ मांडणी करण्याचा अतिशय संतुलित प्रयत्न केला आहे. शेतकरी संघटनेच्या बऱ्याच मोहिमांशी त्यांचा या ना त्या कारणाने अप्रत्यक्षरीत्या संबंध आला असल्याचे जोशींच्या आयुष्यातील पानापानावर चितारलेले बरेच प्रसंग वाचताना जाणवते...

‘तरीही शेषप्रश्न’ : दस्तावेज स्त्रीमुक्तीचा

कुठलेही सामाजिक बदल हे टप्प्या टप्प्यानेच होत असतात. शिवाय भारतासारख्या खंडप्राय देशात ते समान नसणार. पण म्हणूनच शेवटल्या प्रकरणात तरुण मुलींनी संघटना, ‘आता आम्ही चालवतो. तुम्ही आम्हाला सल्ले द्या’ म्हणून सुधा व तिच्या मैत्रिणींना सन्मानपूर्वक निवृत्त केलेले दाखवले आहे. हे पुस्तक जास्त दस्तावेजी व कादंबरी कमी असे झाले आहे. पण ज्याला माहिती करून घ्यायची आहे, चळवळ समजून घ्यायची आहे, त्याच्या साठी हे उपयुक्त पुस्त...

‘द ब्लड टेलिग्राम’ : १९७१च्या युद्धाचा आंतरराष्ट्रीय साज

परिस्थिती अत्यंत गंभीर होती आणि त्या क्षेत्रात वावरणाऱ्या भारतीय नौसेनेच्या एकाद्या युद्धनौकेबरोबर जर अपघाती भेट घडली असती तर त्याचे परिणती अण्वस्त्रसंघर्षाचा आरंभ होण्यात झाली असती. परंतु एकतर अमेरिकेची ही चाल केवळ धमकीवजा आहे, व्हिएतनामच्या दलदलीत फसलेली अमेरिका दुसरी आघाडी उघडण्यास धजावणार नाही आणि सोविएत संघाचे आरमारही हालचाल करू शकते, हे सर्व लक्षात घेऊन इंदिरा गांधी अविचल राहिल्या. ...

घरंदाज, खानदानी दु:खांचा ‘चिरेबंदी कळा’!

शारदा देशमुख यांचं हे लेखन केवळ बाईनं बाईपुरतं केलेलं फेमिनाईन लेखन म्हणून उरतं असं नाही. विविध स्वरूपाची दृश्य-अदृश्य प्रतिकूलता घेऊन जगणारे, घुसमट व्यक्त करायला तडफडणारे अनेक समूह आज भवतालात आहेत. त्यांचं जगणं, त्यांचं भोगणं अद्यापही विस्तारानं समोर आलेलं नाही. ते तसं यावं यासाठीची एक अनुकूल वाटही शारदाताई आपल्या लिहिण्यातून ठळक करत जातात. त्या अर्थाने या कथांचं मोल निश्चित मोठं आहे....

२०१६मधील काही निवडक, महत्त्वाची आणि संग्राह्य पुस्तकं

मराठीमध्ये दरवर्षी तीन हजारापेक्षा जास्त पुस्तकं प्रकाशित होतात. त्यातील उपयुक्त, शैक्षणिक आणि बालसाहित्य यांची पुस्तकं वगळता इतर पुस्तकांची ही यादी. अशा प्रकारच्या याद्यांमध्ये कितीही प्रयत्न केला तरी काही त्रुटी राहून जातातच. तशा त्या या यादीतही राहिल्या असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. तरीही या वर्षातल्या प्रकाशित पुस्तकांचा धांडोळा घेऊन ही यादी शक्य तितकी तटस्थपणे करण्याचा प्रयत्न केला आहे....

मला उमगलेला वुडहाऊस : क्रेडिट- डेबिटची बॅलन्स शीट

मनात एकदा येऊनही मी तुमच्यावर कठोर शब्दांत टीका करणे टाळतो आहे. तुमची जमेची ही बाजू अशी आहे की, तुम्ही पी. जी. वुडहाऊसचे भक्त, प्रेमी, दिवाणे आहात. म्हणजेच तुम्ही माझ्या बिरादरीचे आहात. त्यात पुन्हा तुम्ही वुडहाऊसचे जीवन मराठी वाचकांसमोर पेश करण्याचे धाडस केले आहे. या तुमच्या कामगिरीबद्दल तुम्हाला खरे तर शाबासकी द्यायला हवी. माझ्याच वुडहाऊसीयन जातकुळीचे तुम्ही असल्यामुळे तुमच्यावर मी रागावूही शकत नाही....

भारतातील मुस्लीम प्रश्नाची गुंतागुंत

अतिशय वाचनीय आणि रोचक असलेले हे पुस्तक या देशातील सामाजिक राजकीय वास्तव विशेषतः मुस्लीम प्रश्न आणि त्याची गुंतागुंत समजून घेण्यात रस असलेल्या कोणीही आवर्जून वाचावे असे आहे. कदाचित पूर्वीपेक्षा त्याचा आता रेलेव्हन्स अधिकच वाढलेला आहे! पत्रकारिता, राजकीय विश्लेषण आणि साहित्य यांच्या सीमारेषेवरील हे लिखाण कोणालाही वाचायला आवडेल असेच आहे....

कहाणी - बकची आणि जॅक लंडनचीही!

एका वेगळ्या पातळीवर बकची ही कथा जॅक लंडनच्या आयुष्याचीही कथा आहे. अलास्कातल्या वास्तव्यात स्वतःची ओळख होईपर्यंतचं जॅकचं आयुष्य काहीसं भरकटलेलं होतं. त्याने हमाली आणि सटर-फटर कामांपासून, ते जहाजावर खलाशी म्हणून काम करण्यापर्यंत अनेक प्रकारची कामं केली होती; पण या सर्वांतून तावून सुलाखून निघालेला जॅक अलास्कातल्या कठीण परिस्थितीत तग धरून राहिला, नव्हे, तो निसर्गावर मात करून जिवंत राहू शकला....

रिंगणनाट्य – दिशा आणि दृष्टीचा वस्तुपाठ

हे पुस्तक वाचताना मिळणारा दिलासा उमेद जागवणारा आहे. मागे राहिलेल्या वंचित घटकांना समाजाच्या मध्यप्रवाहात आणण्याचं कार्य भारतीय राज्यघटना करते हे समाजभान, ही समाजदृष्टी हे पुस्तक देतं. शिवाय एकट्या वंचित व्यक्तीलाही विकासाचा हक्क व सामाजिक न्याय मिळवून देणारी घटना म्हणून लोकशाहीतील तिचं महत्त्व हे पुस्तक अधोरेखित करतं. ...

टाटा उद्योगसमूहाची सम्यक कहाणी

‘टाटा’ हे नाव उच्चारलं की बहुतेकांच्या मनीमानसी संदर्भ जागे होतात ते जेआरडी टाटा यांचे. ते स्वाभाविकही आहे. त्या खालोखाल आठवतात ते या समूहाची पायाभरणी करणारे जमशेटजी. उदारीकरणाच्या पर्वाचा उदय भारतीय अर्थव्यवस्थेमध्ये झाल्यानंतर जन्माला आलेल्या पिढीला परिचित आहेत ते रतन टाटा. अर्थात, रतन टाटा यांच्यासंदर्भात इंग्रजी भाषेतील प्रकाशनांमधून आजवर जे व जितकं लिहून आलेलं आहे...

ब्रेन टीझर कादंबरी

ही कादंबरी एकाच वेळी रोमँटिक आहे, वास्तववादी आहे, स्वप्नरंजक आहे, सामाजिक आहे आणि तात्त्विक किंवा विचारप्रधान आहे. नेमकं वर्गीकरण करता येत नाही, हेच या कादंबरीचं खरं सामर्थ्य आणि यश आहे. ...

एका तरुणाच्या अस्थिविकाराचे निरात्म निवेदन

जीवनाच्या प्रतिकूलतेत आणि अनुकूलतेत सांधे भरून काढणाऱ्या आजारानं त्रस्थ झालेल्या, स्वप्न भरलेल्या या तरुण लेखकामध्ये कमालीची निर्लेप, तटस्थ दृष्टी आहे. मनाची अस्वस्थता, शारीरिक अस्वस्थता आणि घरातील दारिद्रय, वडलांचं दारुडेपण व कर्ज काढून बेहिशोबी पैसे खर्च करण्याची प्रवृत्ती अशा सर्व प्रकारच्या आपत्तींमधून जीवनाविषयी या तरुण लेखकाला प्रचंड कुतूहल आहे. त्यामुळे मिळेल ते, प्रकृतीमुळे जमेल तसं वाचन करत राहतो...

प्रारंभिक कादंबरीचं सखोल चिंतन

मराठी कादंबरी एकोणिसाव्या शतकात निर्माण झाली. तेव्हा सबंध हिंदुस्थान परतंत्र, परभृत होता; अर्थात परपुष्टीही चालू होती. परंतु, पारतंत्र्याच्या पहिल्या अर्धशतकातच स्वातंत्र्याच्या उठावाला सुरुवात झाली. ब्रिटिशांनी आपली पाळंमुळं घट्ट रोवण्यासाठी काही सामाजिक सुधारणा केल्याही, तसंच जागृतीसुद्धा त्याच पोटी होऊ लागली. वाईट चालीरीती-सतीप्रथा, बालजरठ विवाहास विरोध, मुलींच्या विवाहाचं आक्रमण, शुद्धीकरण, सामाजिक प्...

मराठ्यांना जागं करू पाहणारी संस्था

एका उदात्त ध्येयानं प्रेरित होऊन एका विशाल समाजाला जागं करण्याचं अवघड काम अ.भा.म.शि.परिषदेच्या मंडळींनी केलं आहे. आज वर्तमानातील परिस्थितीचा विचार केला तर खेड्यापाड्यांतून विविध प्रकारच्या शैक्षणिक संस्था, शाळा, महाविद्यालयं आणि शिक्षण केंद्रं मोठ्या प्रमाणावर निर्माण झाली आहेत. या संस्थांमधून विविध प्रकारचं शिक्षणही देण्यात येतं. या संस्थेचा सर्वांगीण परिचय या पुस्तकात करून दिला आहे. ...

© 2025 अक्षरनामा. All rights reserved Developed by Exobytes Solutions LLP.