मालिनीताई राजूरकर : गाणं सात्त्विक, सत्शील आणि घरंदाज; आणि व्यक्तिमत्त्वही!
संकीर्ण - श्रद्धांजली
अंजली अंबेकर
  • मालिनीताई राजूरकर यांच्या गातानाच्या विविध मुद्रा
  • Fri , 08 September 2023
  • संकीर्ण श्रद्धांजली मालिनी राजूरकर Malini Rajurkar हिंदुस्थानी शास्त्रीय गायिका Hindustani classical singer ग्वाल्हेर घराणे Gwalior Gharana ख्याल Khyal टप्पा Tappa

कट वन

२००१च्या ‘सवाई गंधर्व महोत्सवा’त ग्वाल्हेर घराण्याच्या ज्येष्ठ गायिका मालिनीताई राजूरकर यांना पहिल्यांदा ऐकलं. त्या दिवशी त्यांचा साठावा वाढदिवस होता… आणि समोर दाद देत होते साक्षात पंडित भीमसेन जोशी.

कट टू

२२ जुलै २०२३. पुण्यात मेघना (पेठे) आणि मी मालिनीताईंचा टप्पा आठवत बसलो होतो. ताईंना कळवलं, त्यावर त्यांनी स्माईली पाठवली.

 

मालिनीताईंनी आपल्या गाण्यातून ग्वाल्हेर घराण्याची संगीत परंपरा अत्यंत सुरेलपणे पुढे नेली. ख्याल आणि टप्पा गायकीबद्दल त्यांना प्रामुख्यानं ओळखलं जात असलं, तरी ठुमरी आणि नाट्यसंगीतावरही त्यांच्या आवाजाची अमीट छाप आहे. ज्येष्ठ गायिका माणिक वर्मा आणि हिराबाई बडोदेकर त्यांच्या आदर्श होत्या.

मालिनीताईंचं व्यक्तिमत्त्व शांत नंदादीपासारखं, तर गाण्यात वीजेचा लखलखाट. त्यांचं गाणं आणि वावर ‘फ्रील’शिवाय असायचा. स्वतःचं गाणं आणि त्याची साधना, या व्यतिरिक्त मालिनीताईंनी कटाक्षानं कलाक्षेत्रांतील इतर उचापतींपासून स्वतःला दूर ठेवलं होतं, म्हणूनच त्यांचं गाणं शेवटपर्यंत शंभर नंबरी सोनं राहिलं.

.................................................................................................................................................................

तुम्ही ‘अक्षरनामा’ची वर्गणी भरलीय का? नसेल तर आजच भरा. कर्कश, गोंगाटी आणि द्वेषपूर्ण पत्रकारितेबद्दल बोलायला हवंच, पण जी पत्रकारिता प्रामाणिकपणे आणि गांभीर्यानं केली जाते, तिच्या पाठीशीही उभं राहायला हवं. सजग वाचक म्हणून ती आपली जबाबदारी आहे.

Pay Now

.................................................................................................................................................................

मालिनीताईंचा जन्म ८ जानेवारी १९४१ रोजी अजमेरमध्ये झाला. त्यांनी गणित विषयाचं शिक्षण घेतलं. त्यांना गाण्याचीही आवड होती. त्यानंतर अजमेरच्याच सावित्री माध्यमिक शाळा व महाविद्यालयात गणित विषयाचं अध्यापन केलं. पुढे त्यांना तीन वर्षांची कला विषयातील शिष्यवृत्ती मिळाली आणि त्या अजमेरच्या संगीत विद्यालयात दाखल झाल्या.

तिथेच त्यांनी गोविंदराव राजूरकर आणि त्यांचा पुतण्या वसंतराव राजूरकर यांच्या मार्गदर्शनाखाली संगीताचे पुढचे धडे गिरवले. त्यानंतर त्या वसंतरावांशी विवाहबद्ध झाल्या. तो त्यांच्या सांगितिक कारकिर्दीतला ‘टर्निंग पॅाईंट’ ठरला. लग्नानंतर सासरच्या प्रोत्साहक वातावरणात त्यांची सांगितिक कारकीर्द बहरात आली. वसंतरावांची त्यांना संसारात आणि मुख्यत्वे गाण्यात अजोड साथ मिळाली. त्यांचं २०१६मध्ये दुःखद निधन झालं. त्यानंतर मालिनीताई खचल्या. त्यांनी गाण्याचे जाहीर कार्यक्रमही कमी केले होते.

मालिनीताईंना पुण्याच्या सवाई गंधर्व महोत्सवात सातत्यानं पाच दशकं गाण्याचा मान मिळाला. पहिल्या गाण्याच्या वेळी त्या गरोदर होत्या. तेथपासूनचा त्यांचा विविध टप्प्यांवरील जीवनप्रवास एकप्रकारे सवाईच्या साक्षीनेच झाला, असं म्हटलं तरी चालेल.

मालिनीताई स्वतःला ‘कलाकार’ मानायच्या नाहीत, त्यांना ‘उत्तम माणूस’ बनणं आवश्यक वाटायचं. तुम्ही माणूस म्हणून जितके पारदर्शक असाल, तितकेच तुमचे स्वरही पारदर्शक राहतील, अशी त्यांची धारणा होती. त्याच्याशी त्या इमान ठेवून होत्या. म्हणूनच व्यासपीठावर एक, घरी एक, शिष्य म्हणून एक आणि गुरू म्हणून एक, असे त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाचे वेगवेगळे कप्पे नव्हते. परिणामी शेवटपर्यंत त्यांचं गाणं त्यांच्यासारखंच सात्त्विक, सत्शील आणि घरंदाज राहिलं.

..................................................................................................................................................................

हेहीपाहावाचा -

बंदिशीच्या शब्दांना सजवण्यासाठी खयाल गायला जात नाही

“शास्त्रीय संगीत पाया, तर फिल्लम संगीत कळस काय रे?”

अपेक्षित आलं तर अपेक्षापूर्ती, नाहीतर सुखद धक्क्याचा अपेक्षाभंग!

..................................................................................................................................................................

सोबतच्या साथसंगत करणाऱ्या वादक कलावंतांना त्या ‘संगतकार’ म्हणायच्या आणि संगतकाराशिवाय कुठलाही गायक अपुरा आहे, असं त्यांचं ठाम मत होतं. त्यामुळे त्यांचा योग्य तो मान, सन्मान ठेवलाच पाहिजे, असं त्यांचं स्पष्ट मत होतं. त्या माणूस म्हणून निरलस आणि निरपेक्ष होत्या. त्या संगीतक्षेत्रातीलच नव्हे, तर कलाक्षेत्रातील कुठल्याही महत्त्वाकांक्षेपासून कोसो दूर होत्या.

ख्यातनाम पत्रकार व लेखक अशोक जैन सरांमुळे मालिनीताई मला अधिक जवळच्या झाल्या. सर मालिनीताईंचे परम भक्त. ते त्यांच्या गाण्याबद्दल भरभरून बोलायचे, लिहायचे. त्यांच्या वाढदिवशी, मी मालिनीताईंच्या गाण्याची नवीन सीडी त्यांना भेट द्यायचे. पक्षाघातासारख्या गंभीर आजारपणातही त्यांनी पेणला जाऊन मालिनीताईंची मैफल ऐकली होती. हे फार थोर आणि ‘पॅशनेट’पणाचं प्रतीक होतं. त्यामागे होता मालिनीताईंचा जादुई आवाज.

काही वर्षांपूर्वी मला मालिनीताईंची मुलाखत एका दिवाळी अंकासाठी घ्यायची होती, त्यांचा नंबर मिळवून फोन केला. पंधरा मिनिटं आम्ही बोललो, पण मुलाखत द्यायला त्यांनी नकार दिला, मात्र आमचे नंबर एकमेकींकडे कायमचे ‘सेव्ह’ झाले.

मालिनीताईंचा हमीर, बिभास, मालकंस, यमन तितकाच श्रेष्ठ आहे. त्यात डावं-उजवं करताच येत नाही. आवाजाचा ‘थ्रो’ आणि त्यामागोमाग येणारा ‘इन्व्हॅाल्व्हड’ सूर गाणं मनात गातं ठेवतो. त्यांचं गाणं ‘प्ले-लिस्ट’ बंद केल्यावर बंद होत नाही, ते तुमच्यासोबतच चालत राहतं.

..................................................................................................................................................................

हेहीपाहावाचा -

चला, शास्त्रीय संगीत ऐकू या!

“आकाश जसे दिसते तशी म्हणावी गाणी…”

‘चमत्कार’, ‘नमस्कार’ आणि ‘पुरस्कार’ या पलीकडे शास्त्रीय संगीत जाणार का?

सवाई गंधर्व महोत्सव : श्रवणीयतेकडून प्रेक्षणीयतेकडे?

..................................................................................................................................................................

नाट्यसंगीतातील मालिनीताई आक्रमक आहेत. राग केदारमधील मध्यम स्वराच्या ‘कंगनवा मोरा…’मध्ये अवखळ, तर मालकंसमधील ‘पीर न जानी’ या बंदिशीमध्ये आध्यात्मिक आहेत. त्यांच्या स्वराचे विभ्रम मानवी भावभावनांचा इतिहास मांडतात.

मालिनीताईंनी गायलेली सालग वराली रागातील एक ‘बधाई…’ नावाची बंदिश आहे. हा राग ‘वराली तोडी’ या नावानंही ओळखला जातो. त्यात दक्षिण संगीतातून हिंदुस्थानी संगीतात जाताना काही मोजके बदल केले आहेत. पूर्वार्धात राग तोडी आणि उत्तरार्धात राग अहिर भैरव रागाचं अपूर्व मिश्रण आहे, ते या रागाला माधुर्य प्रदान करतं. मालिनीताईंनी हा राग कमाल गायला आहे.

याशिवाय राग बिलासखानी तोडी, किरवानी, परमेश्वरी आणि शंकरा सारखे खर्जातला दमसास लागणारे राग, विशेषकरून महिला गायिकेसाठी चॅलेंज असणारे राग मालिनीताईंनी लीलया गायले आहेत. त्यांच्या आवाजातील माधुर्य आणि स्वरांतील खर्ज, त्यांचं गाणं अलौकिक करायचा, जोडीला त्यांचं रियाजातील सातत्य आणि स्वरांवरील अविचल निष्ठा...

पुण्याच्या ‘अलूरकर म्युझिक कंपनी’ने आणि पुढे ‘फाऊंटन म्युझिक’ यांनी ताईंचे अनेक अल्बम्स काढले आहेत. त्यातल्या एका अल्बममधील ‘बिरीज युवती मन रास’ ही मारू बिहाग रागातील रासलीलेचं वर्णन करणारी ‘फास्ट बिट’ची बंदिश गायली आहे. फास्ट बिटच्या गाण्यांत त्यांचे स्वर अधिक खुलायचे. टप्पा गायकीत त्यांचं हे वैशिष्ट्य उजळून निघायचं.

.................................................................................................................................................................

तुम्ही ‘अक्षरनामा’ची वर्गणी भरलीय का? नसेल तर आजच भरा. कर्कश, गोंगाटी आणि द्वेषपूर्ण पत्रकारितेबद्दल बोलायला हवंच, पण जी पत्रकारिता प्रामाणिकपणे आणि गांभीर्यानं केली जाते, तिच्या पाठीशीही उभं राहायला हवं. सजग वाचक म्हणून ती आपली जबाबदारी आहे.

Pay Now

.................................................................................................................................................................

ताईंचं बालपण आणि शिक्षण राजस्थानमध्ये झालं; तर नंतरचं आयुष्य हैद्राबादला व्यतीत झालं, तरी त्या महाराष्ट्रातीलच वाटत. ताईंचा केदार आणि छायानट ऐकताना डोळ्यांत पाणी येतं. ते आनंद किंवा दुःखाचं नसतं, तर जीवन-मरणातील सार आकळण्याचं असतं. ते ऐकल्यावर मनातील साठलेल्या अतीव क्षुद्रपणाचा एकेक धागा त्या क्षणांपुरता तरी उसवला जातो… आपण वेगळ्याच प्रवासाला निघतो… तो प्रवास फक्त मालिनीताई आणि त्या जादुई आवाजात विरघळून गेलेल्या ‘आपला’ असतो.

शास्त्रीय संगीताच्या आजवरच्या मुशाफिरीत मला कधी न दुरावणारं, न हरवणारं किती तरी मोलाचं मिळालं. त्यात मालिनीताईंचं गाणं सर्वोच्च स्थानी आहे.

..................................................................................................................................................................          

लेखिका अंजली अंबेकर चित्रपट समीक्षक, साहित्य अभ्यासक आहेत.

anjaliambekar@gmail.com

.................................................................................................................................................................

‘अक्षरनामा’वर प्रकाशित होणाऱ्या लेखातील विचार, प्रतिपादन, भाष्य, टीका याच्याशी संपादक व प्रकाशक सहमत असतातच असे नाही. 

.................................................................................................................................................................

‘अक्षरनामा’ला ​Facebookवर फॉलो करा - https://www.facebook.com/aksharnama/

‘अक्षरनामा’ला Twitterवर फॉलो करा - https://twitter.com/aksharnama1

‘अक्षरनामा’चे Telegram चॅनेल सबस्क्राईब करा - https://t.me/aksharnama

‘अक्षरनामा’ला Kooappवर फॉलो करा -  https://www.kooapp.com/profile/aksharnama_featuresportal

.................................................................................................................................................................

तुम्ही ‘अक्षरनामा’ची वर्गणी भरलीय का? नसेल तर आजच भरा. कर्कश, गोंगाटी आणि द्वेषपूर्ण पत्रकारितेबद्दल बोलायला हवंच, पण जी पत्रकारिता प्रामाणिकपणे आणि गांभीर्यानं केली जाते, तिच्या पाठीशीही उभं राहायला हवं. सजग वाचक म्हणून ती आपली जबाबदारी आहे.

Pay Now

Post Comment

अक्षरनामा न्यूजलेटरचे सभासद व्हा

ट्रेंडिंग लेख

‘राजकारण बदला, पर्यावरण बदलेल’, पुणेकरांचा ‘जाहीरनामा’ आणि मुंबईमध्ये ‘ग्रीन पार्टी’चा ‘अनोखा प्रयोग’! 
‘बारामती’च्या लढतीकडे संपूर्ण देशाचे लक्ष लागले आहे, तर ‘माढा’ मतदारसंघातील लढत पश्चिम महाराष्ट्रासाठी महत्त्वाची झाली आहे
अजित पवार, उद्धव ठाकरे, देवेंद्र फडणवीस आणि एकनाथ शिंदे यांची झाकली मूठ!
या लोकसभा निवडणुकीत ‘निवडणूक आयोग’ आणि ‘प्रसारमाध्यमे’, या दोन्ही यंत्रणा मोदींच्या ‘प्रचारयंत्रणा’ म्हणून तर काम करत नाहीत ना? 
रॉय किणीकर आणि उमर खय्याम यांनी कवितेचे पंख घेऊन ‘आध्यात्मिक भरारी’ घेण्याचा प्रयत्न केला. आणि आपल्यासाठी हे पंख मागे ठेवून ते पुढच्या प्रवासाला गेले!

सदरे

सुनील तांबे
परिमल माया सुधाकर
निखिल वागळे
संजय पवार
अमोल उदगीरकर

इतर लेख

​​​​​​​शिरोजीची बखर : प्रकरण १७ - ‘ओपिनियन पोल्स’ वगैरे बकवास प्रकार असतो सगळा. चार-पाच टक्के ‘फ्लोटिंग व्होटर्स’ असतात, ते निवडणूक ‘डिसाइड’ करतात!

मोदीजी आणि विरोधी पक्ष असे दोघेही निशीसारख्या लोकांची मतं आपल्या बाजूने फिरवण्याचा प्रयत्न करणार होते. कुठल्याच बाबतीत निश्चित मत नसलेले निशीसारखे लोक त्या निवडणुकीचा निकाल ठरवणार होते. ते काय ठरवणार आहेत, याचा त्यांनाच पत्ता नव्हता. त्यामुळे तो इतर कुणाला  लागायची काहीच शक्यता नव्हती. मोदी, मोदीभक्त, मोदी-विरोधक, दोन्ही बाजूंचे ‘ओपिनियन पोल्स’वाले असे सगळेच हवेत बोलत होते.......

शिरोजीची बखर : प्रकरण १६ – ‘इलेक्टोरेल बाँड’ प्रकरणानंतर ‘मोदीकालीन भारता’तील राजकारणानं एक जबरदस्त वळण घेतलं…

सगळे पक्ष एक-दुसऱ्याला भ्रष्ट म्हणत होते आणि मूलतः स्वतः सत्तेवर आल्यावर तेच करत होते, हे ‘मोदीकालीन भारता’तील दारुण वास्तव होते. शिरोजीने फक्त भ्रष्टाचार हा विषय घेऊन बखर लिहिली नव्हती. भ्रष्टाचार या विषयात पुरावे मिळणं फार दुरापास्त असल्याने शिरोजी भ्रष्टाचारावर लिहीत नव्हता. परंतु इलेक्टोरेल बाँडचे भांडे फुटल्यावर त्याचाही नाइलाज झाला असणार.......

मुका इसाप अचानक बोलू लागला, तसेच आपल्याकडचे अचानक मुके झालेलेही बोलू लागतील, अशी आशा करू या. ‘नव्या’ने मिळालेला आवाज ‘धारदार’ असतो, असं म्हणतात. ‘धारदार गोष्टीं’ची वाट बघू या…

पुढे कधी तरी चमत्कार झाला आणि इसाप बोलू लागला. मनात साठवलेलं सांगू लागला. गुलामांकडे गोष्टी असतात. गुलामांना गोष्टी रचता येतात. तो गोष्टी सांगू लागला. प्राण्यांच्या गोष्टी सांगून चलाख, धूर्त, दुष्ट, कपटी माणसांना उघडं पाडू लागला. इसाप गोष्टींच्या थारोळ्यात पडला, पण मेला नाही. इसाप अजूनही जिवंत आहे. गोष्टी सांगणारा मेला, तरी त्याच्या गोष्टी छळत राहतात. असो!.......

एक राजकीय ‘विरुपिका’ : ‘तुझी’ मुलं आणि ‘माझी’ मुलं मिळून ‘आपल्या’ मुलांना मारताहेत…

गेल्या दहा वर्षांत महाराष्ट्रातल्या पक्षीय राजकारणाची आधी ‘ट्रॅजेडी’ झाली, मग त्या ‘ट्रॅजेडी’ची ‘कॉमेडी’ होत गेली… आणि आता ती ‘ट्रॅजिक-कॉमेडी’ झालेली दिसू लागली आहे. त्यात अनेक ‘कथा’, ‘व्यथा’, ‘शोकांतिका’, ‘सुखात्मिका’ आहेत, पण या सगळ्यापेक्षाही ‘विरुपिका’ सर्वांत जास्त आहेत, असं वाटतं. ही ‘राजकीय विरुपिका’ त्यापैकीच एक.......

‘महाशक्ती’, ‘महासत्ता’ असलेल्या ‘नव्या भारता’च्या सुजाण नागरिकांनो, ‘मतदान’ करण्याशिवाय तुमच्यासमोर तरणोपाय नाही...

येत्या काळात लोकसभा निवडणूक होईल. मग काय, भारत ‘महाशक्ती’ होईल आणि ‘विश्वगुरू’सुद्धा! फक्त या नव्या सरकारला वाढत्या लाभार्थ्यांसाठी नव्या ‘रेवड्यां’ची तरतूद तेवढी करावी लागेल. देशातील अजून काही बहुसंख्य समाजघटक ‘आम्हाला मागास ठरवा’, म्हणून आंदोलनं करतील, शेतकऱ्यांना पुन्हा ‘एमसीपी’साठी आंदोलन उभारावं लागेलच. पण हे तुम्ही विसरू नका की, क्रांती झाल्यासारखा देश बदललाय.......

परवा पृथ्वीतलावर ‘महाराष्ट्र’देशी ‘मराठी भाषा गौरव दिन’ उर्फ ‘मराठी भाषे’चं ‘वर्षश्राद्ध’ थाटामाटात, समारंभपूर्वक साजरं करण्यात आलं!

‘मराठी भाषा गौरव दिन’ ज्या पद्धतीनं आणि रितीनं साजरा केला जातो, त्यावरून मराठी भाषा मेलीबिली की काय असा प्रश्न पडतो. कारण जिवंतपणी कुणाचंही तोंडावर कौतुक, सन्मान करण्याची महाराष्ट्रदेशाची परंपरा नाही. त्यामुळे मराठी भाषा निदान त्या मार्गावर तरी असावी. त्यामुळेच तिला तिथून मागे खेचण्यासाठी २७ फेब्रुवारी हा दिवस एवढ्या मोठ्या प्रमाणात, जोशाजल्लोषात साजरा केला जात असावा.......

‘व्यवहारकुशल’ मनोहर जोशी...

राजकारणी, उद्योजक, प्रशासक, हजरजबाबी, व्यवहारकुशल मनोहर जोशी यांच्या सांगण्यासारख्या  खूप आठवणी आहेत, पण इथं थांबतो. त्यांच्या निधनामुळे शिवसेनेचा राज्यव्यापी संपर्क असलेला एक उमदा, समंजसपणे राजकारण करणारा नेता काळाच्या पडद्याआड गेला आहे. उद्धव ठाकरे यांना भासत नसली, तरी आजच्या पडत्या काळात अशा नेत्याची शिवसेनेला नितांत गरज होती........

शिरोजीची बखर : प्रकरण पंधरावे - ‘देश धोक्यात आहे’, असे हिंदुत्ववादी आणि लिबरल दोघांनाही वाटत होते. हिंदुत्ववाद्यांना वाटत होते, मुसलमानांकडून धोका आहे; लिबरल्सना वाटत होते, फॅसिस्ट शक्तींकडून...

२०१४पासून धर्मावर आधारलेल्या जहाल राजकारणाचा मोह अनेक मतदारांना पडला, हे नाकारता येणार नाही. हे घडून आले, याचे कारण भारताला गांधीजींच्या धर्मभावनेवर आधारलेल्या राजकारणाच्या विचारांचा विसर पडला होता, हे असेल का, असा विचार अनेकांच्या मनात तरळून जाऊ लागला. ‘लिबरल विचारवंत’ स्वतःशी म्हणत होते की, भारतीय जनतेला पडलेला धर्मावर आधारलेल्या जहाल राजकारणाचा मोह हे फक्त इतिहासाचे एक छोटेसे आवर्तन आहे.......

बंद करा ‘निर्भय बनो!, या राष्ट्राची ‘भयमुक्ती’च्या दिशेनं इतकी वेगानं वाटचाल चालू असताना, तुम्ही पण ‘निर्भय’ व्हा की! ‘राष्ट्रीय प्रवाहा’त सामील व्हा! बंद करा, तुमचं ते ‘निर्भय बनो’!

पोलीस शांत बसणार किंवा मदत करणार, याची खात्री असेल तरच ‘निर्भय’ता येणारच ना? निःशस्त्र सामान्य माणसं-मुलं मारणं, शत्रूच्या स्त्रियांवर बलात्कार करणं, हे शौर्यच आहे. म्हणजे ‘निर्दय बनो!’ हाच आजचा मंत्र आहे. एकच पक्ष, एकच नेता, त्याचा एकच उद्योगपती, एकच कायदा, एकच देव एकच भाषा, असं सगळं ‘एकी’करण झालं की, ते पूर्ण ‘निर्भय’ होतील. एकदा ते पूर्ण ‘निर्भय’ झाले की, जग ‘भयमुक्त’ झालंच समजा .......

बाबा आढाव : “भारतीय संविधानाची मोडतोड सुरू झाली आहे. त्यामुळे आता ‘संविधान बचावा’ची चळवळ सुरू झाली पाहिजे. डॉ. बाबासाहेबांनी तयार केलेल्या राज्यघटनेचं संरक्षण हा ‘राजकीय अजेंडा’ झाला पाहिजे.”

पंतप्रधानांच्या विरोधात बोलणं हा ‘देशद्रोह’ समजला जाऊ लागला आहे. या परिस्थितीतून पुढं काय निर्माण होईल, याचं विश्लेषण करत हात बांधून चूप बसण्याची ही वेळ नाही. चर्चा करण्याऐवजी काय निर्माण व्हायला हवं, यासाठी संघर्ष करण्याची वेळ आली आहे. यात जेवढे लोक पुढे येतील, त्यांना बरोबर घेऊन थेट संघर्ष सुरू करायला. हवा. प्रसंगी आपल्याला प्रस्थापित विचारवंत ‘वेडे’ म्हणतील, पण संघर्ष सुरू करायला हवा. गप्प बसण्याची ही वेळ नाही.......

© 2024 अक्षरनामा. All rights reserved Developed by Exobytes Solutions LLP.